Osmanlı Bursa’sında Ermeni Kökçü Esnafı Hirfet Vakfı

Yıl 2017, Sayı: 47, 25 - 44, 30.06.2017

Miyase Koyuncu Kaya , Samettin Başol

https://doi.org/10.16971/vakiflar.329296

Öz

18. yüzyıl
sonlarında Ermeni kökciyan esnafı, Bursa’da loncalarının çeşitli giderlerini
karşılamak amacıyla bir hirfet vakfı kurmuştur. Esnafın ittifakla önce 1000,
sonra 1500 kuruş sermaye ile kurduğu bir çeşit para vakfı olan hirfet vakfı,
yaklaşık altmış yıl boyunca yıllık %12,5 kâr elde edecek şekilde taliplerine
kredi vermiştir. Evkâf-ı
nasârâ-yı kökciyan-ı Ermeniyân berâ-yı mühimmât-ı hirfet-i kökciyan der Brusa başlığı altında kurulan söz konusu vakfın, 1760-1824
tarihleri arasında Bursa Şer’iyye Sicilleri’nde yer alan vakıf muhasebe kayıtları,
araştırmanın birincil kaynağıdır. Çalışmada, Bursa’da mukim Ermeni kökçü esnafı
örneğinde Osmanlı tebaası bir Ermeni
olmak, bir gayrimüslim olarak vakıf kurmak ve vakıftan istifade etmek, Bursa’da
ikamet etmek, boyacılık mesleğinin bir kolu olan kökçülük mesleğiyle iştigal
etmek gibi konular, hukukî, sosyal ve iktisadî yönleriyle ele alınmıştır.
Ayrıca söz konusu hirfet vakfının
amacı, borç alanların süreç içindeki değişim ya da devamlılığı sorgulanırken
yakınlık, ortak değerler ve gruba aidiyet mefhumlarının, Ermeni esnafının
kurduğu vakıflardan borç almanın ve bu vakıfları yaşatmanın sebebi olduğu
sonucuna ulaşılmıştır. Yaklaşık altmış yıllık serencamını takip edebildiğimiz
Bursa’da Ermeni kökçü esnafının kurduğu hirfet vakfı gibi
küçük bir örnek dahi vakfetme eyleminin toplum yararı ve iktisadi ihtiyaç
boyutunun zaman zaman dinî/hayrî boyutundan daha belirgin karşımıza
çıkabileceğinin göstergesidir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Ermeniler, esnaf, Bursa, para vakfı, hirfet vakfı, kökboya

Artisans’ Waqf of Armenian Madder Producers in Ottoman Bursa

Öz

In the late 18th century
Armenian madder producers established an artisans’ waqf for the needs of their
guild in Bursa. Their artisans' waqf founded by the consent of all guild
members at first with 1000 and then 1500 gurush capital provided credit for
whoever wished, aiming a profit rate of 12.5 % for a period of sixty years. In
Bursa Sharia Court, the accounting records of the waqf established under the
title of “The artisans’ waqf of Armenian Christian madder producers for the
needs of guild of madder producers in Bursa” for a period between the years
1760 and 1824 are the primary sources of this research. By giving the example
of an artisans’ guild of Armenian madder producers of Bursa, the study examines
legal, social and economic aspects of such subjects as being an Armenian in
Ottoman state, the rights of an Armenian to establish a waqf as a non Muslim
subject, being resident of Bursa, working as member of madder producers’ guild
related with one of the popular jobs of that time which is dyeing. Besides, by
questioning the purpose of the above mentioned guild, the identities of debtors
and perpetuity and change in waqf functions, we reached a conclusion that such
concepts like common values, affinity, belonging to a group were the reasons for
the debtors to choose their credit sources. Thus, these personal and social
ties gave an opportunity for concerned waqfs to last for a long time. Following
about sixty year's adventure of “The artisans' waqf of Armenian Christian madder
producers” as a minor sample, we conclude that social and economic aspects of
establishing a waqf could be more evident than its religious/ benefactor ones.

