İslam ve Öteki: Erken Dönem Müslüman Toplumlarında Öteki İmgesi Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2021, , 239 - 292, 17.12.2021

Cemal Özel

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2021.7.2.01

Öz

Bu makalede hicri ilk dört asırda Müslüman toplumlar tarafından üretilen dini ve edebi metinlerde yer alan Bizans imgesi, tarihsel süreç ve değişkenlik kriterleri açısından incelenmiştir. Bu amaçla ilk olarak kimlik, farklılık, öteki, ötekileştirme kavramları çerçevesinde bir teorik temel oluşturulmuştur. Ardından Rûm suresi ilk beş ayetin yorumu, isimlendirme, siyaset, din, kültür, bilim, felsefe, sanat ve kadın betimlemeleri üzerinden Bizans’a dair imgelemler çözümlenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın temel iddiası öteki imgesinin öteki ile kurulan ilişkilerden bağımsız bir şekilde ele alınamayacağıdır. Bu çerçevede tarihsel açıdan ele alındığında başlangıçta olumlu olan Bizans imgesinin ilişkilerin seyrine bağlı olarak olumsuza dönüştüğü, zamanla dengelendiği görülmektedir. Değişkenlik açısından ise siyaset ve siyasilerle ilgili imgelemlerdeki üslup ve içerik değişken iken; Konstantinopolis, Bizans zanaatkarlığı, aile yaşamı ve kadın gibi toplumsal yaşam üzerine betimlemelerde değişkenlik oldukça azdır. Bizans algısının temelini ilk zamanlarda Kuran ve sünnet kültürü oluştururken zamanla siyasi gelişmeler baskın hale gelmiştir. Öte yandan Müslümanlar Bizans’ı monolitik, sığ, indirgeyici biçimde ele almamışlar, ancak “biz” ve “onlar” ayrımını İslam imgesinin iyileştirilmesi ve Müslüman kimliğinin pekiştirilmesi amacıyla kullanmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Öteki, Öteki imgesi, Erken Dönem İslam Toplumları, Bizans

Islam and the Other: A Study on The Image of The Other in Early Muslim Societies

Öz

In this study, the Byzantine image in the religious and literary texts produced by Muslim societies in the first four centuries of the Hijra has been examined in terms of historical process. To this end, first, a theoretical basis has been established within the framework of the concepts of identity, difference, other, and othering. Then, the imagery of Byzantium is analyzed through the interpretation of the first five verses of the Surah Rûm, with regards to naming, politics, religion, culture, science, philosophy, art and women's descriptions. The main argument of the study is that the Byzantine image of Muslims cannot be addressed independent of the relationships established with Byzantium. From a historical point of view, it is seen that the image of Byzantium, which was initially positive, turned into negative depending on the course of relations and was balanced over time in terms of change, while the style and content of political and political imagery varied, there is very little variation in descriptions of social life with regards to Constantinople, Byzantine craftsmanship, family life and women. While the Qur'an and the Sunnah culture formed the basis of the Byzantine perception in the early days, political developments became dominant over time. On the other hand, Muslims did not deal with Byzantium in a monolithic, shallow and reductive way, but they used the distinction between “us” and “them” to improve the image of Islam and reinforce Muslim identity.

