Mehmet Kazım Orbay’ın Son Posta Gazetesi’nde Kaleme Aldığı Afganistan Gezisi

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 1661 - 1719, 30.09.2024

Seda Yılmaz Vurgun

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1432281

Öz

Afganistan stratejik konumunun yanında fiziki olarak da Asya kıtasının önemli ülkelerinden biridir. Çin’in ve Türkistan coğrafyasındaki önemli devletlerin komşusu olan Afganistan sıcak sulara ve Orta Asya ile Ortadoğu’ya çıkış için önemli bir kavşak noktasıdır. 19. Yüzyılda, İngiltere Hindistan’a giden yolun güvenliğini sağlamak, Rusya ise sıcak denizlere inmek için bölgeye odaklanır. I. Dünya Savaşı’nın başlaması ile birlikte Alman Baron Otto Von Hentig, Türk subay Mehmet Kazım ve Hint prenslerinden Raca Mahendra Pratap’ın içinde yer aldığı temsilcilerden oluşan bir heyet, Afganistan’ın kendi saflarına katılmasını sağlamak ile görevlendirilir.
Misyon, İran üzerinden Afganistan'a kadar meşakkatli ve tehlikeli bir yürüyüş gerçekleştirir. İngiliz ve Rus devriyelerinden kaçınmak için zaman zaman küçük gruplara bölünerek 2 Ekim 1915'te Kabil'e ulaşırlar. Nitekim misyon tüm çabalarına rağmen Emir'i savaşa katılmaya ikna edemez. Bu makalede ayrıca Mehmet Kazım Orbay’ın Afganistan görevi sırasında geçtiği güzergâhlardaki halklar hakkında verdiği siyasi, dini, sosyo-ekonomik gözlemleri değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Mehmet Kazım Orbay, Son Posta Gazetesi, Afganistan, Türkistan

Mehmet Kazım Orbay's Trip to Afghanistan which he wrote in Son Posta Newspaper

Öz

Afghanistan holds significant geopolitical importance within the Asian continent due to its strategic location. As a neighbor to China and key states in the Turkestan region, Afghanistan serves as a crucial nexus for warm waters and provides access to Central Asia and the Middle East. In the 19th century, England directed its focus on the region to safeguard the route to India, while Russia sought access to warm seas. At the onset of World War I, a delegation comprising representatives such as German Baron Otto Von Hentig, Turkish officer Mehmet Kazım, and Indian prince Raja Mahendra Pratap was assigned the task of securing Afghanistan's alignment with their interests.
The expedition undertook a challenging and perilous journey across Iran to Afghanistan. At times, they fragmented into smaller units to evade British and Russian patrols, eventually arriving in Kabul on October 2, 1915. Despite their persistent efforts, the mission failed to persuade the Emir to participate in the war. This article will also assess Mehmet Kazım Orbay’s political, religious, and socio-economic observations of the people along the routes he traversed during his Afghanistan mission.

