Târîh-i Cihân-Ârâ’da Irak, Suriye ve Kirman Selçuklularına Dair Bilgiler

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 350 - 385, 27.03.2025

Ömer Çiftçi

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1552401

Öz

Tarih ilmine dair gerçeklerin ortaya çıkarılmasında tercüme faaliyetlerinin ehemmiyeti yadsınamaz bir gerçektir. Yaşadığı döneme damga vurmuş bir devlet, topluluk ya da kişi hakkında kaleme alınacak yazıların güvenirliği o döneme ait kaynaklara ulaşıp bunları tahlil etmekten geçmektedir. Siyasi olayların yanı sıra devletlerin ekonomik, kültürel, idari, mimari, ticari vb. yönlerinin tam anlamıyla ve doğru bir şekilde ortaya çıkarılması da yine kaynak eserlerin incelenebilmesiyle mümkündür. Tarihe damga vurmuş bir olay ya da olguyu araştırırken sadece çağdaş müelliflerin eserlerinde zikredilen kayıtlarla bir yargıya varmak, bilgilerin tekrarı ve taklidinden öteye gitmeyecektir. Modern tarihçiler tarafından birçok eser tercüme edilerek ilim alemine kazandırılmıştır. Bu minval üzere çalışmada konu edinilen Târîh-i Cihân-ârâ adlı eser, Ahmed b. Muhammed-i Gaffârî-i Kazvînî (ö. 975/1567) tarafından Farsça olarak kaleme alınmış muhtasar umumi tarih kitabıdır. Eserin dördüncü bâbının altıncı faslı Selçuklulara ayrılmış ve Selçuklular tarihi dört bölüm halinde anlatılmıştır. Bu çalışmada eserin birinci bölümünde zikrolunan Irak Selçukluları, üçüncü bölümündeki Şam (Suriye) Selçukluları ve dördüncü bölümde zikredilen Kirman Selçukluları bahsinin tercümesi ele alınmış, bununla birlikte Irak Selçukluları, Şam (Suriye) Selçukluları ve Kirman Selçukluları dair bilgiler diğer ana kaynaklarla mukayese edilerek notlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kadı Ahmed Gaffârî, Târîh-i Cihân-ârâ, Irak Selçukluları, Suriye Selçukluları, Kirman Selçukluları, Selçuklu Tarihinin Kaynakları

Information on the Seljuks of Iraq, Syria and Kirman in Tarikh Jehan Ara

Öz

The importance of translation activities in revealing the facts about the science of history is an undeniable fact. The reliability of the articles to be written about a state, community or person who left their mark on the period in which they lived depends on accessing and analyzing the sources of that period. In addition to political events, it is also possible to fully and accurately reveal the economic, cultural, administrative, architectural, commercial, etc. aspects of the states by examining the source works. While researching an event or phenomenon that has become a historical figure, making a judgment based only on the works of contemporary authors will not go beyond the repetition and imitation of information. Many works have been translated by modern historians and brought to the world of science. In this respect, the work called Tarikh Jehan Ara, which we have included in our study, is a concise public history book written in Persian by Ahmad b. Muhammad-i Ghaffārī-i Qazvīnī (d. 975/1567). The sixth chapter of the fourth chapter of the work is devoted to the Seljuks and the history of the Seljuks is told in four parts. In this study, the translation of the mention of the Seljuks of Iraq described in the first part of the work, the Seljuks of Damascus (Syria) in the third part and the Seljuks of Kirman mentioned in the fourth part of the work is discussed, and the information about the Seljuks of Iraq, the Seljuks of Damascus (Syria) and the Seljuks of Kerman is compared with other main sources and graded.

