İbn Kuteybe’de Kıraat–Filolojik Tefsir İlişkisi (Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân Örneği)

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 1, 7 - 50, 25.06.2020

Mustafa Kılıç

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2020.6.1.01

Öz

Hz. Peygamber’den nakledilen haberlerden anlaşıldığına göre Kur’ân-ı Kerim yedi harf üzere indirilmiştir. Konuyla ilgili hadislerde, Kur’ân’ın yedi harf üzere indirilmesinin, Hz. Peygamber’in Rabbine niyazı neticesinde, ümmete kolaylık olmak üzere gerçekleştiği ifade edilmektedir. İslâm âlimleri Kur’ân kıraatlerinin temelinin, söz konusu bu hadisler olduğunu belirtmektedirler. Bu Kur’ân kıraatlerinin önemli bir bölümünün manayı etkilemeyen fonetik farklılıklar olduğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte kıraat farklılıklarının bir bölümünün, Kur’ân’da geçen birtakım kelimelerin ve âyetlerin anlaşılmasına farklı açılardan katkı sağladığı bilinmektedir.
İslam âlimleri, çeşitli nedenlerle okuyucu için anlamı bilinmeyen (garîb) kelimeleri açıklamak üzere garîbü’l-Kur’ân’a dair eser kaleme almışlardır. Bu alanda kitap telif eden müelliflerden biri de İbn Kuteybe’dir. Makalede onun Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân isimli eserinde, “kıraat - filolojik tefsir” ilişkisi ele alınacaktır. Bu çerçevede eserde kullanılan bütün kıraatler belirlenecek ve bunlar yine eserdeki kullanım alanlarına göre tasnife tabi tutulacaktır. Böylece Garîbü’l-Kur’ân’daki kıraat - filolojik tefsir ilişkisi bütün yönleri ile ortaya konulmaya ve bunun üzerinden genel sonuçlara ulaşılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İbn Kuteybe, Tefsîru garîbi’l-Kur’ân, Garîbü’l-Kur’ân, Kıraat, Filolojik Tefsir, Kıraat-Filolojik Tefsir İlişkisi

The Relationship between Qiraat and Linguistic Tafsir of Quran in Ibn Qutayba (in the Sample of Tafser Gharib al-Quran)

Öz

As it is understood from the hadeeths narrated from the Prophet, the Quran was revealed upon seven ahruf/letters. Muslim scholars indicate that the basis of qiraats are these kind of hadeeths. It is understood that most qiraats are phonetic differences, which do not have any effect on meaning of Quran. However, it is known that some qiraats contribute to the meaning of some unclear words and verses of the Quran in some way. Muslim scholars wrote books to explain some unclear words (gharib al-Quran) of Quran for readers. One of these scholars who wrote a book in this field was Ibn Qutayba. The book of gharib al-Quran writers widely benefited from Arabic prose and poetry, different usage of tribes when they explained meaning of a word in their books. Because it is observed that, some of qiraats are in a strong relationship with different usage of Arabic and dialects.
In this article, the relationship between qiraat and linguistic tafsir of Quran in Ibn Qutayba’s Tafser gharib al-Quran will be studied. In this framework, the qiraats, which are in the book, will be found out and they will be sorted according to purpose of book/writer. In this way it will be studied to set forth the relationship between qiraat and linguistic tafsir of Quran in Ibn Qutayba’s book. Finally, upon this study it will be tried to make general conclusion.

