The Waqf of Al-Nabi Jirjis Social Complex in the 18th Century in Mosul

Yıl 2021, Sayı: 56, 73 - 89, 29.12.2021

Mehtap Nasıroğlu Aydın

https://doi.org/10.16971/vakiflar.908428

Öz

Mosul, which became an Ottoman city in the 16th century, is an important center where the state’s conception of waqf and the social solidarity and social assistance emerging from it materialised. The area surrounding what is believed to be the tomb of Al-Nabi Jirjis, an important figure both for Christians and Muslims in the city, had turned from a Chaldean church into a social complex throughout time, and served within the framework of the Ottoman waqf system. It is evident that the Al-Nabi Jirjis Social Compex, which left important marks on the social life of the city of Mosul in terms of economic, social, religious and cultural aspects, had also contributed significantly in the formation of the silhouette of the city.

This study examines the Foundation of Al-Nabi Jirjis Social Complex, which has underwent important repairs during the Ottoman period and continued its activities within the waqf system of the Ottoman State, and emphasizes its overall condition in the 18th century, the units of the waqf and the position of those units in the social life of the city of Mosul. Additionally, the article provides information on the situation of the personnel working in this waqf, which was a collection of buildings, the revenue and expenditure items, the appointments and the received salaries in the 18th century based on archival documents.

Anahtar Kelimeler

Mosul, waqf, Al-Nabi Jirjis, tomb, mosque

18. Yüzyılda Musul Cercis Nebi Külliyesi Vakfı

Öz

16. yüzyılda bir Osmanlı şehrine dönüşen Musul, devletin vakıf anlayışının ve bu anlayışın ortaya çıkardığı dayanışma ve yardımlaşmanın tezahür ettiği önemli bir merkezdir. Şehirde hem Hristiyanlar hem de Müslümanlar için önemli bir figür olan Cercis Nebi’ye ait olduğuna inanılan türbenin etrafının bir Keldani kilisesinden zaman içerisinde külliyeye dönüşerek vakıf sistemi çerçevesinde hizmet ettiği bilinmektedir. Musul şehrinin toplumsal yaşamında ekonomik, sosyal, dini ve kültürel anlamda önemli izler bırakan Cercis Nebi Külliyesi’nin, kentin siluetinin oluşumunda da önemli katkıları olduğu aşikârdır.

Bu çalışmada Osmanlı döneminde önemli onarımlardan geçen ve devletin vakıf sistemi içerisinde faaliyetlerine devam eden Cercis Nebi Külliyesi Vakfı’nın 18. yüzyıldaki genel durumu, vakfın birimleri ve bu birimlerin Musul şehrinin toplumsal yaşamdaki konumuna vurgu yapılmıştır. Ayrıca bir yapılar topluluğu olan bu vakfın 18. yüzyılda bünyesinde çalışan personelin durumu, gelir gider kalemleri, atamalar ve alınan ücretler ile ilgili bilgiler arşiv belgeleri ışığında sunulmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Musul, Vakıf, Cercis Nebi, Türbe, Cami

