Hâricî Düşüncede Ilımlılaşma Çabaları ve İbâdiyye’nin Günümüze Kadar Varlığını Devam Ettirmesi Üzerine

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 46 - 63, 30.06.2023

Mehmet Hanifi Yoldaş , Mehmet Kubat

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2023.9.1.04

Öz

İslâm Tarihinde ilk ayrılık hareketi olarak kabul edilen Hâricîler, ortaya çıktıkları ilk zamanlar bütünlüklerini korumuşlardır. Ancak zamanla kendi içlerinde oluşan farklı düşünceler, mezhepleşme sürecine girdikleri dönemde bir taraftan da fırkalara ayrılmalarını neden oldu. Hariciler, yaşanılan bu iftirak sonucu birbirinde farklı düşüncelere sahip fırkalar olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Aslında Abdullah b. Zübeyr’e yardım ettikleri tarihten önce de kendi içlerinde farklı düşüncelerin varlığını savunan kişiler bulunmaktaydı. Bu durum beraberinde bir bölünme getirmedi. Belki de kendilerine yönelik olan devlet baskısı ve gittikçe artan şiddet hali, Muhakkime mensubu insanların derin görüş ayrılıklarına savrulmalarına neden oldu. Bir tarafta itidalli davranmayı ve sahip oldukları görüşlerin daha çok insan tarafından kabul edilmesi için davet metoduna önem verenlerin varlığı ile öte tarafta karşılaştıkları devlet şiddetinden dolayı hurûcu zorunlu görenlerin varlığı, Hâricî hareketin fırkalara ayrılması sürecini hızlandırdı. Emevîler döneminde süreklilik arz eden Hâricî isyanları, toplumda infial hali oluşturdu. Ayrıca iman-kebire konuları bağlamında sahip oldukları düşünceler de toplumda kendilerine karşı kızgınlığın artmasına ve nefret duyulmasına sebebiyet verdi. Emevî yönetimine karşı yapılan hurûc girişimlerinin genel olarak başarısızlıkla sonuçlanması ve özellikle öncü kadrolarının yapılan savaşlarda öldürülmesi, sertlik yanlısı olarak kabul edilen Hâricî fırkaların güç kaybetmesini hızlandırdı. Bununla birlikte toplumda Hâricîlere karşı oluşan tepkisel tutumlar kendilerine yeni insanların katılımını engelledi. Zaman içerisinde müntesiplerinin azalması, Hâricîlerin tarih sahnesinden silinme sürecini hızlandırdı. Buna karşılık İbâdiyye, düşünce ve görüşlerinde itidalli davranmasıyla temeyyüz etmiştir. İbâdîler, toplumda kutuplaşmaya neden olacak tutumlardan uzak durmanın gayretiyle öğrenci yetiştirmek ve görüşlerinin toplumun her kesimine ulaşmasının uğraşı içerisinde oldular. Uzak beldelerde davet çalışmalarının başarılı olması ve kurdukları devlet(ler) sayesinde İbâdî düşünce, varlığını devam ettirme imkânına ulaşmıştır. Buna ilaveten ilmî çalışmalar, yetişen âlim şahsiyetler ile mezhebin görüşlerinin anlatıldığı teliflerin ortaya konması da İbâdiyye’nin günümüze ulaşmasında etkili olan faktörler arasındadır. Ezârika, Necedât ve diğer Hâricî fırkaların ömürlerinin kısa olmasına ve günümüze ulaşamamalarına mukabil İbâdiyye, Hâricî düşüncenin itidalleşmesinin somut örneği olarak dile getirilmiştir. Makalemizde Hâricî düşüncede ılımlılaşma çabaları ve İbâdiyye’nin günümüze kadar varlığını devam ettirmesi konusunu ele aldık. Bu konuyu incelerken İbâdiyye’yi Hâricî fırkalardan varsayarak hareket ettik. Hâricî düşüncenin tarih sahnesine çıkışı üzerinde kısaca durduktan sonra Hâricî fırkaların belli başlı görüşlerindeki itidal arayışlarını ortaya koymaya gayret gösterdik. Şiddet ve sertlik yanlısı olarak kabul edilen Ezârika ve diğer Hâricî fırkalar ile mutedil görüşlere sahip İbâdiyye’yi kabul ettikleri belli başlı görüşleri çerçevesinde mukayese ettik. Amacımız, İbâdiyye’nin günümüze kadar varlığını devam ettirmesinde belirleyici olan temel hususları fikirlerin karşılaştırılması noktasında değerlendirmeye tabi tutmaktır. Böylelikle Hâricî düşüncede itidal arayışını ve İbâdîyye’nin günümüze kadar varlığını devam ettirmesinde belirleyici olan etmenlerin tespitini yapmış olduk.

