The Impact of Waqfs on the Formation of Historical Commercial Zone: The Cyclical Nature of the Property and Charity Relation / İslam Kentinde Vakıfların Ticaret Bölgesinin Oluşumu Üzerine Etkisi: Hayrat-Akar İlişkisinin Döngüsel Doğası

Yıl 2016, Sayı: 45, 0 - 0, 01.08.2016

Methiye Gül Çöteli

https://doi.org/10.16971/vd.88109

Öz

Abstract

Beyond being an institution of philanthropy and a type of spirituality – piousness icon, the waqfs have impact on the creation of the urban spaces of Islamic cities. Many services required in the city, like religious and cultural services, education services, health services, infrastructure and public works, social security and support services, and philanthropy services, have been provided through funds established as waqfs. This research is intended to examine the impact of waqfs on the formation and development of historical commercial zone (bazaar) which is a morphological trace of the Islamic city and to reveal the relationship between commercial properties and service buildings of waqfs erected as a pious act. The contributions of waqfs to Islamic urbanism have been analysed in the development of bazaar, through the main example of Kayseri. This study has shown that waqfs have important contributions in the establishment and management of the urban commercial infrastructures of Islamic cities.

Key Words: Waqf institution, Islamic urbanism, urban space, urban commercial facilities,
property, historical commercial zone, bazaar.

 

Öz

Bir hayırseverlik kurumu ve bir çeşit maneviyat, dindarlık ikonu olmanın ötesinde, vakıfların İslam kentlerinde kentsel mekânların oluşturulmasında etkisi vardır. Dini ve kültürel hizmetler, eğitim hizmetleri, sağlık hizmetleri, altyapı ve bayındırlık, sosyal güvenlik ve yardım hizmetleri, hayırseverlik hizmetleri gibi İslam kentinde gerekli olan birçok hizmet, vakıflar olarak kurulan
fonlar aracılığıyla sağlanmıştır. Bu araştırmada, İslam şehrinin morfolojik izlerinden biri olan tarihi ticaret bölgesinin (çarşı) oluşumu ve gelişimi üzerinde vakıfların etkisini incelemek ve ticari mülkler ile dindar bir hareket olarak inşa edilen hizmet binaları arasındaki ilişkiyi ortaya koymak amaçlanmıştır. Araştırmada İslam şehirciliğine vakıfların katkısı Kayseri’de çarşının gelişimi
üzerinden analiz edilmiştir. Bu çalışma vakıfların İslam kentlerinin kentsel ticari altyapılarının kurulması ve yönetiminde önemli katkılara sahip olduğunu göstermiştir. 

Anahtar Kelimeler: Vakıf kurumu, İslami şehircilik, kentsel mekân, kentsel ticari donatılar, mülk, tarihi ticaret bölgesi, çarşı.

