‘Illiyat (Causality) in Sa‘duddin Teftazani

Yıl 2023, , 170 - 184, 25.12.2023

Ahmet Bardak

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2023.9.2.03

Öz

Causation is generally a concept that means events or phenomena are related and dependent on each other, results are explained by a cause, or causes constantly create certain results, and the history of the subject dates back to Aristotle. In the context of causes giving the same results, is the relationship between cause and effect necessary or not? The history of philosophy has an extensive literature on these discussions. In this context, there are enough resources on the subject in philosophy. Philosophers have discussed the issue in the context of metaphysics, ontology and epistemology. Essentially, there is no consensus on the subject among philosophers. Islamic theologians have also shown great interest in the issue of causality. As a result, causality has become one of the main subjects of theology. Theologians generally addressed philosophers on the issue of causality and developed their own arguments against them. Thus, very important arguments have been put forward in the context of causality in the kalam literature. There is a very important accumulation of knowledge about causality in the works of theologians, led by Mu'tazili theologians. Ash'arite theologians, like the Mu'tazila sect, have come to the fore on the subject of causality. The understanding of causality in Ash'arism is presented in harmony with other theological views and includes a form that protects the absolute power of Allah. According to Ash'arite theologians, the universe operates in an orderly manner in accordance with the law of Allah. Everything in the world has a purpose. Within the framework of this purpose, Allah created the cause-effect relationship as required by the custom of Allah. Although there is a relationship between cause and effect, this is not a necessary relationship. In other words, according to Ash'arite theologians, even if all the reasons come together, these reasons may sometimes not lead to a result. According to them, the cause-and-effect relationship is a regular appearance that emerges when things are created in a certain order and sequence. Ash'arites generally view the causality advocated by philosophers as a trap created by unbelieving scientists and that it reduces the power of God over His property. Theologians, who also touch upon the phenomenon called wisdom in the context of causality, see it as a tool for understanding the cause-effect relationship between events. They put forward tradition to explain this. According to Ash'arite theologians, while we need a cause-and-effect relationship to understand events, God does not need a cause to create. Developments in today's world explained in the context of cause-effect relationship shed light on causality. Scientific developments in the last century indicate that the universe came into being at a certain time. When looked at, a continuity and change is observed in the universe, and according to theologians, this development is nothing but continuous creation. Teftâzânî also thinks generally in parallel with the views of the Ash'ari sect on the subject of causality. In this article, Teftâzânî's views on causality and the theological evidence regarding succession, which he considers in the context of causality, will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Ash'arism, Teftazani, Illiyyet, Causality

Sa‘duddîn Teftazânî’de İlliyet (Nedensellik)