Anahtar Kelimeler

Mehmet Kazım Orbay, Son Posta Newspaper, Afghanistan, Turkestan

Kaynakça

• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a Bir Tük Zabiti Orta Asya’da Mühim Bir Vatan Vazifesi ile Geçirdiği Maceraları Anlatıyor”, Son Posta, no:315, 12 Haziran 1931, s.5.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a, Orta Asya’da Bir Tük Zabiti”, Son Posta, no:314, 11 Haziran 1931, s.1.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a Seyahat: Bitaraf Bir Memlekette İki Müttefikten Bir Diğerinin Düşmanı Gibi Çalışıyordu. Bunlardan Biri Alman Diğeri de Türk’tü”, Son Posta, no.316, 13 Haziran 1931, s.6
• M. Kazım, İstanbul’dan Hindistan’ Seyahat: Almanların İran’da aleyhimize çalışmaları için muhakkak atiye ait gizli bir düşünceleri olmak lazımdı ve emellerinin tahakkuku için iki milleti düşman yapmaya lüzum görüyorlardı”, Son Posta, 15 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Kaşan şehrinde hükümet binasında Türk bayrağını görünce hayret ettik”, Son Posta, no:319, 16 Haziran 1931, sa.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Maşallah Han bizi ziyarete gelmişti. Asıl maksadı, eşyalarımızı gözden geçirmekti”, Son Posta, no:320, 17 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Her Hör kızgındı. Genç İran memuru ısrar edince suratına bir sille aksetti” Son Posta, no:321, 18 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Gideceğimiz yer Onerang ismin de bir kasaba idi. Fakat mübareki bir türlü bulamıyorduk” Son Posta, no:322, 19 Haziran 193, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Kocaları senelerce evvel para kazanmaya gitmiş iki kadın, bu yeşil noktanın sakinleri idi” Son Posta, no:323, 20 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a bir papazaefendi bir Müslüman şehrinde Müslümanlık aleyhine vaaz veriyordu” Son Posta, no:314, 21 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “Halk meraklı idi. Herkes han kapısına yığılarak bizi de uzun uzun seyrettiler”, Son Posta, no:325, 22 Haziran 1931, s. 6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Meşhur Gevir Köyünden Geçmek Her An Ölümle Karşılaşmak Demektir”, Son Posta, No:326, 24 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: O kadar takatsizdim ki nihayet doktoru oracıkta bıraktım ve ben ayrıldım”, Son Posta, no:327, 24 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Çölde gözünüze uçan bir kuş ilişirse biliniz ki su kuşun uçtuğu taraftadır”, Son Posta, no:328, 25 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Çantalarımım elmas ile dolu olsa idi. Çobanın külahına boşaltmakta tereddüt etmeyecektik” Son Posta, no:329, 26 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Fon Hentik bütün paramızı İran çölüne gömmek gibi bir delilik yapmak istiyordu”, Son Posta, no:330, 27 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Çantalarımım elmas ile dolu olsa idi. Çobanın külahına boşaltmakta tereddüt etmeyecektik” Son Posta, no:331, 28 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Muhtelif Rus ve İngiliz müfrezeleri bizi takip ediyorlardı. Biz de süratle ilerliyorduk” Son Posta, no:332, 29 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: 36 saatlik mesafeyi 3 fersah diyen kılavuz meğer bir dürugu maslahatımız, söylemiş miş” Son Posta, no:333, 30 Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “Efgan’da misafirle ev sahibi arasında para teatisi uğur getirir. Biz de öyle yaptık”, Son Posta, no:334, 1 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Efgan camileri üç duvarlıdır, dördüncü duvar açık bırakılmıştır”, Son Posta, no:335, 2 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “Efgan’da misafirle ev sahibi arasında para teatisi uğur getirir. Biz de öyle yaptık”, Son Posta, no:334, 1 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Efgan camileri üç duvarlıdır, dördüncü duvar açık bırakılmıştır”, Son Posta, no:335, 2 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Kafilemizdeki almanlar başlarına sarık sarmışlar”, Efganlılar bunlara hayretle bakıyorlardı”, Son Posta, no:337, 4 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Hz. Ali bir kılıç darbesinde ejderin vücudunu iki parçaya ayırdı”, Son Posta, no:338, 5 Temmuz Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Sıcakta Efganlılar başlarına şapka geçirirken Almanlar da başlarına Sarık Sarıyorlardı!” Son Posta, no:339, 6 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Hz. Ali bir kılıç darbesinde Ejderin vücudunu iki eşit parçaya ayırdı” Son Posta, no:340, 7 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Kabile Girerken Harbiye talebesi Türk erkanı harbi Hayri B.in idaresinde talim yapıyordu” Son