Kaynakça

• Kaynaklar
• Arşiv Kaynakları:
• Abdulvahhab Efendi Bin Mustafa Vakfiyesi (H. 1124), Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Defter No (D.): 734, s.176, sıra 97; VGMA, D. 734, 176/97.
• Ahmet bin Abdürrahman Vakfiyesi (H. 882), VGMA, D. 608/1, 111/132.
• Bamyacızade İbrahim ve Osman ve Yahya Efendilerin Hacı Hamza Vakfiyesi (H. 936), VGMA, D. 1759, 225/136.
• Çerkes Bey ibn İsa Bey Vakfiyesi (H. 996), VGMA, D. 58, 339/338.
• Ebubekir ve Şerife Emine Vakfiyesi (H. 1240), VGMA, D. 556, 37/333.
• El-Hâc Ali Efendi ibnül-hâc Yusuf Vakfiyesi (H. 1085), VGMA, D. 2108, 106/90.
• El-Hâc Halil ibn el-Hâc Ali Vakfiyesi (H. 1142), VGMA, D. 735, 131/62.
• El-Hâc Ebubekir Ağa ibn Mehmet bin El-Hâc Musa bin El-Hâc Ömer Vakfiyesi (H. 1217), VGMA, D. 594, 178/129.
• El-Hâc Ebubekir Ağa ibn Mehmet bin El-Hâc Musa bin El-Hâc Ömer Vakfiyesi (H. 1222), VGMA, D. 594, 183/130.
• El-Hâc Ebubekir Ağa ibn Mehmet bin El-Hâc Musa bin El-Hâc Ömer Vakfiyesi (H. 1126), VGMA, D. 594, 185/131.
• El-Hâc Derviş Ağa bin Hasan Ağa Vakfiyesi (H. 1126), VGMA, D. 734/3, 283/143.
• El-Hâc Derviş Ağa bin Hasan Ağa Vakfiyesi (H. 1129), VGMA, D. 734/2, 190/105.
• Es-Seyyid Mehmed Ağa ibni’s-Seyyid Mustafa Efendi Vakfiyesi (H. 1140), VGMA, D. 735, 131/64.
• Gavremzâde Abdülkadir Ağa Vakfiyesi (H. 940), VGMA, D. 1759, 740/98.
• Hacı Mehmed Vakfiyesi (H. 987), VGMA, D. 608, 171/200.
• Hacı Mustafa bin Hacı Mehmed Vakfiyesi (H. 929), VGMA, D. 581/2, 345/346.
• Hasan Paşa Vakfiyesi (H. 1085), VGMA, D. 618/1, 61/45.
• Kadı Hacı Bedrüddin Mahmud ibn Süleyman Vakfiyesi (H. 966), VGMA, D. 582, 24/12.
• Kadı Hacı Bedrüddin Mahmud ibn Süleyman Vakfiyesi (H. 978), VGMA, D. 582, 37/13.
• Matbah Emini El-Hâc Halil Efendi ibn El-Hâc Ali Vakfiyesi (H. 1142), VGMA, D. 735, 86/37.
• Mehmed bin Nasrullah Vakfiyesi (H. 992), VGMA, D. 582/1, 101/73.
• Mehmed bin Nasrullah Vakfiyesi (H. 993), VGMA, D. 582/1, 111/74.
• Mehmed bin Nasrullah Vakfiyesi (H. 996), VGMA, D. 582/1, 112/75.
• Mehmet Beyoğlu Hacı Ahmed Paşa Vakfiyesi (H. 989), VGMA, D. 503, 326/165.
• Mustafa Bey ibn Abdülhayy Vakfiyesi (H. 907), VGMA, D. 584, 150/76.
• Mustafa Efendi bin Mehmed Vakfiyesi (H. 1129), VGMA, D. 603/1, 11/6.
• Mustafa Efendi bin Mehmed Vakfiyesi (H. 1121), VGMA, D. 608/1, 6/5.
• Pir Mehmed Paşa ibn Mehmed Cemalüddini Aksarayî Vakfiyesi (H. 927), VGMA, D. 747, 178/151.
• Şeyh Kasım Efendi Kızı Şerife Emine Hatun Vakfiyesi (H. 1140), VGMA, D. 608/2, 366/310.
• Harita:
• Eutychides, J. (1882). Projet de Rectification Des Rues de Caesareia. Kayseri: Empire Ottomane Ministre des Travaux Publics.
• İkincil Kaynaklar:
• Abou-El-Hâc, Rifa’at Ali (2000). Modern Devletin Doğası, (çev. O. Özel, C. Şahin), İstanbul: İmge Kitabevi.
• Abu-Lughod, Janet L. (1987). “The Islamic City, Historic Myth, Islamic Essence, and Contemporary Relevance”, International Journal of Middle
• East Studies, 19(2), 155-176.
• Akbulut, İlhan (2006). “Vakıf Kurumu, Mahiyeti ve Tarihi Gelişimi”, Vakıflar Dergisi, 30, Ankara:Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 61-72.
• Alsayyad, Nazar (1991). Cities and Caliphs, on the Genesis of Arab Muslim Urbanism, New York: Greenwood Press.
• Armağan, M. (2006). “Osmanlı, Bir Vakıf Medeniyeti”, Sivil Toplum Düşünce ve Araştırma Dergisi, 15, 169-171.
• Ateş, İbrahim (1982). “Hayrî ve Sosyal Hizmetler Açısından Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, 15, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 55-88.
• Ateş, İbrahim (1988). “Vakıf ve Vatan Savunması”, Vakıflar Dergisi, 22, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 169-182.