Kaynakça

• KAYNAKÇA Begavî, Muhyissünne Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes’ud (ö. 516/1122), Meâlimü’t-Tenzîl (thk. Muhammed Abdullah en-Nemr, Osman Cum‘a Damîriyye, Süleyman Müslim el-Harş), Dâru Taybe, Riyad, 1990.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali (ö. 458/1066), es-Sünenü’l-Kübrâ, Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, Haydarabad, 1925.
• Birışık, Abdülhamit, “İbn Kuteybe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1999, XX, 149-150.
• Birışık, Abdülhamit, “Ulûmü’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 2012, XLII, 132-135.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl (ö. 256/870), el-Câmi‘u’s-Sahîh, thk. Muhibbüddîn el-Hatîb ve diğerleri, el-Matbaatüs’s-Selefiyye ve Mektebetühâ, Kâhire, 1979.
• Cerrahoğlu, İsmail, “Garîbü’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1996, XIII, 379-380.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman el-Ümevî (ö. 444/1053), Câmi‘u’l-Beyân fi’l-Kırââti’s-Seb‘i’l-Meşhûr (thk. Muhammed Sadûk el-Cezâirî), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2005.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Abdülgani (ö. 1117/1705), İthâfu Fudalâi’l-Beşer bi’l-Kırââti’l-Erbeate Aşer (thk. Şa’bân Muhammed İsmâîl), Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1987.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî (ö. 745/1344), Tefsîru’l-Bahri’l-Muhît (thk. Âdil Ahmed Abdü’l-Mevcûd, Ali Muhammed Muavvid), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1993.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. el-Müsennâ et-Teymî el-Basrî (ö. 209/824), Mecâzü’l-Kur’ân (thk. Fuat Sezgin), Mektebetü’l-Hâncî, Kahire 1954.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdullah ed-Deylemî (ö. 207/822), Me‘âni’l-Kur’ân, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1983.
• Hatîb, Abdüllatîf, Mu‘cemü’l-Kırâât, Dâru Sa‘deddîn, Dımeşk 2000.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tunusî (ö. 1394/1973), Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, ed-Dâru’t-Tunusiyye, Tunus 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Ğâlib el-Endelüsî (ö. 546/1151), el-Muharraru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-’Azîz (thk. Abdü’s-Selâm Abdü’ş-Şâfî Muhammed), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 2001.
• İbn Cezerî, el-Hâfız Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed ed-Dımeşkî (ö. 833/1429), en-Neşr fi’l-Kırââti’l-Aşr (thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘), Dâru’l-Kütübi’l-Âlemiyye, Beyrut ts.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (ö. 276/889), Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân (thk. es-Seyyid Abbas Ahmed Sakr), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1978.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Musa b. el-Abbâs et-Temîmî (ö. 324/936), Kitâbü’s-Seb‘a fi’l-Kırâât (thk. Şevkî Dayf), Dâru’l-Ma‘rife, Kahire 1980.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâleddîn Abdurrahmân b. Ali (ö. 597/1201), Zâdü’l-Mesîr fî ‘İlmi’t-Tefsîr, el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut 1987.
• İbnü’l-Yezîdî, Ebû Abdurrahman Abdullah b. Yahya b. Mübarek el-Adevî el Bağdâdî (ö. 237/851), Garîbü’l-Kur’ân ve Tefsîruh (thk. Abdürrezzâk Hüseyin), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1987.
• Kılıç, Mustafa, Kıraat-Tefsir İlişkisi: Zemahşerî Örneği, Marmara Üniv. İlahiyat Fak. Vakfı Yayınları, İstanbul 2015.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Nasr (ö. 500/1106’dan sonra), Şevâzzü’l-Kırâât (thk. Şimrân el-Acelî), Müessesetü’l-Belâğ, Beyrût ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir (ö. 671/1273), el-Câmi‘ li-Ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-Mübeyyin limâ Tedammenehû mine’s-Sünneti ve Âyi’l-Furkân (thk. Abdullâh b. Abdü’l-Muhsin et-Türkî), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî (ö. 333/944), Te’vîlâtü’l-Kur’ân (thk. Mecdî Bâsellûm), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb (ö. 450/1058), en-Nüket ve’l-‘Uyûn (thk. es-Seyyid b. Abdülmaksûd b. Abdürrahîm), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1992.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî Müslim b. el-Haccâc (ö. 261/875), Sahîhu Müslim, nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, Kâhire, 1955-1956.
• Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail (ö. 338/950), Me‘âni’l-Kur’ân (thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî), Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, Mekke 1988.
• Taberî, Ebû Ca‘fer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezid (ö. 310/923), Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân (thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî), Dâru Âlemi’l-Kütüb, Riyad 2003.
• Tabersî, Ebû Ali Eminüddîn Fazl b. Hasan b. Fazl (ö. 548/1153), Mecmaü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Dâru’l-Mürtezâ, Beyrut 2006.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre es-Sülemî (ö. 279/892), el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, el-Mektebetü’l-İslâmiyye, y.y., ts.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b. Alî (ö. 460/1067), et-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’ân (tahki ve tashih Ahmed Habîb Kasîr el-Âmilî), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut ts.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddin Abdullah b. Hüseyin b. Abdullah (ö. 616/1219), İ‘râbü’l-Kırââti’ş-Şevâz (thk. Muhammed es-Seyyid ‘Azzûz), Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1996.
• ----------, İmlâü mâ Menne bihi’r-Rahmân min Vücûhi’l-İ‘râb ve’l-Kırâât fî Cemî‘i’l-Kur’ân, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1979.
• Yahyâ b. Sellam, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Sellam b. Ebî Sa‘lebe et-Teymî el-Basrî el-Kayrevânî (ö. 200/815), Tefsiru Yahyâ b. Sellam (thk. Hind Şelebî), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2004.
• Yazıcı, Hüseyin, “İbn Kuteybe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1999, XX, 145-149.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl (ö. 311/923), Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbüh (şerh ve tahkik: Abdülcelîl Abduh Şelebî), Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1988.
• Zemahşeri, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed (ö. 538/1144), el-Keşşâf ‘an Hâkâiki Ğavâmizi’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl (thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavviz), Mektebetü’l-Ubeykân, Riyâd 1998.