Anahtar Kelimeler

Hâricîler, Ezârika, Necedât, İbâdiyye ve Ilımlılaşma, İslam Mezhepleri Tarihi

On the Efforts of Moderation in Kharijite Thought and the Continuation of Ibadiyya Until Today

Öz

The Kharijites, which are accepted as the first separatist movement in Islamic History, preserved their integrity when they first emerged. However, over time, the different thoughts that emerged within themselves caused them to split into sects when they entered the process of sectarianization. As a result of this separation, the Kharijites continued their existence as sects with different ideas. Actually, Abdullah b. Even before they helped Zubayr, there were people who defended the existence of different ideas among themselves. This situation did not bring with it a split. Perhaps the state pressure and increasing violence against them caused the people of the Muhakkime to be thrown into deep disagreements. On the one hand, the existence of those who attach importance to the method of invitation to act with restraint and to have their views accepted by more people, and on the other hand, the existence of those who consider it necessary due to the state violence they have encountered, accelerated the process of the external movement's separation into sects. The Haricî revolts, which were continuous during the Umayyad period, also created a state of indignation in the society. In addition, the thoughts they had in the context of faith and belief also led to an increase in anger and hatred in the society. The general failure of the hurûc attempts against the Umayyad administration and the killing of their leading cadres in the wars accelerated the loss of power of the Kharijite sects, which were considered to be hard-lined. However, the reactionary attitudes towards the Kharijites in the society prevented new people from joining them. The decrease in their followers over time accelerated the eradication of the Kharijites from the stage of history. On the other hand, Ibadiyya stood out by being moderate in their thoughts and views. Ibadis tried to educate students and to reach all segments of the society with the effort to stay away from attitudes that would cause polarization in the society. Ibadi thought had the opportunity to continue its existence thanks to the success of the invitation works in distant lands and the state(s) they established. In addition to this, scientific studies, scholarly personalities and the creation of copyrights in which the views of the sect are explained are among the factors that are effective in the survival of Ibâdiyye. Despite the short life span of Ezârika, Necedât and other Khârijî sects and their inability to reach the present day, Ibadiyya has been expressed as a concrete example of the moderation of Kharijite thought. In our article, we discussed the efforts of moderation in Kharijite thought and the continuation of the Ibadiyya until today. While examining this issue, we acted by assuming that Ibadiyye is one of the Kharijite sects. After briefly dwelling on the emergence of the Kharijites on the stage of history, we tried to reveal the search for moderation in the main views of the Kharijites. We compared the Ezârika and other Kharijite sects, who were considered to be violent and harsh, with the Ibadiyya, who had moderate views, within the framework of their main views. Our aim is to evaluate the main issues that are decisive in the continuation of the existence of Ibadiyya at the point of comparison of ideas. Thus, we have done the search for moderation in Kharijite thought and the determination of the factors that are decisive in the continuation of the Ibadiyya until today.

