Hakka Nisbetin Semantik İzdüşümleri: İlla’l-hak, Ene’l-hak ve Ehlü’l-hak

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 19, 121 - 137, 15.12.2023

Hamdullah Arvas

https://doi.org/10.54893/vanid.1384199

Öz

Bu çalışmanın amacı İslam düşüncesinin en önemli teopolitik kavramlarından biri olan Ehlü’l-hak ya da Ehl-i hak kavramının anlaşılma biçimleri üzerinde belirleyici olan dinî, siyasî ve kültürel faktörlerin rolünü ortaya koymak, bu bağlamda Ehl-i hak kavramının geçirdiği anlamsal değişimi, bir bakıma hakka intisabın semantik izdüşümlerini tespit etmektir. Ehl-i bâtıl kabul edilen Ehl-i şirk, Ehl-i kitâb, Ehl-i bid‘at ve Ehl-i hevâ kavramları ile karşılaştırmalı gerçekleştirilen çalışmada Ehl-i hak kavramının çok katmanlı bir anlam yelpazesine sahip olduğu tespit edilmiştir. Söz konusu anlam yapısının teşekkülünde birkaç kritik dönemden söz edilebilir. Bu dönemlerden ilki -her ne kadar Kur’ân’da Ehlü’l-hak terkibi geçmese de- Ehl-i şirk ve Ehl-i kitâb gruplarının inanç ve ameldeki batıl eylemlerinin tarif edilmesi yoluyla Ehl-i hak tasavvurunun inşa edildiği kurucu dönemdir. Bu dönemde illa’l-hak maksadı ile kelime-i şehadet veya kelime-i tevhid getiren bütün Müslümanların Ehl-i hak kategorisine alındığı söylenebilir. İslam ve İslam dışı karşıtlığının belirleyici olduğu birinci semantik dönemden sonra Müslümanlar arasında ortaya çıkan sosyo-politik meseleler Ehl-i hak kapsamına kimlerin girebileceği tartışmasını İslam içi düzleme taşımıştır. Her mezhebin kendini hak gördüğü ikinci semantik dönemde Ehl-i hakkın kapsamı daha ziyade Selefiyye’nin nass merkezli referansları ile Ehl- i bid‘at kategorisine dâhil edilmiş Müslümanların inanç ve ameldeki batıl uygulamaları üzerinden betimlenmiştir. Üçüncü semantik dönem ise nisbeten felsefî geleneklerle karşılaşmanın tesiri ile şekillenmiştir. Bu dönem İslam inancını savunan kelamcıların kavramın dışa dönük/nesnel epistemolojik yönünü dinamik tutmaya çalıştıkları dönemdir. Modernizm sonrasına denk gelen dördüncü semantik dönemde ise Ehl-i hak, sömürgeleştirme faaliyetlerine karşı anti- emperyal bir tavır olarak yeniden kurucu dönemdeki İslam ve İslam dışı karşıtlığının sosyo-politik anlamına geri dönmüştür. Sonuç olarak bütün bu tanımlar manzumesi göz önüne alındığında, günümüzde Ehl-i hak kavramının, İslam inanç esaslarını kabul edip Kur’ân ve Sünnete bağlılıklarını beyan etmiş tüm Müslümanları kapsayacak şekilde tanımlanmasının daha uygun olacağı kanaatine varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Kur ‘ân, Sünnet, Ehl-i hak, Şirk.

Semantic Projections on Haqq Devotion: Illa'l-haqq, Ene'l-haqq and Ahl al-haqq

Öz

The aim of this study is to reveal the role of religious, political and cultural factors on the way of understanding the concept of Ahl al-ḥaqq, one of the most important theopolitical concepts of Islamic thought, and to identify the projections of the semantic traansformatinon that concept of Ahl al-ḥaqq has experienced. In the comparative study with the group of "Ahl al-Shirk", "Ahl al-Kitāb", "Ahl al-Bid'at" and "Ahl al-Hawā", it has been determined that the concept of Ahl al-Haq has a multi-layered spectrum of meaning. A number of critical periods can be mentioned in the formation of this multi-layered meaning structure. The first of these periods is the founding period in which a conception is constructed through the description of the superstitious actions of the "Ahl al-Shirk" and "Ahl al-Kitâb" groups in belief and practice, even though the term "Ahl al-haqq" is not mentioned in the Qur’ān. In this context, it can be said that all Muslims who confess and recite the shahada or the word tawhid with the intention of illa'l-haqq in faith and deeds are included in the category of Ahl al-haqq. After the first semantic period in which the opposition between Islam and un-Islam was decisive, the socio-political issues that emerged among Muslims moved the debate on who could be included in the scope of Ahl al-haqq to the intra-Islamic plane. In the second semantic period, in which every sect considered itself to be right, the scope of Ahl al-Haq was mostly described through the nass-centered references of the Salafiyya and the superstitious practices in belief and practice of Muslims included in the Ahl al-Bid'at category. The third semantic period was shaped relatively by the encounter with philosophical traditions. This is the period in which theologians defending the Islamic faith tried to keep dynamic the outward/objective epistemological aspect of the concept. In the fourth semantic period, which coincided with post-modernism, Ahl al-Haq returned to the socio-political meaning of the opposition between Islam and un-Islam in the founding period as an anti-imperial attitude against colonization activities. As a result, considering all these definitions, it is concluded at the present time that, it would be more accurate that the concept of Ahl al-Haq is better defined to include all Muslims who have accepted the principles of Islamic belief and declared their adherence to the Qur’ān and Sunna.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Qur’ān, Sunna, Ahl-i haqq, Shirk