Anahtar Kelimeler

Ottoman state, Armenians, artisans, Bursa, cash waqfs, artisan waqfs, madder

Kaynakça

• Açıkel, Ali (2014). “Tokat Kazası Vakıf Muhasebe Defterleri (1880-1920)”. Osmanlı Öncesi ve Dönemi Tarihi Araştırmaları II, (Editörler: İlhan Şahin, Hikari Egawa, Emine Erdoğan Özünlü vd.), İstanbul: İstanbul Esnaf Odaları Birliği Yayını. s. 773-786.
• Adıyeke, Nuri (2015). “XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Resmo (Girit) Manastır Vakıfları”. Belleten, cilt LXXIX, sayı 285: s. 559- 587.
• Akgündüz, Ahmet (1988). İslam Hukuku ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Alkan, Mustafa (2009). “Azınlık Vakıfları (Tarihi Arka Plan, Hukukî Yapısı ve İç Analizi)”. Gazi Akademik Bakış, cilt 2, sayı 4, yaz: s. 93-111.
• Barkan, Ö. Lütfi - Enver Meriçli (1988). Hüdavendigâr Livası Tahrir Defteri, 1. Ankara.
• Başol, Samettin (2014). “Bursa Sicilleri Arasındaki Vakıf Muhasebe Defterlerine Genel Bir Bakış”. Vakıf ve İktisat Sempozyum (Bildirileri).
• Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. s. 151-164.
• Baykara, Tuncer (1964). “Kökboya”. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, cilt 8, sayı 14, ayrı basım: s. 221-223.
• Berki, Ali Himmet (1946). Vakıflar, I. İstanbul.
• Cahen, Claude (1963). “Dhimma”. Encyclopedia of Islam. E.J. Brill, Leiden, cilt II: s. 227-231.
• Canatar, Mehmet (1998). “Osmanlılarda Bitkisel Boya Sanayi ve Boyahaneler Üzerine”. Osmanlı Araştırmaları, cilt XVIII: s. 89-104.
• Çınar, Hüseyin (2013). “Hüsrev Paşa Vakfı’nın Ayntab’daki Vakıf Boyahaneleri”. Vakıflar Dergisi, sayı 40: s.33-53.
• Çınar, Hüseyin- M. Koyuncu Kaya (2015). Vakıflar Kaynakçası. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü yay.
• Çiftçi, Cafer (2004a). “18. Yüzyılda Bursa’da Para Vakıfları ve Kredi İşlemleri”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt 23, sayı: 36: 79-102.
• Çiftçi, Cafer (2004b). Bursa’da Vakıfların Sosyal ve Ekonomik İşlevleri. Bursa: Gaye Kitabevi.
• Çizakça, Murat (1995). “Cash Waqfs of Bursa, 1555-1823”. JESHO, cilt XXXVIII: s. 313-354.
• Eken, Galip (2000). “Osmanlı Sosyo-Ekonomik Tarihinin Kaynaklarından Vakıf Muhasebe Defterleri”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, cilt 4: s. 75-82.
• Emecen, Feridun (1989). XVI. Asırda Manisa Kazası. Ankara: Türk Tarih Kurumu yay.
• Ercan, Yavuz (2001). Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler; Kurtuluştan Tazminat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Ankara: Turhan Kitabevi.
• Ergenç, Özer (2006). XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ergin, Osman Nuri (1922). Mecelle-i Umur-ı Belediye. İstanbul. (O. N. Ergin (1995). Mecelle-i Umur-ı Belediye, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı yay.)
• Eryılmaz, Bilal (1996). Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi. İstanbul: Risale Basın yay.
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi (1993). Haz. M. Çevik, II. cilt, İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Faroqhi, Suraiya (1995). “Ottoman Guilds in the late Eighteenth Century: the Bursa Case”. Making A Living in Ottoman Lands 1480-1820, İstanbul: Isis Press. s.92-112.