Anahtar Kelimeler

Kharijites, Azariqa, Najadât, Ibâdiyye and Moderation, History of Islamic Sects

Kaynakça

• Abdulhamit, İrfan. İslâm’da İtikadî Mezhebler ve Akaid Esasları. çev. Mustafa Saim Yeprem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. baskı., 2014.
• Abdürrâzık, Mahmûd İsmâil. el-Havâric fî bilâdi’l-Mağrib hatta müntasıfî’l-karni’r-râbi’ el-hicrî. Dârülbeyzâ: Dârü’s-Sekâfe, 1985.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye minhüm. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2004.
• Bârûnî, Süleymân b. Abdillâh el-. Muhtasar târîhu’l-İbâdiyye. Uman: Mektebetu’l-Dâmirî Li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 1995.
• Benras, Mahmoud. “İbâdîlikte Sivil Yönetim Teşkilatı: Azzâbe. RUSUH: Uşak Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2/2 (2022), 272-295.
• Berberi, Muhsin. İbâdiyye. Trablus: el-Müessesetu’l-Hadise li’l-Kitâb, 2004.
• Bulut, Halil İbrahim. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Ceytâlî, Ebu Tâhir İsmâil b. Mûsâ el-. Kavâidu’l-İslâm. thk. Beklî Abdurrahman b. Ömer. b.y.: Mektebetu’l-İstikâme, 1995.
• Dalkılıç, Mehmet. “Haricîlerin ‘İtidal’ Arayışı ve Sufriyye”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (2005), 19-49.
• Dalkıran, Sayın. “Hâricîlerin ‘El-Emru Bi’l-Ma’rûf Ve’n-Nehyu Ani’l-Münker’ Anlayışı”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3/1 (2004), 199-223.
• Demircan, Adnan. Hâricîler’in Siyasî Faaliyetleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Dercînî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Saîd b. Süleymân. Kitâbü Tabakâti’l-meşâʾih bi’l-Mağrib. thk. İbrâhim Tallây. b.y.: y.y., 1974.
• Ebu Zehra, Muhammed. İslâm’da Siyâsî ve İtikâdî Mezhepler Tarihi. çev. Abdülkadir Şener vd. İstanbul: Hisar Yayınevi, 2011.
• Ebu’ş-Şebâb, Ahmed Avad. el-Havâric : târihuhum, firakihum, ve akâiduhum. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1950.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslâm Mezhepleri. İzmir: İzmir İlâhiyât Vakfı Yayınları, 2011.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/169-175. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1983.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İbâzıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/256-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Gökalp, Yusuf vd. “Hâricî Fırkalar ve İzmirli İsmail Hakkı’nın ‘Fırak-ı Mevcûde-i İslâmiyyeden: İbâdiyye Fırkası’ Başlıklı Makalesi”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 5/4 (2020), 573-593.
• Halifât, Avad Muhammed. Neş’etü’l-hareketi’l-İbâdiyye. Amman: Dârû’ş-Şa’b, 1978.
• Halîlî, Ahmed b. Hamd el-. el-Hakku’d-damiğ. b.y: y.y., t.y.
• Harusî, Sâlim b. Hilal. el-Fikrü’s-siyasi inde’l-İbâdiyye ve’z-Zeydiyye. Kahire: Mektebetu Medbuli, 2006.
• Hizmetli, Sabri. “İbâdilikte Velâyet ve Berâet İnancı İslâm Kültürünün Doğuşu”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXVIII (1986), 180-204.
• İbâdî, İbn Sellâm el-. Bed’ü’l-İslâm ve şerâiü’d-din. thk. Warner Schwartz, - eş-Şeyh Sâlim b. Yakub. Beyrut, Wiesbaden: Dâru Sadr, 1986.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrâhim Nasır - Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Daru’l-Ceyl, 1996.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s-siyâse. thk. Ali Şiri. Kum: Menşuratü’ş-Şerif er-Radi, 1990.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Kum: Neşru Edebi’l-Havze, 1985.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr b. Tâhir b. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırkati’n-nâciye ʿani’l-fırakı’l-hâlikîn. ed. Kemâl Yûsuf Hût. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1983.
• İzutsu, Toshihiko. İslam Düşüncesinde İman Kavramı. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2000.
• Kâbîl, Abdülhay Muhammed. el-İbâdiyye ve ârâuhumu’l-kelâmiyye. İskenderiye: Darü’l-Vefa li-Dünya, 2015.
• Kalhâtî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saîd el-Ezdî. el-Keşf ve’l-beyan. thk. Seyyide İsmail Kâşif. Uman: Vizaretu’t-Türasi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe, 1980.
