THE PLACE AND EFFECTS OF MONEY-LIKE DOCUMENTS DURING THE TRANSITION TO PAPER-MONEY IN THE OTTOMAN EMPIRE

Yıl 2021, Sayı: 1, 1 - 54, 31.01.2021

İrem Karakoç

https://doi.org/10.33432/ybuhukuk.747180

Cited By: 2

Öz

Although the Ottoman Empire has been implemented from time to time due to instability in the economy from time to time, such as fund renewal (tajdid) and money adulteration (depreciation), the existing monetary money regime has not been changed until the Tanzimat Period. In the Tanzimat era, the need for money has reached a level that cannot be covered by traditional methods due to internal revolts and wars, reforms and payment dates of the previously received debts. The aim of our study is to reveal the reasons and the consequences of legal proceedings and the reasons that the government thinks of as a method of borrowing in order to get out of this difficult situation. Moreover, these documents were converted into paper money and then destroyed the existing coins. In our research, first of all, one of the Ottoman Empire, “national / ottoman system” based on “akçe”; the other, the “foreign / commercial” binary currency system based on the “kuruş” (foreign currency silver coin), followed the base printed in three stages. Since our research is a legal history study, legal regulations related to the subject are also mentioned. The fact that the paperwork (money/government note) is not a practice accepted voluntarily in a day is because of the economic conditions and gradually entered, it makes us think that this is a historical and legal phenomenon.

Anahtar Kelimeler

Coins, Loan on Stock, Revenue Bonds, Money-equivalent Documents, Treasury bond (t-note), Banknote

OSMANLI DEVLETİ’NDE KÂĞIT PARAYA GEÇİŞ SÜRECİNDE EVRÂK-I NAKDİYYENİN YERİ VE ETKİLERİ

Öz

Osmanlı Devleti’nde başından beri ekonomik istikrarsızlıklar nedeniyle akçe tecdidi ve tağşişi (yenileme ve değerini düşürme) gibi münferit denebilecek uygulamalar yapılmışsa da madenî para rejimi Tanzimat’a kadar değiştirilmemiştir. Tanzimat devrinde isyanlar, savaşlar, yenilikler ve önceden alınan borçların ödeme tarihlerinin gelmesi gibi nedenlerle para ihtiyacı geleneksel yöntemlerle kapatılamayacak seviyeye çıkmıştır. Çalışmamızın amacı devletin bu zor durumdan kurtulmak için bir borç alma yöntemi olarak düşündüğü kâime adı verilen kâğıtları tedavüle çıkarmasının nedenleri ve hukukî işlemler bakımından doğan sonuçlarıdır. Bu evrâk, sonradan kâğıt paraya dönüştürülerek mevcut madenî para sistemini değiştirmiştir.
Çalışmamızda öncelikle Osmanlı Devleti’nin biri, akçe esası üzerine kurulu “millî/osmanî”; diğeri, kuruş (ecnebi gümüş sikke) esasına dayanan “yabancı/ticarî” ikili para sistemi, ardından üç aşamada basılan “kâime” ele alınmıştır. Araştırmamız bir Hukuk Tarihi çalışması olduğundan konuyla ilgili hukukî düzenlemelere de değinilmiştir. Evrak-ı nakdiyyenin bir günde ve gönüllü olarak kabul edilen bir uygulama değil ekonomik şartlar yüzünden ve tedricen girilen bir iç borçlanma süreci olması, bunun tarihî ve hukukî bir olgu olduğunu düşündürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Meskûkat, Esham, Kâime, Hazine Evrâk-ı Nakdiyyesi