• Faroqhi, Suraiya (1980). Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia: Trade Crafts and Food Production in an Urban Setting, 1520-1650. Cambridge.
• Fayda, Mustafa (2013). “Zimmî”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. cilt 44: s. 429-434.
• Fotic, Alexander (1994). “The Official Explanations for the Confiscated Sale of Monasteries (Churches) and Their estates at the Time of Selim II”. Turcica, Tome XXVI: s.33-54.
• Fotic, Alexander (2005). “Concealed Donation or a Sale: The Acquisition of Christian Monastic Property in Ottoman Empire (XV th-XVII th C.)”.
• XIV. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt I. Kısım, Ankara. s. 721-727.
• Fox Robert- Agusti Nieto-Galan (eds) (1999). Natural Dyestuffs and Industrial Culture in Europe. 1750-1850, Canton, Mass.
• Genç, Mustafa (2014). “Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kökboya ve Cehri ile İlgili Bazı Kayıtlar”. SDÜ Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, Mayıs Haziran, sayı 13: s.174-212.
• Güllü, R. Erhan (2015). Ermeni Sorunu ve İstanbul Patrikhanesi (1878-1923). Ankara: Türk Tarih Kurumu yay. Günaydın N. - R. Kaplanoğlu (2000). Seyyahların Gözüyle Bursa. Bursa.
• Güneri, Hasan (1973). “Azınlık Vakıflarının İncelenmesi”. Vakıflar Dergisi, cilt 10: s. 79-108.
• Gümüş, Nebi (2009). “Osmanlı’da Birlikte Yaşama tecrübesi: Ermeniler Örneği”. Milel ve Nihal, cilt 6, sayı 2: s. 165-198.
• Hızlı, Mefail (2003). “Bursa Mahkeme Sicilleri Rehberi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 12, sayı 1: s. 369-376.
• İnalcık, Halil (1992). “Bursa”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt 6, Diyanet Vakfı, Ankara. s. 445-449.
• Kâğıtçı, Mehmet Ali (1948). “Boya”. İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi. haz. İsmet Alkan, Aslan Tufan Yazman, cilt 3. İstanbul. s.87-92.
• Kaplanoğlu, Raif (2000). Osmanlı Devletinin Kuruluşu. Avrasya Etnografya Vakfı yay., İstanbul.
• Karataş, Ali İhsan (2006). “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlere Tanınan Din ve Vicdan Hürriyeti”. Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 15, sayı 1: s.267-284.
• Karataş, Ali İhsan (2009). Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Toplum Hayatı: Bursa Örneği. Gökkubbe yay, İstanbul.
• Karataş, Ali İhsan (2005). “Fethinden XIX. Yüzyılın Sonlarına Kadar Bursa’da Ermeniler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 14, sayı 12: s.81-106.
• Kenanoğlu, M. Seyfi (2005). “İslam-Osmanlı Hukukunda Zimmîler”. TALİD, cilt 3, sayı 5: s. 553- 574.
• Kepecioğlu, Kamil (2009). Bursa Kütüğü. Bursa Kütüğü, cilt I ve II, Bursa.
• Kermeli Ünal, Eugenia (1997). “Ebû’s Su’ûd’s Definitions of Church Vakfs: Theory and Practice in Ottoman Law”, Islamic Law: Theory and Practice, Robert Glave (ed.), Londra. s.141-156.
• Kermeli Ünal, Eugenia “Vakfs Made out of Shares in Ships: Huccets from the Saint John the Theologian Monastery in Patmos”. The Kapudan Pasha and His Domain. E. Zachariadou (ed.), Univ. Crete Publications, 2002.
• Kermeli Ünal, Eugenia (2010). “Ebû’s-Su’ûd’a Göre Kilise Vakıfları Osmanlı Hukukundaki Teori ve Pratiği”. ( çev. Özgen Özcan). Vakıflar Dergisi, sayı 34: s. 165-176.