Posta, no:341, 8 Temmuz Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Kabile Girerken Harbiye talebesi Türk erkanı harbi Hayri B.in idaresinde talim yapıyordu” Son Posta, no:341, 8 Temmuz Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Kabil ben ziyaret ettiğim zaman bir derenin iki tarafında Kasvetli bir kasaba idi” Son Posta, no:342, 9 Temmuz Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Nihayet Afgan Emir’inin biz Gayri resmi olarak kabule karar verdiği haberini aldık” Son Posta, no:343, 10 Temmuz Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Nihayet Afgan Emir’inin biz Gayri resmi olarak kabule karar verdiği haberini aldık” Son Posta, no:343, 10 Temmuz Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Nihayet Afgan Emir’inin biz Gayri resmi olarak kabule karar verdiği haberini aldık” Son Posta, no:343, 10 Temmuz Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Afgan Emiri bize anlattı ki İngiltere ve Rusya’ya karşı harekete geçmesi mümkün değil” Son Posta, no:345, 11 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Türkler ile müttefikleri Kabil ‘de çok müşkül vaziyete karşılarında kaldılar,” Son Posta, no:345, 12 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Askerler Kabil’in dışında geçit resmi yapıyorlardı. Fakat buna sebep ne idi”, Son Posta, no:346, 13 Temmuz Haziran 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Efgan askerleri gündüz kışlada talim ederler, akşam olunca sokakta satıcılık yaparlar”, Son Posta, no:347, 14 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Efganistan’da ölüm cezalarının şekli kadar müthiş bir şey yoktur denilebilir”, Son Posta, no:348, 15 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Afgan Emiri Abdurrahman İşkence Vadisi’nde engizisyona taş çıkartan bir adam imiş”, Son Posta, no:349, 16 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Afgan Emirinin Binbir Gece masallarını anlatan iki hayatı vardı: Yaz ve kış hayatı”, Son Posta, no:350, 17 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: ramazanın gelmesi Berekettulah Efendi’ye yeni bir din esası kurma fırsatını vermiştir.”, Son Posta, no:351, 18 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a, Efgan emiri bir meclis toplamıştı, biz hakkımızda verilecek kararı merakla bekliyorduk”, Son Posta, no:352, 19 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a, Efganlılar ile yaptığımız siyasi müzakere şayanı hayret bir şark pazarlığı şeklini aldı” Son Posta, no:353, 20 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a, Fon Hentik, Hindistan yolu dönek için Efgan emirinin tavassutunu istemişti” Son Posta, no:354, 21 Temmuz, 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Alman heyetin hareketini fena bir haber takip etti: Mekke Emiri Hüseyin isyanı” Son Posta, no:356, 23 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Alman heyetini hareketini fena bir haber takip etti: Mekke Emiri Hüseyin isyanı” Son Posta, no:357, 24 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: İngiliz casusları Hayri Bey’e gönderirken ayrıca bir atlı ile de Hayri Bey’i ikaz ettim”, Son Posta, no:358, 25 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Müttefiklik şöyle dursun Efgan hükümetinin aleyhtarlığı gün geçtikçe hissediliyordu”, Son Posta, No: 359, 26 Temmuz 1931.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Her Vagner Türkiye’ye hareket etti. Fakat yolda taarruza uğradı, yaralandı”, Son Posta, no: 360, 27 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Gariptir ki Biz Türkistan’a geçmek isterken Rus zabitide Efganistan’a geçmek istiyordu”, Son Posta, no: 361, 29 Temmuz 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Efganistan’da kızların elleri ayakları kesilir, hapse atılanlar da dilencilik ederlerdi”, Son Posta, no: 363, 31 Temmuz 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Herattan ayrılışımız sessiz sedasız oldu ve böylece Türkistan toprağına yak bastık”, Son Posta, no: 364, 1 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Buhara emirleri bizi görünce samimiyetle önümüze koştular ve samimiyetle hoş geldiniz dediler”, Son Posta, no: 365, 2 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: akşam yattığımız zaman hava sıcaktı. Sabahleyin kar kapılarımız kapatmıştı”, Son Posta, no: 366, 3 Ağustos 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Türkistan atlıları ile çetin bir savaşa girmiş at koşturuyorduk”, Son Posta, no: 368, 5 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Türkistan erkekleri ölüleri için lokomotif gibi ağlardı”, Son Posta, no: 369, 6 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: “Buhara emirinin bizi karşılamak