Öz

İlliyet ya da nedensellik genel olarak olayların veya olguların birbiriyle ilişkili ve bağlı olması, sonuçların bir nedene bağlanarak açıklanması ya da nedenlerin belirli sonuçları sürekli olarak yaratması şeklinde tanımlanan bir kavramdır. Mazisi Aristotales’e kadar uzanan bu kavram üzerine gerek klasik dönem gerekse modern zamanlarda yapılmış pek çok çalışma bulunmaktadır. Konuyla ilgilenen alanlardan biri olan Felsefe tarihi, sebep-sonuç arasındaki ilişkinin zorunlu olup olmadığı ve nedenlerin aynı neticelere ulaştırıp ulaştırmadığı tartışmaları üzerine yoğun bir literatüre sahiptir. Dolayısıyla konu hakkında yeterince kaynak bulunmaktadır. Filozoflar konuyu metafizik, ontoloji ve epistemoloji bağlamında ele almışlardır. Bakıldığında felsefeciler arasında konu hakkında bir konsensüs sağlanmış değildir. Örneğin ateist ve teist filozoflar illiyet konusunda farklı görüşlere sahiptirler. Bunun yanında nedensellik konusuna İslam kelâmcıları da büyük bir ilgi göstermiştir. Zamanla nedensellik kelâm ilminin de ana konularından birisi olmuştur. Böylece kelâm literatüründe nedensellik bağlamında çok önemli çalışmalar ortaya konulmuştur. Kelâmcılar genel olarak illiyet meselesinde felsefecileri muhatap alarak onlara karşı kendi argümanlarını geliştirmişlerdir. Başını Mu‘tezilî kelamcılarının çektiği kelamcıların eserlerinde nedensellikle ilgili çok önemli bir birikim mevcuttur. Eş‘arî kelâmcıları da Mu‘tezile mezhebi gibi nedensellik konusunda öne çıkmıştır. Onların illiyet anlayışı diğer kelâmi görüşleriyle uyumlu bir şekilde sunularak Allah’ın mutlak kudretini koruyan bir şekil ihtiva etmektedir. Eş‘arîlere göre kâinat, âdetullah gereği süregelen düzenli bir işleyiş içindedir. Dünyadaki her şeyin bir gayesi vardır. Bu gaye çerçevesinde Allah âdetullah gereği sebep-sonuç ilişkisini yaratmıştır. Sebep sonuç arasında bir ilişki görülmekle beraber bu zorunlu bir ilişki değildir. Yani Eş‘arî kelamcılara göre tüm sebepler bir araya gelse dahi bu sebepler bazen bir sonuca yol açmayabilir. Onlara göre sebep sonuç ilişkisi eşyanın belirli bir düzen ve silsile halinde yaratılmasında ortaya çıkan düzenli bir görüntüdür. Eş‘arîler genel olarak felsefecilerin savunduğu nedenselliği, inkârcı bilim adamlarının ürettiği bir tuzak olarak görüp Allah’ın mülkündeki gücünü azalttığı görüşündedirler. Nedensellik bağlamında hikmet denilen olguya da değinen kelâmcılar onu olaylar arasındaki sebep-sonuç ilişkisinin anlaşılması için bir araç olarak görmektedirler. Bunu da izah etmek için âdetullahı öne sürerler. Eş‘arî kelamcılarına göre bizim olayları anlayabilmemiz için sebep sonuç ilişkisine ihtiyacımız varken Allah'ın yaratmak için sebebe ihtiyacı yoktur. Sebep-sonuç ilişkisi bağlamında açıklanan günümüz dünyasındaki gelişmeler nedenselliğe ışık tutar niteliktedir. Son asırdaki bilimsel gelişmeler evrenin belirli bir zamanda meydana geldiğine işaret etmektedir. Bakıldığında evrende bir süreklilik ve değişim gözlemlenmektedir ki kelamcılara göre bu gelişim sürekli yaratmadan başka bir şey değildir. Teftâzânî de illiyet konusunda genel olarak Eş‘arî mezhebinin görüşleri ile paralel düşünmektedir. Bu makalede Teftâzânî’nin illiyet hakkındaki görüşleri ile illiyet bağlamında ele aldığı teselsül ile ilgili kelâmî delilleri ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Eşarilik, Teftazani, İlliyet, Nedensellik

