داستانهای خسرو و شیرین - فرهاد و شیرین - فرهادنامه و قهرمان فرهاد در ادبیات ترک

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 2, 419 - 454, 17.12.2021

Gökhan Coşgun

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2021.7.2.07

Öz

داستان خسرو و شیرین که برای نخستین بار در شاهنامه فردوسی به نظم کشیده شد، بعدها به قلم شاعران بسیاری به رشته تحریر درآمد.شهرت و جایگاه برجسته داستان خسرو و شیرین در ادبیات فارسی بی هیچ شبهه ای متعلق به نظامی گنجوی است.مثنوی خسرو و شیرین نظامی گنجوی منبع الهام بسیاری از شاعران فارس و ترک بعد از دوره خود بوده است.هر شاعری بر اساس قدرت تخیل خود، این داستان را دوباره جاودانه ساخته است.شاعران ادبیات ترک، به جای ترجمه کلمه به کلمه داستان از ادبیات فارسی، این داستان را براساس سنت و باورهای فرهنگی خود تغییر داده و آثار بدیعی خلق کرده اند.در همین راستا از مثنوی های فرهاد و شیرین علی شیر نوایی و لامعی چلبی بعنوان دو اثر قابل توجه می توان نام برد.در مثنوی های خسرو و شیرین ادبیات فارسی قهرمان اصلی داستان خسرو بوده در حالیکه در این دو مثنوی قهرمان اصلی داستان فرهاد است.در ادبیات عامیانه ترک بدون هیچ بحثی درباره خسرو، فرهاد به عنوان تنها قهرمان داستان به چشم می خورد.این وضعیت نتیجه تلاش های شاعران ترک برای خلق داستان جدیدی از طریق فرهاد است. در این پژوهش به اینکه چگونه و چرا خسرو بعنوان قهرمان اصلی یک داستان، در ادبیات ترک تبدیل به فرهاد می شود پرداخته شده و این موضوع مورد بررسی قرار می گیرد.

Anahtar Kelimeler

خسرو و شیرین, فرهاد, فرهادنامه, مثنوی

HHusrev u Shirin-Farhad u Shirin Masnavis and Ferhad as the Primary Hero in Turkish Literature

Öz

The story of Husrev and Shirin, which was first put into poetry in Firdevsi's Shahname, was later written by many poets. It is undoubtedly Nizami Ganjavi who brought the story of Husrev and Şirin to the real fame in Persian literature. Nizami's Husrev u Shirin Masnavi inspired many Persian and Turkish poets who came after him. Each poet has immortalized this story according to his own imagination. In Turkish literature, poets have produced original works by changing the story according to their own traditions and belief cultures instead of translating the story from Persian literature. In this context, Ali Shir Nevayi and Lamii Chelebi's Farhad u Shirin masnavis are two remarkable works. While Hüsrev was the main hero of Husrev u Shirin masnavis in Persian literature, the real hero was Farhad in these two masnavis. In Turkish folk literature, Ferhad stands out as the only hero without mentioning Husrev. This is a result of the efforts of Turkish poets to construct a new story with Farhad. In our study, the subject of why a story whose main hero is Husrev evolved into Farhad in Turkish literature will be examined.

Anahtar Kelimeler

husrev u Shirin, Farhad, farhad-name, Masnavi

Türk Edebiyatında Hüsrev ü Şirin-Ferhad u Şirin Mesnevileri ve Asıl Kahraman Olarak Ferhad

Öz

İlk olarak Firdevsi’nin Şahname adlı eserinde nazma geçirilen Hüsrev ile Şirin hikayesi, daha sonra birçok şair tarafından kaleme alınmıştır. Fars edebiyatında Hüsrev ile Şirin hikayesini asıl üne kavuşturan hiç şüphesiz Nizami Gencevi’dir. Nizami’nin Hüsrev ü Şirin Mesnevisi kendinden sonra gelen birçok Fars ve Türk şaire ilham kaynağı olmuştur. Her şair kendi hayal dünyasına göre yeniden bu hikayeyi ölümsüzleştirmiştir. Türk edebiyatında şairler, hikayeyi Fars edebiyatından birebir tercüme etmek yerine kendi gelenek ve inanç kültürlerine göre alıp değiştirip orijinal eserler ortaya koymuşlardır. Bu bağlamda Ali Şir Nevayi ve Lamii Çelebi Ferhad u Şirin mesnevileri dikkate değer iki eserdir. Fars edebiyatındaki Hüsrev ü Şirin mesnevilerinin asıl kahramanı Hüsrev iken bu iki mesnevide asıl kahraman Ferhad olmuştur. Türk Halk edebiyatında ise Hüsrev’den hiç bahsedilmeden tek kahraman olarak Ferhad göze çarpmaktadır. Bu durum Türk şairlerin Ferhad ile yeni bir hikaye inşa etme çabalarının bir sonucudur. Çalışmamızda asıl kahramanı Hüsrev olan bir hikayenin Türk edebiyatında neden Ferhad’a evrildiği konusu incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Hüsrev ü Şirin, ferhad, Ferhad-name, Mesnevi