için gönderdiği memurları eşkıya soymuştu”, Son Posta, no: 370, 7 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: “Türkistan eşkıyası garip adamlardı. Bize hürmeten hayvanları geri vermişlerdi”, Son Posta, no: 371, 8 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a, rahat ve sakin bir gece geçirdikten sonra sabahleyin faytonlara binerek yol açıktık”, Son Posta, no: 372, 7 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Buhara’da şii mezhebinde olanların tümüne fıkara deniliyordu”, Son Posta, no: 374, 10 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Buhara’da gazete okumak ve çıkarmanın yasak olduğunu hayret ile öğrendik”, Son Posta, no: 375, 11 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Buhara, denilebilir ki bir milletlerin diyarıdır”, Son Posta, no: 376, 12 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, İstanbul’dan, “Hindistan’a: Buhara emiri tarafından beni ziyarete gelen adam ilginç bir teklifte bulundu”, Son Posta, no: 377, 13 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Buharalıların maksadı anlaşılmıştı. Onlar İngilizlerden çekiniyorlardı”, Son Posta, no: 378, 14 Ağustos 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: biz uğraşıp dururken ortaya bir rivayet çıktı. Buhara emiri İngilizler ile gizlice anlaşmış”, Son Posta, no: 379, 15 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Bolşevik olan Rusların Buharalıların yanında gezmelerini garip buluyorum”, Son Posta, no: 380, 16 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Emir Buhara’yı bir çiftlik gibi idare ediyordu”, Son Posta, no: 382, 18 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Bolşevik olan Rusların Buharalıların yanında gezmelerini garip buluyorum”, Son Posta, no: 380, 16 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Buhara emiri istediğimiz müsaadeyi vererek, memlekette kalmamıza muvafakat verdi”, Son Posta, no: 381, 17 Ağustos 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Emir Buhara’yı bir çiftlik gibi idare ediyordu”, Son Posta, no: 382, 18 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Buhara emirini vaziyeti bize karşı birdenbire değişti”, Son Posta, no: 383, 19 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, İstanbul’dan Hindistan’a: Anlaşılıyor ki emir vücudumuzu kaldırmaya karar vermiştir”, Son Posta, no: 384, 20 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Buhara emirinden Rusya’ya gitmek için güçlükle izin aldık”, Son Posta, no: 385, 21 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Otelde bir Azerbaycanlının bizi beklediğini hayretle gördük”, Son Posta, no: 386, 22 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Mahmut Şevket Paşa’nın katillerinden Osman Nuri karşımıza çıktı gördük”, Son Posta, no: 387, 23 Ağustos 1931, s.6
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Semerkand’a Taşkent şehrinin bir ayni idi, oda iki kısımdı”, Son Posta, o:n 391, 27 Ağustos 1931, s.6.
• M. Kazım, İstanbul’dan Hindistan’a: Son menzilden bir gece önce evvel Kayı Han yurduna varmıştık”, Son Posta, no: 394, 30 Ağustos 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Hive bir emir ve bir diktatörle idare ediliyordu”, Son Posta, no: 395, 31 Ağustos 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Serdar alın bunu itten ötürün derse o adamın işi fenadır”, Son Posta, no: 399, 4 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Hive ile Rusya arasından yapılan muahade iyi bir eserdi.” Son Posta, no: 396, 1 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Serdar bin emirle bin kişiyi birden idam ettirmiştir”, Son Posta, no: 398, 3 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Serdar alın bunu itten ötürün derse o adamın işi fenadır”, Son Posta, no: 399, 4 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Hive’ye gelenlerin Müslüman olduklarını imtihanla anlıyorlardı”, Son Posta, no: 401, 6 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Kadı Efendi’yi imtihan etme sırası şimdi bana gelmişti”, Son Posta, no: 402, 7 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: İngiliz siyasetini tercih edenlerin haline eyvahlar olsun”, Son Posta”, no: 404, 9 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Devlet Reisi’nin hususi vagonu ile (Taşkend’e) avdet ediyoruz”, Son Posta, no: 405, 10 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Genç kız kızmış ve ben bir esire varmam cevabı vermişti”, Son Posta, no: 406, 11 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Anadolu’da İngilizler ile ihtilaf devletleri arasında mücadele başlamıştı”, Son Posta, no: 407, 12 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Taşkent’te kibrit