Sümeniyye Fırkası ve İslam Âlimleriyle Polemikleri (Mütevâtir Haber Ekseninde)

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 12, 69 - 86, 15.06.2020

Abdulvasıf Eraslan

https://doi.org/10.5281/zenodo.3894286

Öz

İslam’ın bilgi kaynakları Kur’ân, Sünnet ve icmâ’dır. Bunların tamamı aynı zamanda "haber" kategorisinde yer almaktadır. İslam âlimlerinin ittifakıyla bilgi kaynağı olarak kabul edilen haber kısmı ise "mütevâtir haber"dir. İlk dönemlerinden itibaren haberi bilgi kaynağı olarak kabul etmeyen ve bu konuda Müslüman âlimlerle çeşitli polemiklere giren bazı kesimler olmuştur. Bunların başında es-Sümeniyye fırkası gelmektedir. Bu fırkanın hangi kavim veya millet/milletler olduğu yönünde bazı araştırmalar yapılmıştır. Ancak bu çalışmaların söz konusu fırkanın hüviyeti ve bilgi kaynaklarına dair görüşleri hakkında yeterli düzeyde olduğu söylenemez. İslam âlimlerince bilgi kaynağı olarak kabul edilen mütevâtir haber karşıtlığının kimlik ve düşüncelerinin aydınlatılması, bilgi değeri açısından haber konusunun daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Bu vesileyle çalışmamızda farklı şekillerde telaffuz edilen Sümeniyye, Şümeniyye veya Şemeniyye’nin hüviyetine dair tartışmalar ile bilginin kaynaklarına yönelik yaklaşımı incelenmiştir. Özellikle de Sümeniyye’nin İslam âlimlerinin ittifakıyla bilgi kaynağı olarak kabul edilen mütevâtir habere yönelik yaklaşımları üzerinde durulmuştur. Bununla birlikte Müslüman âlimler ile Sümeniyye arasında geçen konuyla alakalı tartışmalara da yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Hadis, Haber, Mütevâtir, Sümeniyye, Şamanizm, Bilgi Kaynakları, Budizm

Polemics with Summaniyya and Islamic Scholars (Mutawatir Khabars Axis)

Öz

The main sources of Islamic thought are the Qur'an, Sunnah and ijma. In addition, these sources are included in the "khabar" category. But since the beginning of Islam, many groups who did not consider the khabar as a source of Islamic knowledge have entered into discussion with Muslims. One of these groups who reject the value of the khabar as a source of knowledge of Islamic thought is Summaniyya. In fact, it is not known which nationalities Summaniyya is from. For this purpose, a lot of research has been done to determine the identity of Summaniyya. However, research to determine the identity of Summaniyya and their knowledge methods is insufficient. For this reason, in our study, we focused on determining the identity of the Summaniyya section and their approach to Islamic sources of information. In particular, we focus on Summanniya's understanding of mutawatir khabar that many Islamic scholars have accepted it as an Islamic source of information. We also touched on other past discussions between the two sides.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Hadith, Khabar, Mutawatir, Sumeniyya, Shamanism, Information Sources, Buddhism