• Baer, Gabrial (1969). Studies in the Social History of Modern Egypt, Chicago: University of Chicago Press.
• Barkan, Ömer Lütfi (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, 2, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 279-386.
• Barnes, John Robert (1987). An Introduction to Religious Foundations In The Ottoman Empire, Leiden: E. J. Brill.
• Berki, Şakir (1965). “Vakıfların Gördüğü Çeşitli Hizmetler”, Vakıflar Dergisi, 6, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 85-91.
• Brown, L. Carl (1973). Introduction. From Madina to Metropolis, L. Carl Brown, ed. Princeton: Darwin Press.
• Brunschvig, Robert (1947). “Urbanisme medieval et droit Musulman” Revue des etudes islamiques, Paris: Librairie orientaliste Paul Geuthner,
• -155.
• Cerasi, Maurice, M. (1999) Osmanlı Kenti–Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi. (Çev. A. Ataöv), İstanbul:
• Yapı Kredi Yayınları.
• Cömert, Hüseyin (2007). 19. Yüzyılda Kayseri, Kayseri: Mazaka Yayıncılık.
• Çayırdağ, Mehmet (1981). “Kayseri’de Kitabelerinden XV. ve XVI. Yüzyıllarda Yapıldığı Anlaşılan İlk Osmanlı Yapıları”, Vakıflar Dergisi, 13, 531-578.
• Çayırdağ, Mehmet (2001). Kayseri Tarihi Araştırmaları, Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Çayırdağ, Mehmet (2002). Kayseri’de Güpgüpzade Hacı Mustafa Ağa Vakıfları (1806-1814), Kayseri: Mira Ofset.
• Çayırdağ, Mehmet (2006). Kayseri Kapalı Çarşısı, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları.
• Çiftçi, Murat (2011). “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Özel Mülkiyet ve Yapısal Özellikleri”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish, 6/3, 623-644.
• Çizakça, Murat (2000). A Philanthropic Foundations: The Islamic World from the seventh century to the Present, İstanbul: Boğaziçi University
• Press.
• Dettmann, K. (1969). “Islamische und westliche Elemente im heutigen Damaskus”, Geographische Rundschau, Bildungshaus Schulbuchverl:
• Westermann, 21 (2), 64-68.
• Ehlers, E. (1991). CITIES iv. Modern Urbanization and Modernization in Persia. Encyclopædia Iranica, http://www.iranicaonline.org/articles/
• cities-iv, (14.08.2015).
• Ergin, Osman Nuri (1922). Mecelle-i Umur-i Belediye / 1 Tarih-i Teşkilat-ı Belediye. İstanbul: Matbaa-ı Osmaniye.
• Erkiletlioğlu, Halit (1993). Kayseri Tarihi: En Eski Zamandan Osmanlılara Kadar. Kayseri: İl Kültür Müdürlüğü.
• Ertem, Adnan (2011). “Osmanlıdan Günümüze Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, 36, 25-65.
• Ettinghausen, R. (1973). “Muslim Cities: Old and New”, From madina to metropolis: Heritage and change in the Near Eastern city. L. Carl Brown,
• ed. Princeton: Darwin Press, 290-318.
• Evliya Çelebi. (1970). Seyahatname. Cilt 5, İstanbul: Üç Dal Neşriyat.
• Falahat, Somaiyeh (2013). Re-imaging the city: A new conceptualisation of the urban logic of the “Islamic city”, Wiesbaden: Springer Gabler.
• Faroqhi, Suraiya (1994). Osmanlı’da Kentler ve Kentliler: Kent Mekânında Ticaret Zanaat ve Gıda Üretimi 1550-1650, (çev. N. Kalaycıoğlu). İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Gardet, Louis (1944), Humanisme Musulman d’hier et d’aujourd’hui: Elements Culturels de base, Publications de l’Institut des Belles Lettre
• Arabes-Tunis, 1, Tunis: S.A.P.I.
• Gardet, Louis (1954), La Cité Musulmane: vie Sociale et Politique, Paris: Vrin.
• Genç, Mehmet (2005). Osmanlı İmparatorlugunda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Genç, Mehmet (2014). “Klâsik Osmanlı Sosyal-İktisadî Sistemi ve Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 42, 9-18.