Anahtar Kelimeler

Qadi Ahmad Ghaffārī, Tarikh Jehan Ara, Seljuks of Iraq, Seljuks of Syria, Seljuks of Kerman, Sources of Seljuk History

Kaynakça

• Ahmed Ali Hân-i Vezîrî, Târîh-i Kirmân, nşr. M. İbrâhim Bâstânîyi Pârîzî, Tahran 1961.
• Ahmed b. Mahmûd, Selçuknâme, haz. Erdoğan Merçil, İstanbul 1977.
• Alâüddîn Atâ Melik Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, trk. trc. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2013.
• Ali b. Zeyd el-Beyhakî, Târîh-i Beyhak, nşr. Ahmed Behmenyâr, Tahran 1938.
• Azîmî, Târîhu'l-Azîmî, nşr. ve trk. trc. Ali Sevim, Ankara 2006.
• Belâzürî, Fütûhu’l Büldân (Ülkelerin Fetihleri), trk trc. Mustafa Fayda, Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
• Bündârî, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, trk. trc. K. Burslan, İstanbul 1943.
• Ebû’l-Ferec (İbnü’l-İbrî), Ebû’l-Ferec Tarihi, trk. trc. Ö. R. Doğrul, Ankara 1945.
• Ebü’l-Fidâ, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, nşr. Mahmûd Deyyûb, Beyrut 1997.
• Ebü’l-Kâsım İbn Asâkir, Vülâtü Dımaşk fi’l-Ahdi’s-Selcûkî, nşr. Selâhaddin el-Müneccid, Beyrut 1981.
• Efdalüddin Ebû Hâmid-i Kirmânî, İkdü’l-ʿulâ Li’l-Mevkif’'l-aʿlâ, nşr. Ali Muhammed Âmiri, Tahran 1311 hş.
• Efdalüddin Ebû Hâmid-i Kirmânî, Târîh-i Efal yâ Bedâyiʿu’l-Ezmân fî Vekâyiʿi Kirmân, nşr. Mehdî Beyânî, Tahran 1326 hş.
• Fasîh-i Hâfî, Mücmel-i Fasîhî, II/II, nşr. Seyyid Mahmûd Horasânî, Meşhed 1341 hş.
• Hamdullâh el-Müstevfî el-Kazvînî, Târîh-i Güzîde, nşr. Abdülhüseyin Nevâî, Tahran 1387 hş.
• Hândmîr, Habîbü’s-Siyer Fî Ahbâri Efrâdi’l Beşer, IV/II, nşr. Muhammed Debîr-i Siyâkî, Tahran 1380 hş.
• Hasan-ı Yezdî, Câmi’ü’t-Tevârîh-i Hasenî (Târîh-i Selcûkiyan), nşr. Bülent Özkuzugüdenli, Tahran 1399 hş.
• İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-Ayân, nşr. İhsan Abbas, Beyrut 1968-1972.
• İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, nşr. M. J. de Goeje, Leiden 1873; a.e.: 10. Asırda İslam Coğrafyası, trk. trc. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2014.
• İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut 1991.
• İbn Vâsıl, et-Târîhu’s-Sâlihî, II/II, nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Beyrut 2010.
• İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, XVIII/XVII, nşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ ve Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut 1995.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, nşr. C. J. Tornberg, Leiden 1851-1876.
• İbnü’l-Esîr, et-Târîhu’l-Bâhir fi’d-Devleti’l-Atâbekiyye bi’l-Mevsıl, nşr. Abdülkâdir Ahmed Tuleymât, Bağdad-Kahire 1963.
• İbnü’l-Ezrak el-Fârikî, Târîhu Meyyâfârikîn ve Âmid, nşr. Bedevî Abdüllatîf Avad, Kahire 1959.
• İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, X/VI, nşr. Abdülkâdir el-Arnaût ve Mahmûd el-Arnaût, Beyrut. 1991.
• İbnü’l-İmrânî, el-İnbâ fî Târîhi’l-Hulefâ, nşr. Kâsım es-Sâmerrâî, Kahire 1999.
• İbnü’l-Kalânisî, Zeylü Târîhu Dımaşk, nşr. Henry F. Amedroz, Beyrut 1908.
• İbnü’l-Verdî, Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, nşr. Ahmed Rifat el-Bedrâvî, Beyrut 1970.