Kaynakça

• 1.Arşiv Kaynakları a.Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• AE.SAMD.III. (Ali Emiri, Üçüncü Ahmed), 30/2867; 43/4218; 85/8567 AE.SMHD.I. (Ali Emiri, Mahmud I), 26/1547 AE.SMST.III. (Ali Emiri, Mustafa III), 158/12450; 105/7950 AE.SOSM.III. (Ali Emiri, Osman III), 86/6747
• C.BLD. (Cevdet Belediye), 18/898 C.EV. (Cevdet Evkaf), 18/863 C.MF. (Cevdet Maarif), 169/8422; 168/8358
• İE.EV. (İbnülemin Vakıf), 32/3671; 65/7077 İ.MVL. (Meclis-i Vâlâ) 320/3606
• b.Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) Hurufat Defterleri (HD): 558, 1091, 1098, 1119, 1128, 1135, 1140, 1145, 1146, 1148, 1149, 1150, 1151, 1154, 1155, 1156, 1157 numaralı defterler.
• Akakuş, Recep (2007). “Reîsülkurrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), (34). 545-546.
• Alkan, Mustafa (2007). “Türk Tarihi Araştırmaları Açısından Vakıf Kayıtları Arşivi”. Vakıflar Dergisi, (30), 1-34.
• ____________ (2010). “Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurûfât Defterleri: Adana Örneği”. XV. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Eylül 2006, Kongreye Sunulan Bildiriler, (4), I. Kısım, Ankara, 831-842.
• Bayatlı, Nilüfer (1999). XVI. Yüzyılda Musul Eyaleti. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları
• Beyazıt, Yasemin (2013). “Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri”. History Studies International Journal of History, (5/1), 36-69.
• Bizbirlik, Alpay (1997). “XVI. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Musul Vakıfları”. Vakıflar Dergisi, (26), 61-64.
• Bozkurt, Nebi (1993). “Dârülkurrâ”, TDVİA, (8). 543-545.
• Cirit, Hasan (2012). “Vaaz”, TDVİA, (42). 404-407.
• Çakar, Enver (2018). “Hurufat Defterlerine göre 18. Yüzyılda Palu”, Vakıflar Dergisi, (49), Ankara, s. 21-41.
• Çakar, Enver ve Celalettin Uzun (2017). Hurufat Defterlerinde Harput (1690-1812). Elazığ: Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları.
• Çal, Halit (2001). “Hurufat Defterlerine Göre 19. Yüzyılda Küre Kazası”. Prof. Dr. Zafer Bayburtoğlu Armağanı Sanat Yazıları. Kayseri. 125-166.
• Çiçekler, Mustafa (2006). “Na‘t”. TDVİA, (32), 435-436.
• Demirtaş, Hasan (2012). “Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurûfât Defterleri: Kangırı Örneği”. Vakıflar Dergisi, (37). 47-92.
• Deveci, Said (1963). El Musul fî Ahd-il Atabeki. Bağdat.
• Eroğlu Memiş, Şerife (2013). “Osmanlı Toplumsal Tarihi Kaynaklarından Hurûfât ya da Askerî Rüznamçe Defterleri ve Önemi: Kazâ-i Kudüs-i Şerîf Örneği”. Vakıflar Dergisi, (29), 115-146.
• Gökmen, Ertan (2005). “Hurufât Defterlerine Göre Demirci Kazası ve Köylerinde Cami ve Mescitler (1690-1830)”. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (3/2). 21-56.
• Göyünç, Nejat (1969). “Diyarbekir Beylerbeyliğinin İlk İdari Taksimatı”. İÜEFTD, (23), 23-34.
• Gündüz, Ahmet (2003). Osmanlı İdaresinde Musul (1523-1639). Elazığ: Fırat Üniversitesi Yayınları.
• Gündüz, Ahmet (2006). “Musul”. TDVİA, (31). 363-367.
• Hoca Sadeddin. (1992). Tacü’t-Tevarih. (Haz. İsmet Parmaksızoğlu). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Honigman, Ernst (1979). “Musul”, İslam Ansiklopedisi, (8), 738-741.
• İbn-i Battuta. (2004). İbn Battûta Seyahatnamesi. (Çev. A. Sait Aykut), (I). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İbn-i Cübeyr. (1968). Rihlet-i İbn-i Cübeyr. Beyrut: Dârü Sâdir Matbaası.
• İpşirli, Mehmet (1992). “Câbî”, TDVİA, (6), 529-530.
• İpşirli, Mehmet (2003). “Medrese”, TDVİA, (28), 327-333.
• İpşirli, Mehmet (2006). “Müderris”, TDVİA, (31), 468-470.
• Khoury, Dina Rizk (2010). “Terlikler Kapıda mı, Kapalı Kapılar Ardında mı: Ev İçinde ve Kamusal Mekânda Musullu Kadınlar”. Modernleşmenin Eşiğinde Osmanlı Kadınları. (Ed. Madeline C. Zilfi). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. 103-124.
• Khoury, Dinar Rizk (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540-1834. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kuban, Doğan (1968). “Anadolu-Türk Şehri. Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler”. Vakıflar Dergisi, (3), 53-73.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri (2006). “Müezzin”. TDVİA, (31), 491-496.
• Küçükdağ, Yusuf (2003). “Hurufât Defterlerine Göre Osmanlı Döneminde Develi’nin Mektep, Medrese, Cami, Mescit ve Zaviyeleri”. Bütün Yönleriyle Develi (I. Bilgi Şöleni 26-28 Ekim 2002). Kayseri. 267-276.
• Memiş, Mehmet (2019). “Vakfiyeleri Işığında Osmanlı Dönemi Urfa Câmilerinde Vakıf Hizmetleri”. Vakıflar Dergisi, (51). 131-152.
• Merçil, Erdoğan (2000). Müslüman-Türk Devletleri Tarihi. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (2019). İslam-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü, İstanbul, Timaş Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1991). “XIII.-XV. Yüzyıllarda Anadolu’da Türk-Hristiyan Dini Etkileşimler ve Aya Yorgi (Saint Georges) Kültü”. Belleten, (LV), 661-674.
• Öntuğ, M. Murat (1999). “Hurûfât Defterlerine Göre Uşak’taki Eğitim Müesseseleri (1702-1824)”, AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, (3). 132-154.
• Pamuk, Şevket (2002). “Kuruş”, TDVİA, (26). 458-459.
• Sarre, Friedrich – Herzfeld, Ernst (1911-1920). Archaeologische Reise im Euphrat und Tigris Gebiet. Berlin: Dietrich Reimer. Es-Sakkâr, Sâmî (2006). “Musul”. TDVİA, (31). 361-363.
• Es-Sakkâr, Sâmî (2006). “Muîd”. TDVİA, (31). 86-87.
• Sümer, Faruk (1992). Kara Koyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a Kadar). Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları. Turğut, Vedat (2016). “Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Musul Sancağı Vakıfları”. Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, (1), 163-197.
• Tümer, Günay (1993). “Circîs”. TDVİA, (8), 26.
• Uluçam, Abdüsselam (1989). Irak’taki Türk Mimari Eserleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1983). Osmanlı Tarihi, (II). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yediyıldız, Bahaeddin (1983). “Vakıf Istılahları Lügatçesi”. Vakıflar Dergisi, (17), 55-60.
• Yediyıldız, Bahaeddin (2012). “Vakıf”. TDVİA, (42). 479-486.