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. Mu‘cemu’l-müfahres li’l-elfâzi’l- Kur’âni’l-Kerim, thk. Mansûr Fehmi, Kahire: Darü’l- Kütübi’l-Mısriyye, 1364.
• ‘Afifî, Ebu’l Ala. İbn Arâbî’nin Tasavvuf Felsefesi, çev. Mehmet Dağ, Ankara: AÜİF Yayınları, 1974.
• ‘Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn. Gayetü’l-merâm fi ‘ilmi’l-Kelâm, thk. Muhammed Abdullatîf, Kahire: Meclisi’l-‘Alâ, 1971.
• Arvas, Hamdullah. Kur’ân’da Nübüvvet Teolojisi Ankara: İlahiyat Yayınları, 2022.
• Arvas, Hamdullah. “Kur’ân’da Hak Kelimesinin Anlam Biçimleri”, Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 11, Aralık 2020. 333-355.
• ‘Askerî, Ebû Hilâl. el-Furûk fi’l-luğa, thk. Muhammed İbrahim Selim, Kahire: Darü’l- ‘İlm, 1980.
• Atay, Hüseyin vd. Arapça- Türkçe Büyük Lügat, Ankara: Hilal Matbaası, 1968.
• Bağdâdî, Abdülkâhîr. el-Fark beyne’l-firâk, thk. Muhammed Abdulhamîd, Beyrût: Dârü’l-Âfâk, 1393.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr. Muhammed b. Tayyib. et-Temhîd el-evâil fi telhisi’d- delâil, thk. İmadüddin Ahmed Haydar, Beyrût: Müesseti’l-Kütüb, 1987.
• Bardakoğlu, Ali. “Hak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/139-151. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Basrî, Hasan. “Risale fi’l-Kader,” in Resailu’l-Adl ve ’t-Tevhid, thk. Muhammed Ammara, Kahire: Dârü’l-Hilâl, 1971.
• Belhî, Ebû’l-Hasan Mukatil b. Süleyman b. Beşir el-Ezdî. Tefsir -Mukatil b. Süleyman, trc. Abdullah Muhammed Şuhat, Dârü’l-İhya-i’t-Turas, Beyrût, 1423.
• Bilici, Faruk. “Louis Massignon” Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 28/100-103. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Cürcânî, Seyyid Şerif, Kitâbü’t-Ta‘rifât, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Çağrıcı, Mustafa. “Hak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/137-139. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Demirci, Mehmet. “Hak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15/151. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ebû Hanife, Âlim ve Mutaallim, thk. Muhammed Zâhid Kevserî, Kahire: Mektebetu’l-Ezher, ts.
• Ebû’l-Bekâ, Eyyub b. Mûsâ el-Hüseynî, Külliyât mu’cem fi mustalahât ve’l-furugu’l-lugaviyye, thk. Adnan Deviş - Muhammed Masri, Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1433.
• Ebû’l-Feyd, Muhammed b. Muhammed Abdurrezzâk, Tacul ârus min cevâhîrî’l-kâmus, Kahire: Dârü’l-Hidâye, 1995.
• Eraslan, Abdulvasıf. Hadislerde Hak Kavramı, Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzibû’l-lugga, thk. Muhammed Avdi, Beyrût: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 2001.
• Peters, F.E. İbrahim’in Çocukları, çev. Nurşan Üstüntaş, İstanbul: Neden Yayınları, 2010.
• Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbü’l-mille, Beyrût: Dârü’l-Meşrik, 1968.
• Gardet, L., “Hakikat” in The Encyclopedia of Islam, 3/75-76. edt. B. Lewis, Netherlands: Brill, 1991.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fi’l-İ ‘tikâd, thk. Abdullah Muhammed Halilî, Beyrût: Dârül Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Kavâidu’l-akâid, trc. Musa Muhammed Ali, 2nd Trc., Lübnan: Alemu’l-Kütüb, 1985.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Mişkâtü’l-envâr, çev. Süleyman Ateş, İstanbul: Bedir Yayınları, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. “İlcâmu’l- ‘avâm an ‘ilmi’l-Kelâm” Mecmuatu Resaili İmam Gazzâlî, thk. İbrahim Emin Muhammed, Kahire: el-Mektebüt't-Tevfikiyye, ts.
• Hacak, Hasan. İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Müesseselerine Giriş, çev. İhsan Süreyya Sırma, İstanbul: Beyan Yayınları, 2007.
• Hîrî, İsmail b. Ahmed. Vücûhu’l-Kur’ân, thk. Necef Arşî, Meşhed: Mektebetü’l-Fikr, 1332.