Kaynakça

• Açıkgöz, Ömer (2010) “Osmanlı Para Politikasında Reform Çabaları: 1800-1844 Dönemi Üzerine Bir Değerlendirme”, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, C:6, S:12, , s.371–392.
• Ahmed Cevdet Paşa (1991) Tezâkir, C. 1-4, 3. Baskı, (Türk Tarih Kurumu Basımevi), Ankara, (Tezâkir).
• Ahmed Cevdet Paşa, (1976) Tarih-i Cevdet, C. 1, İstanbul, (Tarih).
• Ahmed Cevdet Paşa, Maruzat, (Yay. Haz. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul 1980, (Maruzat).
• Akdağ, Mustafa, (1977) Türkiyenin İktisadî ve İctimaî Tarihi II, İstanbul.
• Akyıldız, Ali (2001) “Kâime”, DİA, C. 21, İstanbul, s. 212, (Kâime ).
• Akyıldız, Ali (2007) “Para”, DİA, C. 34, İstanbul, s. 163-166, (Para).
• Akyıldız, Ali, (1996) Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası, Kâğıt Para ve Sosyo-Ekonomik Etkileri, (Eren Yayıncılık), (Osmanlı Finans).
• Ali Haydar Efendi (1331, 1335) “Risâletü fî Kazâi’d-Düyûn ve İktizâühû” adlı çalışmasının “Deynin Sûret-i İdaresi ve İcârenin Ehadd-i Âkideynin Vefatı Hâlinde Adem-i İnfisâhı Hakkındaki Ahkâm” başlıklı makalesinin Birinci Risâle’si olan “Madenî Altınla Sâbit Olan Düyûnun Madenî Altın İ’tâsıyla Te’diyesi Lâzım Geleceğine Dâirdir”, Ali Haydar, İstanbul Necmi İstikbal Matbaası, “Risâletü fî Kazâi’d-Düyûn ve İktizâühû”.
• Anbar, Âdem, (2009) “Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa ile Finansal Entegrasyonu: 1800-1914”, Maliye Finans Yazıları, Temmuz, Yıl: 23, S. 84, s. 17-37.
• Artuk, İbrahim, (1980), “Osmanlı Beyliğinin Kurucusu Osman Gazi’ye Ait Sikke”, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920)”, Ankara.
• Artuk, İbrahim, (1992), “Beşlik” maddesi, DİA, C. 6, İstanbul.
• Aybakan, Bilal “Nakit”, DİA, C. 32, İstanbul 2006, s. 324-326.
• Baltaoğlu, Süren, (2008), Para Sistemleri Tarihi, İstanbul.
• Bayraktar, Yüksel, “Borç Kıskacında Türkiye Ekonomisine Tarihsel Bir Bakış: Borçlanma Üzerine Çıkarılacak Dersler”, https://dergipark.org.tr › download › article-file, 22.09.2019.
• Belin (Belen), M, Türkiye İktisadi Tarihi Hakkında Tetkikler, Çev.M.Ziya, İstanbul, (Devlet Matbaası), 1931.
• Bilmen, Ömer Nasuhî, Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, C. 4, İstanbul Tarihsiz.
• Cezar, Yavuz, (1984) “Tanzimatta Mali Durum”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, S. 2, s. 291-342, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/8313, 22.09.2019.
• Çakır, Coşkun, (2012) Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, 2. Baskı, (Küre Yayınları), İstanbul Haziran.
• Çelik, Akın, (2015), “Savaşın Maliyetine Bir Çözüm: Bir Borçlanma Hikâyesi”, Türkiyat Mecmuası, C. 25/Güz.
• Çiftçi, Murat-Seymen, Recep, (2012), “Osmanlı Kâimelerinin Halktan Kabul Görmemesinin Nedenleri (Hayek-Gellner-Keyder Üçlemesiyle Bir Sentez)”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, C. 9, S. 1, Yıl: 2012, s. 958 vd.
• Çizakça, Murat (1976-1977), “Osmanlı Ekonomisinde Akçe Tağşişinin Sebepleri Üzerine Kısa Bir İnceleme”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, C. 4-5, s. 21-27.
• Davison, Roderick, (2001) “Osmanlıların Kâğıt Parayla İlk Deneyimi”, (The First Ottoman Experiment with Paper Money), (Çev. Durdu Mehmet Durak), Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 2001, S. 12, s. 245-260.
• https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/handle/123456789/64265, (22.09.2019).
• Döndüren, Hamdi, (2016) Delilleriyle Ticaret ve İktisat İlmihali, (Erkam Yayınları), İstanbul (İlmihal).
• Döndüren, Hamdi, (2010) “Kur’an ve Sünnete Göre Altınla İlgili Ticaret Muameleleri”, D.İ.Bşk. Y.D.Kurulu Bşk.nın, 12.12.2010 tarihli “Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı” Bildirisi, (Bildiri).
