Urfa Şehrindeki Geleneksel Hamamların Mimari Özellikleri

Yıl 2021, Sayı: 56, 123 - 142, 29.12.2021

Emine Ekinci Dağtekin

https://doi.org/10.16971/vakiflar.870701

Öz

Roma döneminde eyalet başkenti olan ve Edessa Şehri olarak isimlendirilen Urfa’nın önemli yapılarından biri de tarihi hamamlarıdır. Kentte 497 yılında açık ve kapalı olarak yapılan hamamların varlığı bilinmektedir. Osmanlı döneminde şehir dışından gelen tüccarların yararlanmaları amacıyla çarşılar bölgesinde ve balıklı göllerden çıkan fazla suların aktığı güzergâh üzerinde çok sayıda hamam inşa edilmiştir. Kent arşivlerinde ismi geçen Bey Kapısı (İbn Maktûl), Mencek, Karaburç, Devekovan (Danakvan), Ayaklı, Kuloğlu, Paşa, Hacı Bey, Muharrem ve Meydan hamamları günümüze ulaşamamıştır. Osmanlı Dönemi’nde yapılan Sultan, Cıncıklı, Serçe, Arasta, Vezir, Velibey, Şaban ve Sultan Hamamı’na bitişik keçeci esnafının keçe yapımı için kullandıkları Keçeciler Hamamı günümüze ulaşabilen geleneksel hamamlardır. Urfa’daki geleneksel hamamlardan Vezir Hamamı Yusuf Paşa vakfına ait mülhak, Velibey Hamamı ise Velibey vakfının mülkiyetinde mazbut vakıf eseri olup diğer hamamlar özel şahıslara aittir. Velibey Hamamı 2006 yılında, Vezir Hamamı ise 2014 yılında Vakıflar Bölge Müdürlüğü denetimde onarılmıştır. Bu çalışmada, Bursa, İstanbul, Edirne hamamları gibi mimarlık tarihinin genel kaynakları içinde çok fazla yer bulamayan, Urfa kentinin tarihi ve kültürel mirasının bir parçası olan ve günümüze ulaşan geleneksel hamamların literatürde yer bulması, tanıtılması, mimarlık tarihi ve koruma çalışmalarında altlık olarak kullanılabilmesi amacıyla yapılan belgeleme çalışması paylaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Urfa, Edessa, Geleneksel hamam, Koruma, Belgeleme

Architectural Features of Traditional Bathhouses in Urfa

Öz

The historical bath-houses are among the most significant structures of Urfa, which was named as Edessa City and was a state capital in the Roman era. It is known that there were open and closed bath-houses in the city in the year 497. During the Ottoman Period, various bath-houses serving the merchants travelling from other cities were built in the market area and on the route where excess water from the Pool of Abraham was flowing. Bey Kapısı (İbn Maktûl), Mencek, Karaburç, Devekovan (Danakvan), Kuloğlu, Ayaklı, Paşa, Hacı Bey, Muharrem and Meydan Bath-Houses that are mentioned in the city archives are extinct as of today. Sultan, Cıncıklı, Serçe, Arasta, Vezir, Velibey, Şaban, and Sultan Bath-Houses and Keçeciler Bath-House adjacent to it, which was used by felt makers, were all built during the Ottoman Period and made it to our day. Besides their function for washing and cleaning, bath-houses are social structures that serve various purposes such as having conversations and creating new friendships. The existence and cultural sustainability of bath-house structures are slowly disappearing with the changes in socio-economic structures and bathrooms becoming a part of the household. In this study where the traditional bath-houses of Urfa are reviewed, the traditional bath-houses of the city that are part of the historical and cultural heritage of the city that stand today are examined.

The architectural, functional and structural conditions of these bath-houses have been established with on-site reviews during the years 2007, 2013 and 2019 and also in accordance with the archival information. In this study, the documentation work is shared for the purposes of finding a place for the traditional Urfa bath-houses in the relevant literature in terms of providing publicity, and as a reference for architectural history and preservation projects with their architectural and structural characteristics since such structures are rarely found in the general resources of architectural history unlike Bursa, İstanbul or Edirne bath-houses. 