Anahtar Kelimeler

The Other, The Image of the Other, Early Islamic Societies, Byzantium

Kaynakça

• Avcı, Casim. İslâm-Bizans İlişkileri. Ankara: Klasik Yayınları, 2003.
• Beyhâkî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. Delâ’ilu’n-nübüvve ve ma’rifetu ahvâli sâhibi’ş-şerîa, nşr. Abd’ul-Mutî Kal’acî. 7 cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1985.
• Beyzavî, Abdullah. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. trc. Şadi Eren. 4 cilt. İstanbul: Selsebil Yayınları, 2011.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, trc. Mehmed Sofuoğlu. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1987.
• Câhız, Ebû Osman. “Kitâbu’r-redd ‘ale’n-nasârâ”, Resâil’ül-Câhız içinde, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1979.
• Cheikh, Nadia Maria. Arapların Gözüyle Bizans. trc. Mehmet Moralı. İstanbul: Alfa Basım Yayım, 2012.
• Demirci, Kerim. “Başka Toplumları Nasıl Nitelendirdiğimiz Konusuna Dilbilimsel Bir Bakış”. Prof. Dr. İsmail Çetişli Hatıra Kitabı içinde, ed. M. Surur Çelepi, 216-233. Ankara: Akçay Yayınları, 2016.
• Endelûsî, Sâid. Tabakâtü’l-Ümem. trc. Ramazan Şen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Ezdî, Ebû İsmail. Kitâbu fütûh’ş-şâm, Kalküta: Ensign Lees, 1874.
• Ferra, Ebû Zekeriyyâ. Me’ani’l-Kur’an. nşr. Muhammed Ali en-Neccâr. 7 cilt. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1980.
• Foucault, Michel. Söylemin Düzeni. trc. Tufan Ilgaz. İstanbul: Hil Yayınları, 1987.
• Gürbilek, Nurdan. “Adlandırılmak”. Defter Dergisi 3 (Şubat-Mart 1988): 30-37.
• Güner, Ahmet. “Melik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 51-53. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Grabar, Oleg. İslam Sanatının Oluşumu. trc. Nuran Yavuz. İstanbul: Kanat Kitap, 2004.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. trc. Salih Tuğ, 2 c. İstanbul: İrfan Yayıncılık, 1993.
• İbn Kesîr, Ebü’l Fida. İbn Kesîr Tefsiri. trc. Beşir Eryarsoy. 12 cilt. İstanbul: Karınca & Polen Yayınları, 2012.
• İbnü’l Esîr, Ebü’l-Hasan. İslam Tarihi. trc. Ahmet Ağırakça vdğr., 12 cilt. İstanbul: Bahar Yayınları, 1985-1987.
• İbnu’l-Fakih, Hemedânî. Kitâbu’l-buldân. nşr. Michael Jan De Goeje. Leiden, 1885.
• İbnu’l Ferrâ. Kitâbu’r-rusuli’l-mulûk ve men yesluh li’r-risâle ve’s-sefâre, ed. Selahaddîn el-Müneccid. Kahire: Matbaatü Lecneti't-Telif, 1947.
• İbn Hurdazbih. Yollar ve Ülkeler Kitabı. trc. Murat Ağarı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• İbnu’l Kalanisî. Zeylu Târîhi Dimeşk. nşr. H. F. Amedroz. Leiden, 1908.
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed. El-kitâb’ul-ma'arif. nşr. Servet Ukâşe. Kahire: Daru’l ma’arif, 1969.
• İbn Rüsteh. El-A'laku'n-Nefise. nşr. Michael Jan de Goeje. Leiden: Bibliotheca Geographorum Arabicorum, 1892.
• Kan, Kadir. “Vâsik Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42: 548-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kâdî Abdülcebbâr b. Ahmed. Tesbîtu Delâili’n-Nübüvve, Çev. M. Şerif Eroğlu, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Kılıçbay, M. Ali. “Kimlikler Okyanusu”. Doğu-Batı Dergisi 23 (Mayıs Haziran Temmuz 2003): 155 – 159.
• Kısakürek, Necip Fazıl. Çile. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları. ty.
• Küçükaşçı, Mustafa. “İlk Dönem Arap Kültür Tarihinde Türk İmgesi”. Avrasya Dosyası 6, 1 (2000): 28-40.
• Lewis, Bernard. İslam’ın Siyasal Söylemi. trc. Ünsal Oskay. İstanbul: Kronik Yayınları, 2021.
• Maalouf, Amin. Arapların Gözünden Haçlı Seferleri. trc. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Mes'ûdi, Ebu'l-Hasen Ali b. Hüseyin. Murucü'z-Zeheb ve Me’adinü'l Cevher. 4 cilt. Beyrut: Daru’l-Endelüs, 1967.
• Mernissi, Fatima. Peçenin Ötesi/İslam Toplumunda Kadın Erkek Dinamikleri. trc. Mine Küpçü. İstanbul: Yayınevi Yayınları, 1995.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîr-i Kebîr. trc. Beşir Eryarsoy. 4 cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 2006.
• Mücahid b. Cübeyr. Tefsîr-i Mücâhid. nşr. Abdu’r-Rahman es-Suretî, 2 cilt. Beyrut: el-Menşuratü'l-İlmiyye, t.y.
• Nahya Zeliha Nilüfer. “İmgeler ve Ötekileştirme: Cadılar Yerliler Avrupalılar”. Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1 (Mayıs 2011): 27-38.
• Nu’man, el-Kâdî. Kitâbu’l-mecâlis ve’l musâyerât. Tunus: Yy., 1978.
• Oxford. Wordpower Dictionary. Ed. Sally Wehmeier. Oxford: Oxford University Press, 1997.
• Râzî, Fahruddîn. Tefsîr-i kebîr. trc. Suat Yıldırım vdğr., ed. Ahmet Ünalmış. 23 cilt. İstanbul: Huzur Yayın Dağıtım, 2002.
• Said, Edward. Şarkiyatçılık. trc. Berna Ünler. İstanbul: Metis Yayınları, 2001.
• Schnapper, Dominique. Sosyoloji Düşüncesinin Özünde Öteki ile İlişki. trc. Ayşegül Sönmezay. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005.
• Shboul, Ahmad M.H. “Byzantium and the Arabs: The Image of the Byzantines as Mirrored in Arabic Literature”. Byzantine Papers 1 (1981): 43-68.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Taberî Tefsiri. trc. Kerim Aytekin ve Hasan Karakaya. 6 cilt. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1996.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Tarîhu’r-rusûl ve’l-mülûk. nşr. S. Guyard ve M.J. De Goeje. 4 cilt. Leiden: Brill, 1901.
• Tekgürler, Merve. “Öteki Nedir, Nasıl Oluşmuştur?”. Boğaziçi Üniversitesi Avrupa Çalışmaları Merkezi Öğrenci Forumu Bülteni 3 (2015): 6-10.
• TDK, Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&view=gts Erişim Tarihi: 18.01.2021.
• Uyan Semerci, Pınar. “Kavramsal Çerçeve: “Ötekileştirme”ye Dair Literatür Taraması”, Bizliğin Aynasından Yansıyanlar içinde. haz. Cem Tüzün. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Vahidî, Ali b. Ahmedî. Esbab-ı Nüzul: Kur'an-ı Kerim'in İniş Sebepleri. trc. Necati Tetik ve Necdet Çağıl. Erzurum: İhtar Yayıncılık, ty.
• Yiğit, İsmail. “Mevali”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 424-426. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Ya’kûbî, Ebu’l Abbas Ahmed. Târîh. 2 cilt. Beyrut: Dârü Sâdir, 1960.
• Wells, Calvin. Sosyal Antropoloji Açısından İnsan ve Dünyası. trc. Bozkurt Güvenç. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1984.
• Zemahşeri, Ebu’l-Kāsım Cârullah. El-Keşşaf. trc. Ahmet Alim vdğr. ed. Murat Sülün. 6 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.