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî. er-Red ʿAla'l-Cehmiyye ve'z-Zenâdikâ. thk. Sabrî b. Selâme Şahin. B.y.: Dâru's-Sübât, ts.
• Altıntaş, Hayrani. “Dehriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/107-109. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Apaydın, Yunus. "Mütevatir". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/208-211. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Arslan, Hammet. “Maturidi’nin Eleştirdiği “Sümeniyye” Budizm midir?”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu. 2/527-537. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Askalânî, Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahman Ebû’l-Hüseyin el-Meletî. et-Tenbîh ve’r-Red alâ Ehli’l-Ehvâi ve’l-Bida’. thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasan el-Kevserî. Mısır: Mektebetü’l-Ezheriyye, ts.
• Askerî, Ebu Hilâl. el-Evâîl, Dâru’l-Ulûm. thk. Velîd Kassâb, Muhammed el-Mısrî. Riyâd: Y.y., 1981.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-İsferâyînî. el Farḳ Beyne’l-Firaḳ. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrût: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1995.
• Bâḳillânî, Muhammed b. et-Ṭayyib Muhammed b. Ca'fer b. el-Kâsım el-Kâdî Ebû Bekir el-Mâlikî. el-İntisâr li'l-Kur'ân. thk. Muhammed Usâm el-Kudât. Beyrût: Dâru'l-Feth, 2001.
• Bebek, Adil. “Kelâm Literatürü Işığında Mucize ve Hz. Muhammed’e Nisbet Edilen Hissi Mücizelerin Değerlendirilmesi”. Marmara Üniv. İlahiyat Fak. Dergisi 18 (2000), 121-148.
• Bezdevî, Ebu’l-Yüsr Muhammed. Usûlü’d-Dîn. thk. Hans Piter Lens. Kâhire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2003.
• Bîrûnî, Ebu Reyhân Muhammed b. Ahmed. Fî Tahḳîḳi Mâ lil-Hind. Haydarabad: Y.y. 1958.
• Câḥız, ʿAmr b. Bahr b. Mahbûb el-Kenânî el-Leysî. Resâilu’l-Câhız. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hânicî, 1964.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sihâh (Tâcu’l-Luğa ve Sihâhu’l-Arabiyye). Kâhire: Daru’l-Hadîs, 2009.
• Cüveynî, Abdulmelik b. Abdillah b. Yûsuf b. Muhammed. Kitâbu't-Talhîs fi Usûli'l-Fıkh. thk. Abdullah Colum en-Nebâlî, Beşîr Ahmed el-Umerî. Beyrût: Dâru'l-Beşâiri'l-İslamiyye, ts.
• Ebû Ya’lâ, Muhammed b. el-Hüseyin b. Muhammed b. Halef b. el-Ferrâ el-Halîlî el-Bağdâdî. el-Mʿutemed fi Usuli’d-Dîn. thk. Vedi’ Zeydân Hadâd. Beyrût: Dâru’l-Meşrik, 1986.
• Ebû Ya'lâ, Muhammed b. el-Hüseyin b. Muhammed b. Halef İbn el-Ferrâ. el-Udde fi Usûli'l-Fıkh. thk. Ahmed b. Alî b. Seyr el-Mubârekî. B. y.: y.y., 1990.
• Ebu’l-Avn, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Salim. Levâmiḥu’l-Envâri’l-Behiyye ve Sevâtihi’l-Esrâr. Dimeşk: Müessesetü’l-Hâfikîn, 1982.
• Ebu’l-İz, Muhammed b. Alâuddîn Alî b. Muhammed İbn el-Henefî. Şerhu’l-Akîdeti’t-Tahaviyye. thk. Ahmed Şâkir. B.y.: Vizâretu Şuûni’l-İslamiyye, 1997.
• el-Buhârî, Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm b. el-Muğîra. Ḫalku Ef'âli'l-ʿİbâd. thk. Abdurrahman Umeyra. Riyad: Dâru'l-Me'ârif, ts.
• Eliade, Mircea. Şamanizm. çev. İsmet Birkan. Ankara: İmge Kitabevi, 1999.
• Eraslan, Abdulvasıf. "Kâdî Abdülcebbâr’da Mütevâtir Teorisi". Kader 17/2 (Aralık 2019), 437-473.
• Erdem, Hüsameddin. İlkçağ Felsefe Tarihi. Konya: Hü-Er Yayınları, 2000.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Menhûl min Tâ'likâti'l-Usûl. thk. Muhammed Hüseyin. Beyrût: Dâru'l-Fikri'l-Muâsır, 1998.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu Ulûmi'd-Dîn. Beyrût: Dâru'l-Ma'rife, ts.
• Güç, Ahmet. “Sümeniyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/132-133. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Güngör, Harun. Türk Din Etnolojisi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2012.