• Kılıç, Davut (2006). Osmanlı Ermenileri Arasında Dini ve Siyasi Mücadeleler. Ankara.
• Koç, Ümit (2006). XVI. Yüzyıl Anadolu’sunda Sanayi. Ankara.
• Konan, Belkıs (2015). “Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumuna İlişkin Bir Değerlendirme”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, cilt 64, sayı 1: s. 171-193.
• Koyuncu, Miyase (2008). 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Esnafı, İstanbul ve Bursa Örnekleri. Yayınlanmamış doktora tezi, Ankara.
• Koyuncu Kaya, Miyase (2009). “18. Yüzyıl İkinci Yarısında Bursa’da Esnafın Mali Durumuna Örnekler”. EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 13, Sayı: 40, , s.261-276.
• Koyuncu Kaya, Miyase (2014). “Hirfet Vakfı”, Ahilik Ansiklopedisi, cilt I. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Ankara. s.462-64.
• Küçük, Abdurrahman (2009). Ermeni Kilisesi ve Türkler. Berikan yayınevi, Ankara.
• Küçük, Cevdet (1999). “Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi”. Osmanlı, Cilt IV. Yeni Türkiye yay, Ankara. s. 208-216.
• Kütükoğlu, Mübahat (haz.) (1983). Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 tarihli Narh Defteri. Enderun Kitabevi, İstanbul.
• Laiou, Sophia (2012), “Diverging Realities of a Christian Vakıf, Sixteenth to Eighteenth Centuries”. Turkish Historical Review, volume 3: s.1-18.
• Lowry, Heath (2004). Seyyahların Gözüyle Bursa 1326-1923. çev. Serdar Alper, Eren yay., İstanbul.
• Ortaylı, İlber (2002). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi”. Türkler, X. cilt, Yeni Türkiye yay., Ankara. s.216-220.
• Özel, Ahmet (1991). İslam Hukukunda Ülke Kavramı: Darulislam, Darulharb. İklim yay., İstanbul.
• Özel, Ahmet (1996). “Gayrimüslim”. İslam Ansiklopedisi, cilt XIII., Diyanet Vakfı yay., İstanbul. s.418-427.
• Öztürk, Nazif (1995). Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesi. Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara.
• Öztürk, Nazif (2003). Azınlık Vakıfları. Afşar Matbaacılık, Ankara.
• Reyna, Yuda - E. Morena Zonans (2003). Cemaat Vakıfları. Gözlem Gazetecilik, İstanbul.
• Riello, Giergio (2010). “The Making of a Global Commodity: Indian Cottons and European trade”, 1450-1850”. World History Studies and World History Education. The Proceedings of the First Congress of the Asian Association of World Historians, https:// www2 .warwick. ac.Uk /fac/ arts/ history /people/ staff_ index/griello/ riello_giorgio.pdf, 18.05.2016.
• Simeon (1999). Tarihte Ermeniler. Çiviyazıları yay., İstanbul.
• Simeon (1964). Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi, 1608-1619. Hrand d. Andreasyan (haz.), İstanbul.
• Sungurbey, İsmet (2001). Eski Vakıfların Yeni Sorunları. Maltepe Üniversitesi, İstanbul.
• Symons, Jelinger C. (1839). Arts and Artisans at Home and Abroad: with Sketches of the Progress of Foreign Manufactures. Simpkin, Marshall, Teit. London, Edinburgh.
• Yediyıldız, M. Asım (1992). “XIX. Yüzyılda Bursa İpek Sanayi ve Ticaretinde Gayrimüslimlerin Yeri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Sayı: 4, cilt 4: s. 273-280.
• 166 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530), Ahmet Özkılınç (haz.), Ankara 1995.