Anahtar Kelimeler

Urfa, Edessa, bath-houses, preservation, documentation

Kaynakça

• Aru, Kemal Ahmet (1949). Türk Hamamlar Etüdü. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (Doçentlik Tezi).
• Arseven, Celal Esat (1956). Türk Sanat Tarihi : Menşeinden Bugüne Kadar Mimarî, Heykel, Resim, Süsleme Ve Tezyinî Sanatlar. Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul.
• Asatekin, Gül (1978). The Eski Hamam in Ankara, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi). Bayartan, Mehmet (2008). “Osmanlı Şehirlerinde Vakıflar ve Vakıf Sisteminin Şehre Kattığı Değerler”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, (X-1), 157-175.
• Birecikli, İhsan Burak (2012). “Medine-i Urfa Şer’iyye Sicillerine (204, 205, 218, 225 No’lu) Göre Urfa Kazası’nda Vakıflar 1845-1899”. Vakıflar Dergisi, (37), 245-264.
• Buckıngham, James Silk (1827). Travels in Mesopotamia. London.
• Dağtekin, Emine (2007). Güneydoğu Anadolu Bölgesi Geleneksel Hamam Tipolojisi Ve Buna Bağlı Koruma Ölçütlerinin Oluşturulması. Ankara: Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (Doktora Tezi).
• Dağtekin Emine (2019). “A Revıew Of Hammams Of The Southeastern Regıon Of Anatolıa”. Journal Of Science Part B: Art, Humanıtıes, Desıgn And Plannıng, 7(3), 339-346.
• Dağlı, Yücel ve Seyid Ali Kahraman (2006). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: Konya-Kayseri-Antakya-Şam-Urfa-Maraş-Sivas-Gazze-Sofya-Edirne. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Ertuğrul, Alidost (2002). Mimar Sinan’ın İstanbul’daki Mevcut Hamamları. Yüksek Lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Ertuğrul, Alidost (2009). “Hamam Yapıları ve Literatürü”. TALİD-Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (7-3), 241-266.
• Eyice, Semavi (1960). “İznik ‘de Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme”. Tarih Dergisi, (CXI/15), 99-120.
• Eyice, Semavi (1997). “Hamam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İSAM. (15), 402-430.
• Gemici, Nurettin (2017). “Evliya Celebi Seyahatnamesinde Urfa”. Uluslararası Medeniyetler Beşiği Ortadoğu ve Şanlıurfa Sempozyumu, 11-12 Mayıs 2017. Şanlıurfa. 210.
• Gökçe, Feyyat (2000). “Yöreye Özgü İnsan / Çevre İlişkileri Bağlamında Bütüncül Bir Koruma Planlaması Konusunda Görüşler”. Gap Bölgesi’nde Kültür Varlıklarının Korunması, Yaşatılması ve Tanıtılması Sempozyumu. Şanlıurfa. 386-388.
• Gülbiçin, Yaşar (2006). Günümüze Gelen Sanlıurfa Hamamları. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi).
• Gürçay, Hikmet (1967). “Keçe ve Keçecilik”. Türk Etnografya Dergisi, (9), 21-32.
• Kıray, Mübeccel Belik (1985). Kent Sosyolojisi Açısından Tarihi Çevre Koruma. İstanbul: Aynı Basım.
• Klinghardt, Karl (1927). Türkische Bader. Stuttgart: Julices Hoffmann.
• Kültür Bakanlığı Arşivi (2005). “Diyarbakır, Mardin, Şanlıurfa, Batman Tespit Dosyaları”. Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Müdürlüğü Arşivi, Dosya no: 21.00, 47.00, 63.00,72.01, Diyarbakır, 1-13.
• Kürkçüoğlu, Cihad (1993). Şanlıurfa’da Su Mimarisi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kürkçüoğlu, Cihad (2000). İnançlar Diyarı Şanlıurfa. Şanlıurfa: Şanlıurfa Valiliği Kültür Yayınları.
• Kürkçüoğlu, Cihad (2019). Şanlıurfa Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü Arşivi. Şanlıurfa.
• Mar Yeşua (1996). Urfa ve Diyarbakır’ın Felaket Çağları. (Çeviren: Yılmaz, M.). İstanbul: Yeryüzü Yayınları.
• Memiş, Mehmet (2019). “Vakfiyelerin Işığında Osmanlı Dönemi Urfa Camilerinde Vakıf Hizmetleri”. Vakıflar Dergisi, (51), 131-152.
• Önge, Yılmaz (1978). “Eski Türk Hamamlarında Aydınlatma”. Vakıflar Dergisi, (12), 130-131.
• Önge, Yılmaz (1981). “Eski Türk Hamamlarında Su Tesisatı İle İlgili Bazı Detaylar”. I. Uluslararası Türk İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi. İstanbul.
• Önge, Yılmaz (1988). “Anadolu Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan’ın İnşa Ettiği Hamamlar”. Mimar Koca Sinan’ın Yaşadığı Çağ ve Eserleri. Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, (I), 403-428.
• Önge, Yılmaz (1995). Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Hamamlar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Öztürk, Nazif (1983). Menşe'i ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını.
• Pakalın, Mehmet Zeki (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. III. İstanbul.
• Polat, Ebru ve Cengiz Can, (2005). “Cumhuriyet Dönemi Mimari Mirasın Korunması: Tanım, Kapsam ve Sorunlar”. Korumada 50 yıl. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Urfa Hakkında Salname-1927 (1988). Çeviren Kemal Kapaklı, Ankara: Şurkav Yayınları:19, Ajans-Türk Basın ve Basım A.Ş.
• Say, Seda Kula (2007). Erken Dönem Osmanlı Hamamlarında Eğrisel Örtüye Geçiş Sistemleri. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi).
• Segal, Judah Benzion (2002). Edessa (Urfa)-Kutsal Şehir. Çeviren: A. Arslan. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sözen, Metin, Uğur Tanyeli (1980). Sanat ve Kavram Terimleri Sözlüğü. Remzi Yayınevi, İstanbul.
• Şahinalp, Mehmet Sait (2005). Şanlıurfa Şehri’nin Kuruluş Ve Gelişmesi. Ankara: A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi).
• Şahinalp, Mehmet Sait (2006). “Şanlıurfa Şehri’nin Kuruluşuna Etki Eden Etmenler”. Coğrafi Bilimler Dergisi, 4 (1), 105-127.
• ŞKVKBK Şanlıurfa Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu
• Tamer, Cahide (1974). “Cumhuriyet Devrinde Eski Eser Anlayışı ve Onarım Faaliyetleri”. Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 1-9.
• Taşçıoğlu, Tülay (1998). Türk Hamamı. Unilever ve Duran Ofset Sponsorluğu, İstanbul.
• Temelkuran, Tevik ve Necati Aktaş (1986). Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 3-4, İstanbul.
• Ülgen, Ali Saim (1950). “Hamam”. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınevi (M.E.B), İstanbul, (5),174-178.
• Yaşar, Ahmet (2020). “1766 Tarihli Bir Hamam Defterine Göre İstanbul Vakıf Hamamları” Vakıflar Dergisi (53), 67-99.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1986). “Vakıf”. M.E.B. İslam Ansiklopedisi, (XIII). İstanbul. 153-172.