Kaynakça

• Abdulmuhsin, Abdulmaksud Muhammed. Fikretu'z-zaman inde'l-Eşâire. Kâhire: Mektebetu’l-Hanci, 2000.
• Akarsu, Bedia. Felsefe Terimler Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1988.
• Akbulut, Ahmet. “Muhammed Yazır’da Kelâmî Problemler”. Elmalılı Muhammed Hamdi Sempozyum. 265-280. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1997.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: 1996.
• Atay, Hüseyin. Farâbî ve İbn Sînâ’ya Göre Yaratma. Ankara: AÜİF Yayınları, 1974.
• Aydın, Hüseyin. “İbn Teymiyye’ye Göre Kelâm ve Kelâmcılar”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2003), 211-233.
• Bağdâdî, Ebu Mansûr Abdülkâhir b. Tahir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-firak, thk. Muhammed Osman Haşin. Kâhire: Mektebetü İbn Sînâ, ts.
• Bâkillânî, Kâdî Ebû Bekir Muhâmmet b.Tayyib. Temhidü’l-evâil fi’r-redd ale’l-Mulhide ve’l-Muatılla ve’r-Râfıza ve’l-Havârıc ve’l-Mu’tezile. thk. Muhammed Abdülhâdî Ebû Ride-Mahmud Muhammed el-Hudayrî. Kâhire: Dâru’l Fikri’l-Arabî, 1987.
• Bardak, Ahmet. Sa‘duddîn Teftâzânî’nin Kozmoloji Anlayışı (Dakîku’l-Kelâm). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 2016.
• Bebek, Adil. Habbâzî, Kelâmî Görüşleri ve el-Hâdî Adlı Eseri. İstanbul: İfav Yayınları, 2006.
• Bulğen, Mehmet. “Atomdan Kuantuma: Fizikteki Gelişmelerin Kelâma Etkisi”. Kelâm Araştırmaları 11/1 (2013), 243-252.
• Cürcânî, Seyyid eş-Şerîf Ebu’l-Hasan. et-Ta‘rifât. nşr. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 3. Basım. ts.
• Cürcânî, Seyyid eş-Şerîf Ebu’l-Hasan. Şerhu'l-Mevâkıf. nşr. Muhammed Bedreddin. Mısır: Matbaatu’s-Saade, 1907.
• Dağ, Mehmet. "İmam el-Harameyn el-Cüveynî'de Nedensellik Kuramı". 19 Mayıs Üniversitesi Dergisi 2 (1982), 35-53.
• Dağ, Mehmet. “Kelâm ve İslâm Felsefesinde Hareket Kuramı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981), 221-248.
• Demir, Osman "Kelâm’da Teselsülü İptal Delilleri ve İsmail Hakkı İzmirli'nin Teselsül Risâlesi". İslâmi Araştırmalar Dergisi, 23, (2010), 117-142.
• Demir, Osman. “Determinizm ve Okasyonalizm Arasında: Mu’tezile’de Tevlîd Düşüncesi ve Ehl-i Sünnetin Eleştirisi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/1 (2009), 63-82.
• Erdem, Hüsameddin. İlkçağ Felsefe Tarihi. Konya: Sebat Ofset Matbaacılık, 1997.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. nşr. Hellmut Ritter. Weisbaden: b.y., 1980.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Tehâfütü’l-felâsife. thk. Süleyman Dünya. Kâhire: Dârü’l-Maârif, 1972.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Mi'yaru'l-ilm fi'l-mantık. şrh. Ahmed Şemsuddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyn Abdirrahim b. Muhammed b. Osman. Kitabu'l-intisâr ve’r-red alâ İbni’r-Ravendî el-Mulhid. thk. Dr. Nyberg. Kahire: Matbaatu Dâri’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1925.
• İbn Manzur Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânu'l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdr, ts.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Tehâfütü’t-Tehâfüt. thk. Süleyman Dünya. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1964.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. İşaretler ve Tenbihler (el-İşârât ve’t-Tenbihât). çev. A. Durusoy, M. Macit, E. Demirli. İstanbul: Litera Yayınları, 2005.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Metafizik II. çev. Ekrem Demirli, Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayınları, 2005.
• İbn Teymiyye, Takiyuddîn. Minhacü’s-sünne. thk. M. Reşad Salim. Kahire: b.y., 1406.
• İhvan-ı Safa, Resâilu İhvan-ı Safâ ve hullâni’l-vefâ. Beyrut: Dâru Sâdır, 2008.
• İzmirli İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. İstanbul: Dâru’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1340.
• Janet, Paul vd. Historie de la Philosophie, (Metâlib ve Mezâhib). çev. Muhammed Hamdi Yazır. İstanbul: Eser Neşriyat, 1978.