• Kadı Ahmed Gaffârî, Târîh-i Cihân-ârâ, nşr. Hasan-ı Nerâkî, Tahran 1342 hş.
• Kemâlüddîn İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb, III/II, nşr. Sâmî ed-Dehhân, Dımaşk 1954.
• Makrîzî, es-Sülûk li-Marifeti Düveli’l-Mülûk, XII/I, nşr. Muhammed Mustafa Ziyâde, Kahire 1934.
• Muhammed b. Ali Râvendî, Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, trk. trc. Ahmed Ateş, TTK Yayınları, Ankara 2020.
• Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând, Ravzatü’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâʾ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, VII/IV, nrş. Abbas Pervîz, Tahran 1959.
• Muhammed b. İbrâhim, Târîh-i Selçûkıyân-ı Kirmân, nşr. M. Th. Houtsma, Leiden 1886.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel, nşr. ve trk. trc. Ali Öngül, İstanbul 2017.
• Niğdeli Kadı Ahmed, el-Veledü’ş-Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk, II/II, nşr. ve trk. trc. Ali Ertuğrul, Ankara 2015.
• Reşîdüddin Fazlullâh-ı Hemedânî, Câmiʿu’t-Tevârîh: Selçuklular Tarihi, II/5, nşr. Ahmed Ateş, Ankara 1999; a.e.: Câmiu’t-Tevârîh: Târîh-i Âl-i Selçûk, nşr. Muhammed Rûshan, Tahran 1385 hş.
• Sadruddîn el-Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selcûkıyye, nşr. Muhammed İkbal, Lahor 1933.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zamân Fi Târîhi’l-Ayân, XXIII/XIX, nşr. Muhammad Anas Al-Khan vd., Beyrut 2013.
• Süryânî Mihail, Süryânî Patrik Mihail'in Vakâyinâmesi (1042-1195), II, trk. trc. Hrant D. Andreasyan, Yayımlanmamış TTK Nüshası, 1944.
• Şebânkâreî, Mecmau’l-Ensâb fi’t-Tevârîh, nşr. Âga Mîr Hâşim-i Muhaddis, Tahran 1363 hş.
• Urfalı Mateos Vekayinâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), trk. trc. Hrant D. Andreasyan, Ankara 2000.
• Vassâf, Târîh-i Vassâf, nşr. Abdülmuhammed Âyetî, Tahran 1346 hş.
• Yâfiî, Mirʾâtü’l-Cenân ve İbretü’l-Yakzân fî Maʿrifeti Havâdisi’z-Zamân, VI/III, nşr. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, Beyrut 1997.
• Yâkût el-Hamevî, Muʿcemü’l-Büldân, V/III, nşr. Dâr Sâder, Beyrut 1977.
• Zahîrüddîn-i Nîsâbûrî, Selcûknâme, nşr. A. H. Morton, Chippenham 2004.
• Zehebî, Siyeru Alâmi’n-Nübelâ, XXIII/XIX, nşr. Şuayb el-Arnaût vd., Beyrut 1984.
• Zehebî, Düvelü’l-İslâm, II/I, nşr. Hasan İsmâil Merve ve Mahmûd el-Arnaût, Beyrut 1999.
• Alptekin, Coşkun, “Selçuklu Paraları”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, III, 1971, ss. 554-560.
• Alptekin, Coşkun, “Aksungur”, DİA, C. II, İstanbul 1989, s. 296.
• Bezer, Gülay Öğün, “Şemseddin İldeniz”, DİA, C. XXII, İstanbul 2000, ss. 81-82.
• Bezer, Gülay Öğün, “Terken Hatun”, DİA, C. XL, İstanbul 2011, s. 510.
• Bosworth, C. Edmund, The Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Handbook, Edinburgh 1967.
• Gündüz, Buket, Kadı Ahmed Gaffârî’nin Târîh-i Cihân-ârâ İsimli Eserinde Türk Hanedanları (Osmanlılar, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safevîler), (Yüksek Lisans Tezi), Kastamonu Üniversitesi, Kastamonu 2019.
• Gürbüz, Meryem, “Alâeddin Tekiş”, DİA, C. XL, İstanbul 2011, ss. 364-365.
• Houtsma, M. Th. “Mahmûd”, İA, C. VII, İstanbul 1979, ss. 170-171.