• İbn Ahmed, Ebû Abdurrahmân Halil. Kitâbü’l-ayn. Thk. Mehdi Mahzûmî - İbrahîm Samraî. Beyrût: Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• İbn Fûrek, Ebubekir Muhammed b. Hasen. Mücerredi makâlât, thk. Danial Gimare, Beyrût: Darü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Hanbel, Ahmed. er-Ra’d Ale’l Cehmiyye ve’z-Zenadıka, thk. Sabri b. Selame Şahin, Beyrût: Dârü’s-Sebat, 2008.
• İbn Manzûr. Cemaleddin. Lisânu’l-Arâb, Beyrût: Dârü’s-Sadr, 1990.
• İbn Arâbî. Fususu’l-Hikem, çev. Ekrem Demirli, İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• İbn Teymiyye. Risaletü’l-ülfe beyne’l-Müslimîn, thk. Abdulfettah Ebû Ğudde, Beyrût: Mektebetu Matbûâti'l İslâmiyye 1999.
• İbn Arâbî. Muhyiddin. Fusu’l-Hikem. thk. Ebû’l-‘Ala Afifi, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-Arâbîyye, 1999.
• İbn ‘Asâkir. Ali b. el-Hasan. Tebyinu kizbi’l-müfteri fi ma nesEbû ila’l-imam ebi’l-Hasan Eş ‘arî, Beyrût: Dârül Kütübi’l- Arab, 1404.
• İbn Hazm, Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Fasl fi’l-ehvâ ve’l-milel ve’n-nihâl, Beyrût: Darü’l-Ma‘rife, 1975.
• İsfehânî, Râğıb. Müfredât fi garibû’l-Kur’ân, thk. Savfan Adnan Davedî, Beyrût: Dârü’l-Kalem, 1412.
• İsferâyinî, Ebul Muzaffer Tahir b. Muhammed. et-Tabsir fid din ve temyizi firketi nâciye an firâkil hâlikin, thk. Kemal Yusuf, 1. Lübnan: Alemü’l-Kütüb, 1983.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhûl-usûli’l-hamse, thk. Ahmed b. Hüseyin, Beyrût: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 2012.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Munye ve’l-Emel, thk. Usameddin Ali, İskenderiye: Marifetu Cami‘a, 1985.
• Massignon, Louis. Hallâc’ı Mansur’un Çilesi: İslam’ın Mistik Şehidi, çev. İsmet Birkan, İstanbul: Ardıç Yayınları, 2006.
• Mâtûrîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Mecdi Baslum, Beyrût: Dâru’l-Kûtûbi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-Tevhid, thk. Fethullah Huleyf, İskenderiyye: Dârü’l-Câmiatü’l-Mısriyye, 1970.
• Mezîdî, Ahmed Ferid. Şürûh ve havâş’i- akâidu’n-Nesefiyye, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmeddin b. Muhammed. Metnu akâidi’n-Nesefî, İstanbul: Mektebetu Hanefiyye, ts.
• Râzî, Fahreddîn b. Ömer b. Hüseyin. Mefâtihu’l-Gayb: Tefsiru’l-Kebir, Beyrût: Dârü’l-İhya-i’t-Turas, 1420.
• Rahbar, Muhammad Daud. God of Justice: A Study in the Ethical Doctrine of the Qur’ān, Netherlands: E.J. Brill, 1960.
• Şâtibî, İbrahim b. Musa b. Muhammed. el-İ’tisâm, thk. Selim b. ‘İd El-Hilâl, Suudi Arâbîstan: Dar İbn Affân, 1992.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdulkerim. İslâm Kelâmı ve Mezhepleri, çev. Mustafa Öz, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Taftazânî, Sa‘duddin. Şerhü’l-akâid, Beyrût: Darü’l-Beyrût, 2008.
• Taftazânî, Sa‘duddin. A Commentary on the Creed of İslam: Creed of Najm al-Din al-Nasafi, trns. Earl Edgar Elder, New York: Columbia University Press, 1950.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Akidetu’t-Tahâvî, Beyrût: Dârü İbn Hazm, 1995.
• Tehânevî, Muhammed bin Ali el Faruki (v.1158) Tehanevi, Mevsuatu Keşşaf İstilahatil Funun ve’l-Ulum, ed. Refik Acem, çev. George Zeydan - Abdullah Halidi (Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996).
• Bulut, Halil İbrahim. “Ümmet”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, 42/308-309. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Topaloğlu, Ahmet. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 4. Baskı. İstanbul: Kubbealtı, 2011.
• Uludağ, Süleyman. “Cüneydiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 8/125. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Uludağ, Süleyman. “Hallâc-ı Mansûr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/377-381. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yavuz, Salih Sabri. “Ehl-i Hak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/512. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Carullah Mahmûd b. Ömer. Keşşâf ’an hakâikî’l-gavâmidi’t-tenzîl, Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arâbî, 1407.