• Gerber, Haim (1998). Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600-1700. Jerusalem: Hebrew University.
• Gibb, Hamilton Alexander Rosskeen ve Bowen Harold (1950). Islamic Society and the West, C. I, Londra: Oxford University Press.
• Günay, H. M. (1986). “Vakıf” İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, XII (2), 475-479.
• Güran, Tevfik (2006), Ekonomik ve Mali Yönleriyle Vakıflar: Süleymeniye ve Şehzade Süleyman Paşa Vakıfları, Cağaloğlu, İstanbul: Kitabevi.
• Hourani, A.H. (1970). The Islamic City in the light ofreceot research. The Islamic City. AH. Hourani and S.M. Stem, eds. Oxford, Cassirer; [Philadelphia]: University of Penosylvania Press.
• İnalcık, Halil (1995). “İstanbul: Bir İslam Şehri” İslam Tetkikleri Dergisi, C. IX, çev. İbrahim Kalın, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 243-268. http://alternatiftarih.com/e-kutuphane/makale/halil-inalcik-makaleleri/, (10.08.2015).
• İnbaşı, Mehmet. (1992). XVI.yy Başlarında Kayseri, Kayseri: İl Kültür Müdürlüğü.
• İpşirli, Mehmet (2006). “Osmanlıda Vakıfların Tarihi Gelişimi” Sivil Toplum Düşünce ve Araştırma Dergisi, 15, İstanbul, 61-72.
• Karagöz, Mehmet (2009). “XVII. ve XVIII. Asırlarda (1650-1750) Kayseri İktisat Tarihi’nde Şehir İktisadiyatı Denemesi”, Fırat Üniversitesi Sosyal
• Bilimler Dergisi, 19(1), 259-279.
• Keskin, Mustafa (2000). “Vakıf ve Kayseri’de Paşa Vakıfları”, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (6-7 Nisan 2000), Kayseri: KAYTAM Yayınları.
• Koyuncu Kaya, Miyase (2014). Vakıf Kurucusu Olarak Osmanlı Esnafı. Vakıflar Dergisi, 42, 35-50.
• Köksal, Ahmet (2014) II. Meşrutiyet Dönemi’nde Vakıfların Yeniden Organizasyonuna Dair İki Eser: İsmail Sıdkı’nın “Hatırat”ı ve Hamadezade Halil Hamdi Paşa’nın Layihası. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 33 (56), 343-385.
• Lapidus, Ira Marvin (1969). Muslim Cities and Islamic Societies. Middle Eastern Cities. A symposium on Ancient. Islamic. and Contemporary
• Middle Eastern Urbanism. Ira M. Lapidus, ed. Berkeley: University of California Press.
• Le Towneau, R. (1957). Les Villes Musulmanes de L’Afrique du Nord. Virginia: La Maison des Livres.
• Marçais, G. (1939). L’Urbanisme musulman. 5e Congres de la Federation des Societes Savantes de l’Afrique du Nord. Tunis, 6-8.04.1939, 13-34. (Malçais, G. (1957). Melanges d’histoire et d’archeiogie de l’occident musu/man, tome I, articles et confrences de George Marçais, Alger, 219-231 içinde).
• Marçais, G. (1957). La conception des villes dans l’Islam. Revue d’Alger, 2, 517-533.
• Marçais, W. (1928) L’Islamisme et la vie urbaine. Comptes Rendus de L’Academie des Inscriptions et Belles-Lettres, 86-100. (Malçais, W. (1961). Articles et conferences. Publication de l’Institut Malçais d’Etudes Orientales, Faculte des Lettres d’Alger, No. 21. Paris: Adrien-Maisonneuve, 59-67 içinde).
• Nazif, Ahmet (1987). Kayseri Tarihi (çev. M. Palamutoğlu), Kayseri: Kayseri Özel İdare ve Kayseri Belediyesi Birliği Yayınları.
• Nour, H. (2015). “Reconsidering The Waqf: Traditional Mechanism of Urban Regeneration in Historic Muslim Cities”, Archnet-IJAR, International Journal of Architectural Research, 9(1), 18-30.
• Özdoğan, Kazım (1948). Kayseri Tarihi Kültür Ve Sanat Eserleri, Alimler-Şairler-Sanatkarlar. Kayseri: Erciyes Matbaası.
• Özırmak, Yasemin (1992). Tahrir ve Evkaf Defterlerine Göre Kayseri Vakıfları, Kayseri: Kayseri Vakıflar Bölge Müdürlüğü Yayınları.