• Houtsma, M. Th. “Muhammed b. Mahmûd”, İA, C. VIII, İstanbul 1979, ss. 480-481.
• Huart, Cl. “Gaffârî”, İA, C. IV, İstanbul, s. 706.
• Kafesoğlu, İbrahim, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, MEB Yayınları, İstanbul 1973.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Kavurd”, İA, C. VI, İstanbul 1977, ss. 456-459.
• Kafesoğlu, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 1984.
• Köymen, M. A., “Sencer”, İA, C. X, İstanbul 1979, ss. 486-493.
• Köymen, M. A., “Tuğrul I”, İA, C. XII/2, İstanbul 1988, ss. 15-19.
• Köymen, M. A.,Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi: Alparslan ve Zamanı, C. III, TTK Yayınları, Ankara 2011.
• Köymen, M. A.,Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi: İkinci İmparatorluk Devri, C. II, TTK Yayınları, Ankara 2013.
• Merçil, Erdoğan, “Emir Savtegin”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sy. 6, 1975, ss. 63-74.
• Merçil, Erdoğan, Kirman Selçukluları, TTK Yayınları, Ankara 1989.
• Merçil, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2013.
• Özaydın, Abdülkerim, “Mahmûd b. Muhammed Tapar”, DİA, C. XXVII, Ankara 2003, s. 371-372.
• Özaydın, Abdülkerim, “Tutuş”, DİA, C. XLI, İstanbul 2012, ss. 446-449.
• Özaydın, Abdülkerim, “Dukak b. Tutuş”, DİA, C. EK-1, Ankara 2020, ss. 342-343.
• Özaydın, Abdülkerim, “Kavurd Bey”, DİA, C. XXV, Ankara 2022, ss. 73-74.
• Seccâdî, Sâdık, “Gaffârî”, DİA, C. XIII, İstanbul 1996, ss. 280-281.
• Sevim, Ali, “Tutuş’un Büyük Selçuklu Saltanatını Ele Geçirme Teşebbüsü (Kasım 1092-Şubat 1095)”, Belleten, 27(107), 1963, ss. 411-435.
• Sevim, Ali, “Tutuş”, İA, C. XII/2, İstanbul 1988, ss. 134-137.
• Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 2000.
• Sevim, Ali, “Rıdvân b. Tutuş”, DİA, C. XXXV, İstanbul 2008, ss. 49-50.
• Sevim, Ali ve Merçil, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilât ve Kültür), TTK Yayınları, Ankara 1995.
• Siddiqui, Iqtidar Husain, “Gurlular”, DİA, C. XIV, İstanbul 1996, ss. 207-211.
• Sobernheım, M. “Lü’lü”, İA, C. VII, İstanbul 1979, s. 108.
• Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara 1972.
• Sümer, Faruk, “Arslanşah b. Tuğrul”, DİA, C. III, İstanbul 1991, ss. 404-406.
• Sümer, Faruk, “Has Bey”. DİA, C. XVI, İstanbul 1997, ss. 271-272.
• Sümer, Faruk, “Mesûd b. Muhammed Tapar”, DİA, C. XXIX, Ankara 2004, ss. 349-351.
• Sümer, Faruk, “Pehlivan”, DİA, C. XXXIV, İstanbul 2007, ss. 221-222.
• Sümer, Faruk, “Irak Selçukluları”, DİA, C. XXXVI, İstanbul 2009, ss. 387.
• Sümer, Faruk, “Kirman Selçukluları”, DİA, C. XXXVI, İstanbul 2009, ss. 377-379.
• Sümer, Faruk, “Suriye Selçukluları”, DİA, C. XXXVI, İstanbul 2009, ss. 385-386.
• Sümer, Faruk, “Tuğrul I”, DİA, C. XLI, İstanbul 2012, ss. 341-342.
• Sümer, Faruk, “Tuğrul II”, DİA, C. XLI, İstanbul 2012, ss. 342-344.
• Sümer, Faruk, “Muhammed b. Mahmûd”, DİA, C. XXX, Ankara 2020, ss. 549-550.
• Sümer, Faruk, “Kızılarslan”, DİA, C. XXV, Ankara 2022, ss. 543-544.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2014.
• Yinanç, Mükrimin Halil, “Alp Arslan”, İA, C. I, İstanbul 1978, ss. 384-386.
• Yinanç, Mükrimin Halil, “Çağrı Bey”, İA, C. III, İstanbul 1979, ss. 324-328.