• Ekinci, Ekrem Buğra, “Paramızın Serüveni”, “http://www.ekrembugraekinci.com/makale.asp?id=198”, 17. 09. 2019).
• Engelhardt, Eduard Philippe: Tanzimat ve Türkiye, (Kaknüs Tarih Yayınları), (Çev. Ali Reşad), İstanbul Kasım 1999.
• Erdem, Ekrem, (2006) “Osmanlı Para Sistemi ve Tağşiş Politikası: Dönemsel Bir Analiz”, Bankacılar Dergisi, S. 6, 2006, s. 10-27, (Tağşiş), https://www.tbb.org.tr/Dosyalar/Arastirma_ve_Raporlar/osmanli_para_sistemi.pdf, (15.09.2019).
• Erol, Mine, (1970) Osmanlı İmparatorluğu’nda Kağıt Para (Kâime), İstanbul.
• Eskicioğlu, Osman, (1983) “İslâm Hukukunda Enflasyonla İlgili Bazı Meseleler”, DEÜİFD, I, s. 97-117, İzmir, http://isamveri.org/pdfdrg/D00036/1983_1/1983_1_ESKICIOGLUO.pdf, (19.01.2020) ve (http://www.enfal.de/enflasyon.pdf, (19.01.2020).
• Gâlib, İsmail, (1307) Takvîm-i Meskûkât-ı Osmaniyye, Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’nin bidayet-i teessüsünden beri darb ve ihraç olunan meskûkât ve madalyaların nev’i ve cins ve tarifleriyle malumat-ı tarihiyyesini mutazammındır, İstanbul (Instıtute of Islamic Studies McGill University 095 1831t 30578), (archieve.org/details/McGillLibrary-rbsc_isl_takvim-i meskukat¬_cj3445g351890-17174/page/n2/mode/2up), (26.04.2020).
• Genç, Mehmet (2000) “İltizam”, DİA, İstanbul 2000, C. 22, s. 154-158, (İltizam).
• Genç, Mehmet (1995) “Esham”, DİA, C. 11, İstanbul 1995, s. 376-380, (Esham).
• Genç, Mehmet (2003) “Mâlikâne”, DİA, C. 27, Ankara, s. 516-518, (Malikane).
• Genç, Nihat, (1995) “Esham Sistemi”, DİA, C. 11, İstanbul 1995, (N.Genç).
• Hasan Ferid, (1330) Nakid ve İ’tibar-ı Mâlî, Birinci Cild, (Meskûkat), İstanbul 1330, (Meskukat), file:///C:/Users/KARAKOÇ/Desktop/hasan%20ferid,%20nakid%20ve%20itibar-ı%20mali/ND0780.pdf, (25.05.2020).
• Hasan Ferid, (1334) Nakid ve İ’tibar-ı Mâlî, İkinci Cild, (Evrak-ı Nakdiyye), İstanbul, (katalog.marmara.edu.tr/eyayin/pdf/ND100.pdf, (26.04.2020), (Evrak-ı Nakdiyye).
• Hasan Ferid, (1334), Nakid ve İ’tibar-ı Mâlî, Üçüncü Cild, (Bankacılık), İstanbul,
• İlkin, Selim, (1993), “Câvid Bey, Mehmed”, DİA, İstanbul, s. 175-176.
• Kallek, Cengiz, Hz. Peygamber (S.A.S) Döneminde Devlet ve Piyasa, İstanbul, (Bilim ve Sanat Vakfı Yayınları), 1992.
• Kallek, Cengiz, Asr-ı Saadette Yönetim-Piyasa İlişkisi, İstanbul, İz Yayıncılık, 1997.
• Karakoç, İrem, (2012) Hukuk Tarihinde Vatandaş-Yabancı Statüsü, (Yetkin Yayınları), Ankara.
• Kazgan, Haydar, (2014) Osmanlı Finansında Galata Bankerleri, Yayına Hazırlayanlar: Mustafa Dönmez-Ertuğrul Tokdemir, Yayınevinde Birinci Baskı, (Tarihçi Kitabevi), İstanbul, Ocak.
• Köprülü, Orhan F, (1996) “Fuad Paşa, Keçecizâde”, DİA, C. 13, İstanbul, s. 202-205.
• Kuyucak, Hazım Atıf, (1939), Para ve Banka, C. 1, Maarif Matbaası.
• Mantran, Robert, (1986), 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, (Çev. M.A. Kılıçbay-E. Özcan), Ankara.
• Mehmed Câvid Bey, (1329), Ma’lûmat-ı İktisadiyye, Kanaat Matbaası, Dersaadet, 1329.
• Mordtmann, J.H: Encyclopaedia of Islâm, A Dictionary of The Geography, Etnography and Biography of the Muhammadan Peoples, Prepared by a number of leading orientalists, Edited by: M.Th. Houtsma, A.J. Wensink, H.A.R Gibb, W. Heffening, E. Levi Provençal, Vol. 2 (E-K), Leyden (Holland) Late E.J. Brill Limited 1927, London Luzak and Co. 46 Great Russel Street, (https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.529972/page/n3, 30.09.2019; Book Source: Digital Library of India Item 2015.529972, Public Library of India).