Kaynakça

• Alpay, Gönül. “Ali Şir Nevaî’nin Ferhad ü Şirin Mesnevisi Üzerindeki Etkileri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten 18, sy. 158 (1971): 155-67.
• Alpay Tekin, Gönül. Ali Şir Nevayi: Ferhad ü Şirin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994.
• Behzad, Sara. “Şemʿî Şemʿullâh ve Şerh-i Mahzenü’l-Esrâr (İnceleme-Tenkitli Metin-Özel İsimler Sözlüğü)”. Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2017.
• Bulut, Serdar. “Asya Coğrafyası’nın Büyük Edibi Ali Şîr Nevâî’nin Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Türk Dili’ne Katkıları”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 1 (2017): 23-41.
• Ercilasun, Ahmet Bican. Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili. Ankara: Akçağ Yayınevi, 2004.
• Esir, Hasan Ali. “Lâmi’i Çelebi Ferhâd ile Şîrîn (İnceleme-Metin- İndeks)”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1998.
• Firdevsi, Ebu’l-Kasım. Shah-name-i Firdevsi. nşr. Faridoun Jonaydi, 5 cilt. Tahran: Bonyade Nishabur, 1387.
• Göksoy, İsmail Hakkı. “Hz. Peygamber’in Hükümdarlara Gönderdiği Davet Mektupları ve Önemleri”. Asr-ı Saadet Dünyası: Önder Peygamber ve Yeni Bir Devletin Kuruluşu, ed. Adnan Demircan. İstanbul: Siyer Yayınları, 2015.
• Güneş, Mustafa. “Kütahyalı Şeyhî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Kütahya Özel Sayısı (2014): 1-6.
• Güney, Adnan. “Türk Siyasal Anlayışında Devlet Anlayışı”. Yüksek Lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2002.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. “Karahanlı Türkçesi”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24: 412-14. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• İlaydın, Hikmet. “Anadolu’da Klasik Türk Şiirinin Başlangıcı”. Türk Dili 30, sy. 277 (1974): 765-74.
• İsen, Mustafa. Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı (Gelibolulu Ali). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1994.
• Kılıç, Filiz. Meşâ’irü’ş-şu’arâ (Aşık Çelebi Tezkiresi). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayınlar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2018.
• Kristin C., Arthur. İran der-zaman-i Sasaniyan. trc. Resid Yasemi. Tahran: Amir Kebir Yayınları, 1367.
• Latifi. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. ed. Rıdvan Canım. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayınlar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2018.
• Mehmet Tevfik. Kafiletü’ş-Şuara. Ed. Fatma Sabiha Kutlar Oğuz, Hanife Koncu ve Müjgan Çakır. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayınlar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2017.
• Merçil, Erdoğan. “Gazneliler”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 480-84. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Nizami, İlyas bin Yusuf. Hüsrev u Şirin. ed. Abdulmajid Ayati. Tahran: Elm u Farhang Yayınevi, 1383.
• Nizami, İlyas bin Yusuf. Gencine-i Nizami (Şerh-i Hal-i Nizami ve Ferheng-i Lugat). ed. Hasan Vahed Destgerdi. Tahran: Kadre Yayınları, 1376.
• Özaydın, Abdülkerim. “Karahanlılar”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24:412-14. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Reyahi, Layla. Kahramanan-i Hüsrev u Şirin. Tahran: Amir Kebir Yayınları, 1358.
• Tarlan, Ali Nihat. Fuzuli Divanı Şerhi. Ankara: Akçağ Yayınevi, 2005.
• Tavukçu, Orhan Kemal. “Hüsrev ü Şirin Konulu Eserlerde Esas Kahraman Olarak Hüsrev veya Ferhad’ın Tercih Edilme Sebepleri”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 14 (2000): 143-48.
• Timurtaş, Faruk. “Türk Edebiyatında Hüsrev ü Şirin ve Ferhad u Şirin Hikâyesi”. Türk Dili 9 (1959): 65-88.
• Yılar, Ömer. Halk Hikayesi Olarak Ferhad ile Şirin. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2014.