kalmamış çakmak taşı bile bulunmuyormuş.” Son Posta, no: 408, 13 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Taşkent’te kibrit kalmamış çakmak taşı bile bulunmuyormuş.” Son Posta, no: 408, 13 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Efganistan’da saltanat tebeddülü olduğunu haber aldım”, Son Posta, no: 410, 15 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: “Beyannamelerimiz İngilizler üzerinde iyi bir tesir yapmıştı”, Son Posta, no: 411, 16 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: “İngilizleri İran çöllerine sürmek için tedbir alınıyordu”, Son Posta, no: 412, 17 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Efganistan sulhu için Hindistan’a gizli bir müracaat yapılmıştı”, Son Posta, no: 413, 18 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Depoyu bombalamak isteyen bir İngiliz’i kurşuna dizdiler”, Son Posta, no: 414, 19 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Anafartalar kahramanın ilk hareket haberini yolda aldım”, Son Posta, no: 417, 22 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Moskova civarında dinamitin eserleri her yerde gözüküyordu”, Son Posta, No: 418, 23 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: General Naviski bana umumi harp hatıralarını anlattı”, Son Posta, no: 419, 24 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Moskova’da her nedense bizi Afganlılardan ayırdılar”, Son Posta, no: 420, 25 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Moskova’da bir şeyler oluyordu. Amma bize anlatan yoktu”, Son Posta, no: 421, 26 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Meşhur Nerimanof beni Çiçerinle bir türlü görüştürmedi”, Son Posta, no: 422, 27 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Çiçerin yoldaş ile görüşmemiz tamamen neticesiz kaldı”, Son Posta, no: 423, 28 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: “Samra’da General Franze’nin yaveri beni karargaha çağırdı”, Son Posta, no: 424, 29 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: “Saraydaki pırlanta ve mücevher kasası Bolşeviklerin eline geçmiştir”, Son Posta, no: 425, 30 Eylül 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Meşheddeki İngiliz gazetesi bakınız hakkımda neler yazıyordu”, Son Posta, no: 426, 1 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Bravin yoldaş Amannullah Han’a manidar bir mektup yollamıştı”, Son Posta, no: 427, 2 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Anadolu’da vaziyetin inkişafına, yolların açılmasını bekliyorduk”, Son Posta, no: 430, 5 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a:Elim de silah şiddetle bağırdım: Haydi, ne duruyorsunuz?”, Son Posta, no: 432, 7 ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Cemal Paşa ile bu yazıların muharriri karşı karşıya”, Son Posta, no: 434, 9 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Cemal Paşa Pençap’ta bir hükümet kurma arzusunda”, Son Posta, no: 435, 10 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Buhara gençleri şehre karşı bir taarruz tertip ettiler”, Son Posta, no: 436, 11 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Gözümüzün önünde bir yığın altın torbası yükseliyordu”, Son Posta, no: 437, 12 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Cemal Paşa yapmak istedikleri şeyleri bana gizlice anlatmıştı”, Son Posta, no: 438, 13 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Cemal Paşa Bedri Bey ile beraber kabile hareket etti”, Son Posta, no: 439, 14 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Nihayet senelerce ayrılıktan sonra Türk toprağına kavuştum”, Son Posta, no: 440, 15 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Aklımdan geçmeyenler başından geçiyor ve hayret ediyordum”, Son Posta, no: 441, 16 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Ankara’ya davetimden Kazım Karabekir Paşa hoşnut olmadı”, Son Posta, no: 442, 17 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Arabacı ile pazarlığa girişince ağzım hayretle açık kaldı”, Son Posta, no: 443, 18 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Biz yaptığımız işlerin mükafatını bu şekilde mi nail olacaktık”, Son Posta, no: 444, 19 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Cebimde para olarak ancak beş buçuk lira kalmıştı”, Son Posta, no: 445, 20 Ekim 1931, s.6.
• M. Kazım, “İstanbul’dan Hindistan’a: Yarı yolda atların inadı tutu bir türlü yürüyemiyorlardı”, Son Posta, no: 446, 21 Ekim 1931, s.6.
• Alpargu Mehmet, “Türkistan Hanlıkları”, Türkler, c.8., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.580.
• Amalendu, Misra, Afganistan: The Labyrinth of Violanece, Cambridge, 2004.
• Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, 1914-1995, c.1/2, Alkım Yayınevi.
• Arslan, Mustafa , “Abdurrahman Han Reformlarından 2015’e Kadar Afgan Modernleşmesi”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c.7, sa.13, 2015.
• Boyajian, Vahe S., Back to the Future: The Khanate of Kalat and the Genesis of Baloch Nationalism 1915-1955, 2010.
• Bucherer, Paul, May Schinasi, H. W. von Hentig, and Florian Rudin, Stiftung Bibliotheca Afghanica, Botschafter Werner Otto von Hentig, Bubendorf, 2012.
• Cevat, Mehmet, Afganistan, Ankara, 1934.
• Çağlayan, K. Tuncer, “Afganistan’da Bir Tük-Alman Heyeti’nin Faaliyetlerine Karşı İngiltere’nin Politikaları”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 17, sa: 50 (Temmuz 2001), ss. 409-28.
• Çolak, Fatih, Alman Arşiv Belgelerine Göre Almanya’nın Türkistan Siyaseti (1910-1920 Yılları Arası), Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Konya 2019.
• Fazlı, Mehmet, Türkistan’da Bir Jöntürk: Mısır Sürgününden Afgan Reformuna, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2007, s.35.
• Hamşioğlu, Oğuz - Kundakçı, Sibel Kavaklı, Afganistan’da Milli Uyanış Dönemi ve Tarafsızlık Politikası (1901-1919): Emir Habibullah Han Devri, ÇKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, c.10, 2019, ss.34-56.
• Hayit, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi Ankara, 2004.
• John Hopkins, “The German Mission to Afganistan: 1915:1916”, German Studies Review, vol:25, 2002, ss.447-476.
• Hopkirik, Peter, İstanbul’un Doğusunda Bitmeyen Oyun, çev: Mehmet Harmancı, Sabah Kitapları, İstanbul, 1995.
• İbrahim, Abdurreşid, Alem-i İslam ve Japonya’da İslamiyet’in Yayılması, İşaret Yayınları, İstanbul, 2003.
• Jamal, Ziauddin, Habibullah Han’ın Modernleşme Çabaları Üzerinde Türklerin Etkisi (1901 – 1919), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2019.
• Keleşyılmaz, Vahdet, “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Afganistan’a Yönelik Girişimleri”, 38. ICANAS- Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bildirileri Kitabı-IV, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
• Kon, Kadir, “Almanya’nın İslâm Stratejisi Mimarlarından Max Von Oppenheim ve Bu Konudaki Üç Memorandumu”, Tarih Dergisi, Sayı 53 (2011/1), İstanbul 2012, s. 211-252.
• Kumru, Coşkun, Hitler Almanya’sının Türkistan Politikaları, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Denizli, 2021.
• Sean, Mcmeekin, The Berlin-Baghdad Express: The Ottoman Empire and Germany's Bid for World Power, Harvard University Press, 2010. 213-215
• Özkan Hülya-Rıgıderakhshan Mohammad, Afganistan’da Basının Tarihsel Gelişimi: Monarşi Rejiminden Taliban Dönemi’ne (1873-1994), Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2020, ss.438-449.
• Poullada, Leon B., Reform and Rebellion in Afghanistan 1919-1920, Cornell University Press, London, 1973.
• Percy, Sykes, A History Of Afghanistan, Vol. II, Macmillan And Company Limited, 1940.
• Recep Uslu, Habibullah Han, İslam Ansiklopedisi, C.14, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1996, ss.375-376.
• Saikal, Amin, Modern Afghanistan: A History of Struggle and Survival, In the United States of America Distributed by Palgrave Macmillan, New York, 2004.
• Saray, Mehmet, Dünden Bugüne Afganistan, Boğaziçi Yayınları, 2006.
• Saray, Mehmet, “Emânullah Han”, İslam Ansiklopedisi, c.11, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1991, ss.84-85.
• Saray, Mehmet, “Afganistan”, İslam Ansiklopedisi, c.1., Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988, Ankara, ss.401-408.
• Sivrioğlu, Töre- Jawid, Ahmad, Türkoğlu, Başlangıçtan Günümüze Afganistan Tarihi, Kalkedon Yayınları, 2017.
• Şeyhanlıoğlu, Hüseyin, “18. yüzyıldan Günümüze Kadar Afganistan’ın Jeostratejik Önemi”, Avrasya Etütleri, sa.4, 2006, ss.61-82.
• Hughes, Thomas L., The German Mission to Afghanistan, German Studies Review XXV/3,2002.
• Vurgun Seda Yılmaz, Türkistan’da bir Rus Diplomat: Konstantin Konstantinoviç Vonder Pahlen (1908-1909), Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul, 2020.
• Wilber, Donald N., Afghanistan: Its People it Society its Culture, Hraff Pree, Amerika, 1962.
• Yılmaz, Ayşegül “Cumhuriyet Döneminde İttihatçılığın Devamı Bağlamında Son Posta Gazetesi”, Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Vol. 4, Sayı/No. 1, Bahar/Spring 2019, s.446, ss.446-471
• Zugmayer, Erich, "LXX.—Eight New Fishes from Baluchistan", Annals and Magazine of Natural History, 1912, s. 595-599.
• http://www.cihanharbi.com/osmanli-alman-afganistan-misyonlari-1914-1916/, (20.09.2023).
• http://www.cihanharbi.com/osmanli-alman-afganistan-misyonlari-1914-1916/, (20.09.2023).