• Öztürk, Nazif (1995). Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Pamuk, Şevket (2007). Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi, 4. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Peşter, Z. (2001). Vakfiyelerine göre Kayseri Vakıfları (1500 - 1700)ü, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Pirbabaei, M. T. (2008). “Phenomenology of Waqf in material forming of islamic cities”, 16th ICOMOS General Assembly and International Symposium: ‘Finding the spirit of place – between the tangible and the intangible’, 29 sept – 4 oct 2008, Quebec, Canada. http://openarchive.icomos. org/141/, (14.07.2015).
• Raymond, A. (1994). “Islamic City, Arab City: Orientalist Myths and Recent Views”, British Journal of Middle Eastern Studies, 21(1), 3-18.
• Raymond, A. (2005). “Urban Life and Middle Eastern Cities, the Traditional Arab City”, A Companion to the History of the Middle East, Youssef M.Choueiri, ed. Malden, MA: Blackwell Pub. Ltd. 207-226.
• Raymond, A. (2008). “The Spatial Organization of the City”, The City in Islamic World, R. Holod, A. Petruccioli, A. Raymond, eds. c. 1. Leiden, Boston: BRILL. 47-70.
• Sauvaget, J. (1934a). “Esqnisses d’une histoire de la ville de Damas”, Revue des Etudes Islamiques, 4, 421-80.
• Sauvaget, J. (1934b). “Esquisse d’une histoire de la ville d’Alep”, Revue des Etudes Islamiques 8, 421-88.
• Sauvaget, J. (1941). Alep: Essai sur Ie developpement d’une grande ville Syrienne, des origins au milieu du XIXe siecle, Paris: P. Geuthner.
• Usul, Dilber İlimli (2007). Selçuklular Zamanında Kayseri’de İlmi ve Kültürel Faaliyetler, Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi.
• Von Grunebaum, G.E. (1955). “Die İslamische Stadt”, Saeculum, 6,138-153.
• Von Grunebaum, G.E. (1961). Islam, Essays in the Nature and Growth of a Cultural Tradition, 2. Baskı. London, Routledge & Kegan Paul.
• Will, T. (2007). Zur orientalisch-islamischen Stadt, Exkursion Damaskus - Syrien vom 27.5.2007- 3.6.2007 im Rahmen des Masterstudienganges
• Denkmalpflege und Stadtentwicklung der TU Dresden, Dresden: Technische Universität Dresden, 15-26, http://tu-dresden.de/die_tu_dresden/fakultaeten/fakultaet_architektur/ibad/
• master/lehre_alles/exkursionen/bilderExkursionen/syrien/Syrien-Reader-Druckdatei-A5.pdf,(10.08.2015).
• Wirth, E. (1975). “Die Orienialische Stadt”, Saeculum, 26, 45-94.
• Wirth, E. (1982). “Villes islamiques, villes arabes, villes orientales?: une problématique face au changement”, La Ville arabe dans l’Islam: Histoire
• et mutations: actes du 2ème colloque de l’A.T.P. “Espaces socio-culturels et croissance urbaine dans le monde arabe”. Bouhdiba, A. ve Chevallier,
• D. ed. Tunis: Université de Tunis, Centre d’é-tudes et de recherches économiques et sociales, 193-225.
• Wirth, E. (2001) Die orientalische Stadt im islamischen Vorderasien und Nordaftika: Stadtische Bausubstanz und raumliche Ordnung, Wirtschaftsleben und soziale Organisation. C. 2. Mainz: von Zabem.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1985). Institution du “vaqf” au XVIII siècle en Turquie: Étude socio-historique, Ankara: Imprimerie de la Société d’Histoire Turque.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1986). “Vakıf”, İslâm Ansiklo-pedisi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, XII (2), 479-486.
• Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yenen Z. (1988). Vakıf Kurumu - İmaret Sistemi Bağlamında Osmanlı Dönemi Türk Kentlerinin Kuruluş ve Gelişim İlkeleri, Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Yüksel, Hasan (1998). Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü (1585-1683), Sivas.