• Öztürk Emine - Fidan Ali, “Abdüllâtif Subhi Paşa’nın Uyûnü’l-Ahbâr fi’n-Nukûd ve’l-Âsar” Adlı Risâlesinin Transkripsiyonu ve İktisat Sosyolojisi Açısından Tahlili”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sonbahar 2019, Ek Sayı 2, s. 243-266, s.260 (www.kafkas.edu.tr/dosyalar/sobedergi/file/2019%20%20Ek%20Sayı%202/14%20Abdullatif, (11.02.2020). Özcan, Abdülkadir, (2010) “II. Süleyman”, DİA, C. 38, İstanbul, s. 75-80.
• Özcan, Abdülkadir, (2009), “Sergi”, DİA, C. 36, İstanbul.
• Özcan, Abdülkadir, (1994), Eyyubî Efendi Kanunnamesi, (Eren Yayıncılık ve Kitapçılık), İstanbul.
• Pakalın, M.Zeki, (1993) Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, C. 1, 2 (http://bizdosyalar.nevsehir.edu.tr/e1b41f0e72b859e7f1d9b627a59f8ab5/mehmet-zeki-pakalin-%E2%80%93-osmanli-tarih-deyimleri-ve-terimleri-sozlugu-%E2%80%93-ii.pdf), (24.05.2020).
• Pamuk, Şevket, (2018) Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, İstanbul, (İş Bankası Kültür Yayınları), İstanbul Ocak. Sahillioğlu, Halil (1989) “Akçe”, DİA, C. 2, İstanbul, s. 224-227, (Akçe).
• Sahillioğlu, Halil, (1989) “Altın”, DİA, İstanbul, s. 532-535, (Altın).
• Sahillioğlu, Halil (1993) “Darphâne”, DİA, C. 8, İstanbul, s. 501-505, (Darphane).
• Sahillioğlu, Halil, (1994) “Dirhem”, DİA, C. 9, İstanbul, s. 368-371, (Dirhem).
• Tabakoğlu, Ahmet (2013) “Medeniyet ve Toplum” Rektörlük Dersi, Bin Yıllık Türkiye İktisat Tarihi, s. 19, http://ww3.ticaret.edu.tr/bgur/files/2013/03/3_ahmet_tabako%c4%9flu_dersnotu.pdf, 17.009.2019).
• Tabakoğlu, Ahmet (1985), Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergah Yayınları, İstanbul.
• Tekin, Oğuz, (2009) “Sikke”, DİA, C. 37, İstanbul, s. 179-184.
• Toprak, Zafer, (1982) Türkiye’de Milli İktisat, 1908-1918, (Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları), Ankara.
• Uslu, Rifat, (2014) “İslam Hukukunda Para Birimleri”, Journal of Islamic Research, 25(1), http://www.islamiarastirmalar.com/upload/pdf/525dac77fcd60fb.pdf.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, (1988) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara, (TTK Basımevi), (Saray).
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, (1982) Osmanlı Tarihi, C. 1, (Türk Tarih Kurumu Yayınları), Ankara.
• https://www.ayethadis.com/hadis/; http://www.kuranikerim.com/kutubi-sitte/201-210.html; http://www.kuranikerim.com/kutubi-sitte/kutubi_index1.htm, (30.09.2019).
• Düsturlar:
• Düstur, T. 1, C. 2, s. 399 (Köşe Sarrafları Hakkında Nizamnâme).
• Düstur, T. 1, C. 3, s. 268.
• Düstur, T. 1, C. 3, s. 231.
• Düstur, T. 1, C. 4, s. 411 (Meskûkât Komisyonu’nun Vezâifi Hakkında Talimat).
• Düstur, T.1, C. 4, s. 346.
• Düstur, T. 1, C. 4, s. 396 (Vâridat ve Mesârifât-ı Devlet Hakkında Bank-ı Osmanîyle Maliye Hazinesi ve Vilâyât Beyninde Cereyan Edecek Muamele Hakkında Nizamnâme)
• Düstur, T. 1, C. 4, s. 748 (Bank-ı Osmanî İmtiyaznamesinin Suret-i Tadiline Dair Kararname)
• Düstur, T. 1, C. 5, s. 387.
• Düstur, T.1, C. 5, s. 498.
• Düstur, T. 1, C. 5, s. 990 (Elli Milyon Kuruşluk Mecidî Aksâmının Darbı Hakkında Nizamnâme).
• Düstur, T.1, C. 6, s. 1395.
• Düstur, T. 1, C. 6, s. 216 (Bir buçuk Milyon Liralık İstikraz Akdine Dair Mukavele).
• Düstur, T.1, C. 7, s. 341.
• Düstur, T.1, C. 8, s. 575 (Esham ve Tahvilât Borsası Nizamnâmesi).
• Düstur, Tertib-i Sânî, C. 7, s. 771 (…., ….., 6 liralık Evrak-ı Nakdiye İhracı ve Tedâvülünün Mecburiyeti Hakkında Kanun).
• Düstur, Tertib-i Sânî, C. 8, s. 892.
• Düstur, Tertib-i Sânî, C. 8, s. 331
• Düstur, T. 2, C. 4, s. 376 (İstikraz-ı Mecburî Nizamnâmesi).
• Düstur, Tertib-i Sânî, C. 8, s. 332.
• Düstur, Tertib-i Sânî, C. 8, s. 333.
• Düstur, Z1, s. 69.
• https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/71 199609306-c7.pdf, (14.09.2019).