• Hansu, Hüseyin. Mütevâtir Haber (Bilgi Değeri ve İslam Düşüncesindeki yeri). Van: Bilge Adamlar Yay., 2008.
• Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: OTTO Yay., 2012.
• Ḫavârizmî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf el-Kâtib. Mefâtifu’l-Ulûm. Beyrût: Dâru’l-Menâhil, 2008.
• Hemedânî, Kâdî ʿAbdülcebbâr b. Ahmed. el-Muġnî fî Ebvâbi’t-Tevhîdi ve’l-Adl. thk. Hıdır Muhammed Nebhâ. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• İbn Batta, Ebû Abdillah b. Muhammed b. Muhammed b. Hamedân el-Ukberî el-Ukberî. el-İbânetu'l-Kübra. thk. Ridâ Mu'tî, Osmân el-Esyûb, Yûsuf Vâbil, Velîd b. Seyuf'n-Nasr. Riyâd: Dâru'r-Râye, ts.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalîm b. Abdisselâm b. Abdllah b. Ebi’l-Kâsım b. Muhammed el-Harrânî. et-Tis’îniyye, thk. Muhammed b. İbrâhîm. Riyâd: Mektebetü’l-Me’ârifi li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 1999.
• İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Muhammed el-Verrâk el-Bağdâdî. el-Fihrist. thk. İbrâhîm Ramazan. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1997.
• İsferâyinî, Tâhir b. Muhammed. et-Tabsîra fi'd-Dîn ve Temyîzu'l-Firketi'n-Naciyye ani'l-Firaki'l-Hâlikîn. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Lübnân: Alemu'l-Kütüb, 1983.
• Kaya, Mahmut. "Kindî: İslâm Dünyasının Felsefeyle Tanışması". İslam Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 91-118. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
• Keskin, Halife. İslam Düşüncesinde Bilgi Teorisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1997.
• Koloğlu, Orhan Şener. "Kelam ve Mezhepler Tarihi Literatüründe Berahime". Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (2004), 159-193.
• Makdisî, Mutahhîr b. Tâhir. el-Bed' ve't-Târîḫ. B.y.: Mektebetu's-Sekâfâti'd-Dîniyye, ts.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmûd. Kitâbu’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi. İstanbul: Mektebetu’l-İrşâd, 2001.
• Murtaḍâ, Ahmed b. Yahyâ. Kitâbu Minhâci’l-Vusûl ilâ Meânî Mi’yâri’l-Ukûl fi İlmi’l-Usûl. Benhâ: Muessesetü’l-İhlâs li’t-Tibâati ve’n-Neşr, 2005.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tabsîretu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: DİB Yayınları, 1993.
• Rayman, Hayrettin. Eski Türklerde Üç Din. Ankara: Karınca Yayınları, 2016.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyin. el-Mahsûl fî İlmi Usûli’l-Fıkh. thk. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Ulvânî. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle 1997.
• Şâfiʿî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Hâlid es-Seb’ el-Alemî, Züheyr Şefîk el-Kübbî. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2008.
• Şener, Cemal. Şamanizm. İstanbul: Etik Yayınları, 2001.
• Şerîf el-Murtaḍâ, Alî b. el-Hüseyin Mûsâ el-Mûsevî. ez-Zerî’a ilâ Usûli’ş-Şerî’a. thk. Komisyon. İrân: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 2008.
• Taberî, Ebu’l-Kâsım Hibetullah b. el-Hasan b. Mansûr er-Râzî. Şerhu Usûli İ’tikâdi Ehli’s-Sünneti ve’l-Cemâ’a. thk. Ahmed b. S'ad b. Hamdân el-Ğâmidî. Su’ûdiyye: Dâru’t-Taybe, 2003.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Haber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/345-349. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Yıgın, Adem. Klasik Fıkıh Usûlünde Bilgi Anlayışı., Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Yörükân, Yusuf Ziya. “İslam Menabiinde Şamanlık”, Dârulfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 5/21 İstanbul: Bürhanettin Matbaası, 1931.
• Yörükân, Yusuf Ziya. Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizm. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2009.