• Kubat, Mehmet. İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2014.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş, Şahin Muzaffer. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Mehdî, Muhammed Hasan. el-İbâdiyyetu neş’etuhâ ve akâiduhâ. Uman: el-Ehliyyetü li’n-Neşri ve’t-Tevzî, 2011.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen b. Alî el-. Mürûcü’z-zeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Kemâl Hasen Mer’î. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye beyne’l-fıraki’l-İslâmiyye. Maskat: Mektebetü’d-Dâmirî, ts.
• Muammer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye mezhebun İslâmiyyun mu’tedilun. Uman: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye, 1979.
• Nâmî, Amr Halîfe. Dirasatun ani’l-İbâdiyye. çev. Mîhâil Hûrî. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2012.
• Nâsır, Muhammed Sâlih. Menhecü’d-da’ve inde’l-İbâdiyye. Daru’l-Beyda’: Daru Nâsır li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 2013.
• Nasr b. Müzâhim, Ebü’l-Fazl el-Minkârî et-Temîmî. Vakʿatü Sıffîn. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Cil, 1990.
• Neccâr, Âmir. el-İbâdiyye ve medâ sıletihâ bi’l-Havâric. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 1993.
• Nehrevani, İsa. “İbaziyye’nin Çağdaş Köktenci Hareketlere Rol Model Olma Potansiyeli”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 4/1 (2017), 24-51.
• Öz, Mustafa. “İsti’râz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/374. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Öz, Mustafa. Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
• Öz, Mustafa. “Necedât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/485-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özel, Ahmet. “Hicret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/462-466. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Salih Ba, Ömer b. el-Hâc Muhammed. Dirasetün fi’l-fikri’l-İbâdî. b.y.: Mektebetu’l-İstikâme, 1992.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Hamîd. Meşâriku’l-envâri’l-ʿukûl. thk. Abdurrahmân Umeyra. 2 Cilt. b.y.: Dârü’l-Cil, 1979.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Cezayir Metodoloji Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Muhammed Babaammi ile ‘İbadi ve İbadilerle İlgili Meseleler’ Başlıklı Söyleşi”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 7/2 (19 Haziran 2015), 129-148.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. Mahfuzat 2. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm eş-. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emir Ali Muhenna, Fâur Ali Hasan. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1993.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-. Târîhu’t-Taberî: târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fadıl İbrâhim. Mısır: Daru’l-Mearif, 1971.
• Teber, Ömer Faruk. “Hâricî İmâmet Nazariyesi ve Mutlak Hakikatin Meşruiyeti Sorunu”. EKEV Akademi Dergisi 12/34 (2008), 57-72.
• Tuayme, Sâbir. el-İbâdiyye akîdeten ve mezheben. Beyrut: Dârü’l-Cil, 1986.
• Vercelânî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ebî Bekr es-Sedrâtî el-. ed-Delîl ve’l-burhân. thk. Sâlim b. Hamd el-Hârisî. Maskat: Vizaretü’t-Türas ve’s-Sekafe, 2006.
• Watt, William Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İzmir: İzmir İlâhiyât Vakfı Yayınları, 2017.
• Yıldız, Harun. “Hâricî Düşüncesinin Gelişimi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (1999), 257-270.
• Yıldız, Harun. Kendi Kaynakları Işığında Hâricîliğin Doğuşu ve Gelişimi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2010.
• Yıldız, Metin. “Kelâmî Görüşleri Bağlamında İbâzîlerin Hâricîliği Meselesi”. Kader 16/2 (2018), 294-318.
• Yoldaş, Mehmet Hanifi. Temel Görüşleri Bağlamında İbâdiyye-Mu’tezile İlişkisi. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Yoldaş, Mehmet Hanifi - Kubat, Mehmet. “İbâdiyye’nin Hâricîliğe İsnadı Meselesi”. İslami İlimler Dergisi 17/1 (27 Mart 2022), 261-291.
• Zekvan, Salim b. es-Sire: Bir Harici / İbadi Klasiği. çev. Harun Yıldız. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.