• Karabaşoğlu, Metin. Bilim Rabbini Tanısa. İstanbul: Karakalem Yay., 1998.
• Kılıç, Hulûsi. "Câmi'". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/93. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Koons, Robert. “Teizm ve Big Bang Kozmolojisi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi II, çev. Hüseyin Aydın. (2002), 251-263.
• Kur’an Yolu Meâli, çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Kutluer, İlhan. "İlliyet". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/120-121. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Macit, Muhittin. "İmkân Metafiziği Üzerine" (Gazâli'nin Felsefî Determinizmi Eleştirisi). Divan 1 (1997), 93-141.
• Mansûr, Hannân Salim. en-Nazzâm ve ârâuhu kelâmiyye. Lübnân: Camiatu Aynu’ş-Şems, Basılmamış Doktora Tezi, 1990.
• Marshal, Ian vd. Kim Korkar Schrödingerin Kedisinden. A’dan Z’ye Yeni Bilimin Kılavuzu. çev. Orhan Düz. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2002.
• Neccâr, İ. Mustafa, A.H. ez-Zeyyâd, H. Abdulkâdîr M. A. el-Mu‘cemü’l-vasit. İstanbul, b.y., ts.
• Özervarlı, M. Sait. “Modern Düşünce ve Kelâm Sistemi”. İlahiyât Fakülteleri Kelâm Anabilim Dalı Eğitim-Öğretim Meseleleri ve Koordinasyonu Toplantısı 2, 151-169, İstanbul: MÜİFY, 1998.
• Özpilavcı, Ferruh. “Nedensellik Bağlamında Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî’nin Meşşâî Gelenek İçindeki Yeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 10/1 (2010), 53-78
• Öztürk, Yener. “Kozmolojik Bağlamda Zorunlu İlliyet Anlayışına Eleştiriler Bir Yaklaşım I”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2001), 85-107.
• Râzî, Fahreddîn. “İlletler ve Ma’lûller”. çev. İbrahim Coşkun. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2004), 49-86.
• Sâbûnî, İmâm Nuru'd-dîn. Kitâbu'l-bidâye mine'l-kifâyeti fi'l-hidâyeti fî usûli'd-dîn. thk. Fethullah Huleyf. Kâhire: Dâru'l-Meârif, 1969.
• Şahin, Hüseyin. "Kelamcılara Göre Delil ve Delil Türleri". Kelâm Araştırmaları 8/1 (2015), 453-472.
• Tâî, Muhammed Bâsil. "Kelâm Kozmolojisinin (Dakîku'l-Kelâm) Bilimsel Değeri" çev. Mehmet Bulğen. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39/2 (2010), 149-162.
• Teftâzânî, Mes'ûd b. Ömer. b. Abdillah Sa’duddîn. Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi, Şerhu’l Akâid. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: DergahYayınları, 2010.
• Teftâzânî, Mes'ûd b. Ömer. b. Abdillah Sa’duddîn. Şerhu'l-mekâsıd. thk. İbrahim Şemsuddîn, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2011.
• Teftâzânî, Mes'ûd b. Ömer. b. Abdillah Sa’duddîn. Tehzîbu'l-mantık ve'l-kelâm. thk. Şeyh Abdulkadir el-Kürdî es-Senendecî. Mısır: Matbaatu's-Saade, 1912.
• Tehânevî, Muhammed A'lâ b. Ali. Keşşâfu istilâhâti'l-fünûn. thk. el-Mevlevî Muhammed Vecîh. Kalküta: 1862.
• Topaloğlu, Bekir. "Hudus". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/304-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Türkben, Yaşar. “Gazzâlî’nin Sebeplilik Düşüncesi Üzerine Yapılan Tartışmalar”, Mezhep Araştırmaları 2/2 (2009), 41-53.
• Ülken, Hilmi Ziya. Genel Felsefe Dersleri. İstanbul: Ülken Yayınları, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki. "Delil". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/136-138. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, ts.
• Yazoğlu, Ruhattin. "İlliyet Probleminin Doğuşu", Atatürk İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (1997), 463-466.
• Yıldırım, Arif. “Kelâmın İlim Anlayışı ile Filozofların İlim Anlayışının Mukayesesi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kelâm’da Bilgi Problemi, ed. Orhan Şener Koloğlu vd. 243-249. Bursa: Arasta Yayınları. 2003.
• Yıldırım, Ömer Ali. “İslâm Düşüncesindeki Yoktan Yaratma ve Kıdem Tartışmaları: Kelâmcılar ve İbn Sinâ Merkezli Bir İnceleme”. Kelâm Araştırmaları 10/2 (2012), 251-274.