Rational Choice in the Qur'an and Hadith

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 1, 147 - 160, 30.06.2022

Ali İnan , Recep Emin Gül

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2022.8.1.09

Öz

The rational choice theory, which first emerged as a theory trying to understand the choices of individuals in their economic lives, later started to be used in sociology as another approach that can help in understanding the actions of individuals in their daily lives. Although there are some criticisms about the application of rational choice theory to other social sciences and especially to the religious field due to its economic background, the existence of rational choice theory has recently started to be talked about in people's preferences regarding the religious field. In this study, firstly, the rational choice theory is briefly mentioned, and then its use in explaining religious behaviors is discussed. At this point, the concepts of will, freewill and responsibility in the religious literature are discussed. Then, it is mentioned that religious behaviors are handled and evaluated within the framework of rational choice. Finally, examples that can be considered as rational choice are given in the verses and hadiths, although the theory emerged later. In the study, instead of discussing all aspects of rational choice theory, the aspect of this theory, which considers people as free individuals who act rationally in their actions and can calculate profit and loss in their preferences, is emphasized. In this respect, examples of individuals being free in their preferences and rational behavior in their preferences are emphasized in the Qur'an and hadiths. Issues such as the freedom of people, having free will and having a freewill in their preferences are one of the issues that have been discussed, still being discussed within the scope of human freedom in many fields, especially in theology and philosophy. In this study, the ability to act rationally in the context of the Qur'an and hadiths is discussed, taking into account the individual's situation of being punished or rewarded in line with the choices they make, away from theological and philosophical approaches and discussions. There are different approaches to explaining religious behavior. At this point, no claim is made in the study that all religious behaviors can be explained within the scope of rational choice theory. In the study, rather than the economic approach of rational choice theory, it has been tried to convey through examples from the verses and hadiths that the religious behavior of individuals in the context of Islam is done by meeting the needs of a minimum level of consciousness and rationality, and that people are made responsible/responsible as a result of doing what they prefer, taking into account the consequences and profits/losses. In the study, it has been determined that the concept of will, which is included in the Islamic literature, is handled within the scope of the individual's freedom of choice and this provides an opportunity for rational choice. It is seen that this freedom of choice also brings a responsibility to the person. Therefore, the concepts of will and responsibility appear as concepts related to rational choice theory. In the examples taken from the Qur'an and hadiths, it has been determined that Allah and His Messenger (pbuh) advised people to choose the more beneficial one. The recommendations in question may be related to the life of this world as well as to the life of the hereafter. Declaring in the Qur'an and hadiths that it would be more beneficial for a person to prefer the hereafter rather than worldly life; However, the Prophet's advice to his companions about the worldly life, which is more beneficial, is one of the indicators of this situation.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Qur'an, Rational Choice, Will, Sociology of Religion

Kur’ân ve Hadislerde Rasyonel Seçim

Öz

İlk olarak bireylerin iktisadî hayatlarındaki seçimlerini anlamaya çalışan bir teori olarak ortaya çıkan rasyonel seçim teorisi daha sonraları sosyolojide de bireylerin gündelik hayatlarındaki eylemlerini anlamada yardımcı olabilecek bir diğer yaklaşım olarak kullanılmaya başlanmıştır. Rasyonel seçim teorisinin iktisadî bir alt yapıya sahip olması nedeniyle diğer sosyal bilimlere ve özellikle dinî alana uygulanmasına yönelik bazı eleştiriler bulunsa da son dönemlerde kişilerin dinî alanla ilgili tercihlerinde rasyonel seçim teorisinin varlığı konuşulmaya başlanmıştır. Bu çalışmada ilk olarak rasyonel seçim teorisinden kısaca bahsedilmiş, ardından dinî davranışların açıklanmasında kullanımı tartışılmıştır. Bu noktada dinî literatürdeki irade, ihtiyar ve sorumluluk kavramları ele alınmıştır. Daha sonra dinî davranışların rasyonel seçim çerçevesinde ele alınıp değerlendirilmesine değinilmiştir. Son olarak ise ayet ve hadislerde -her ne kadar teori sonradan ortaya çıkmış olsa da- rasyonel seçim olarak değerlendirilebilecek örneklere yer verilmiştir. Çalışmada rasyonel seçim teorisinin bütün yönleriyle ele alınıp tartışılması yerine bu teorinin insanların eylemlerinde rasyonel davranan ve tercihlerinde kâr-zarar hesaplaması yapabilen özgür bireyler olarak ele alan yönü üzerinde durulmuştur. Bu minvalde Kur’ân ve hadislerde bireyin tercihlerinde özgür olmaları ve tercihlerinde rasyonel davranma örnekleri üzerinde durulmuştur. İnsanların özgür olması, iradeye sahip olması ve tercihlerinde ihtiyar sahibi olması gibi konular kelam ve felsefe başta olmak üzere birçok alanda insanın hürriyeti kapsamında ele alınmış, tartışılmış ve hala tartışılmakta olan konulardan biridir. Bu çalışmada kelamî ve felsefî yaklaşım ve tartışmalardan uzak bir şekilde bireyin yaptıkları seçimler doğrultusunda ceza veya mükâfata muhatap olma durumu göz önüne alınarak seçimlerinde Kur’ân ve hadisler bağlamında rasyonel davranabilme özelliği ele alınmıştır. Dinî davranışların açıklanması için farklı yaklaşımlar mevcuttur. Bu noktada çalışmada dinî davranışların bütününün rasyonel seçim kuramı kapsamında açıklanabileceği şeklinde bir iddia öne sürülmemektedir. Çalışmada rasyonel seçim kuramının iktisadî yaklaşımından ziyade İslam dini bağlamında bireylerin dinî davranışlarının asgari düzeyde bir bilinç ve rasyonalite gereksinimlerinin karşılanarak yapıldığı, sonuçlarını ve kâr/zararlarını göz önüne alarak tercih ettiği şeyi yapmanın sonucunda insanların mükellef/mesul kılındığı ayet ve hadislerden örnekler üzerinden aktarılmaya çalışılmıştır. Çalışmada öncelikle İslamî literatürde yer alan irade kavramının kişinin seçimde bulunma özgürlüğü kapsamında ele alındığı ve bunun rasyonel seçim için imkân tanıdığı tespit edilmiştir. Bu seçme özgürlüğünün kişiye aynı zamanda bir sorumluluk getirdiği de görülmektedir. Dolayısıyla irade ve sorumluluk kavramları rasyonel seçim kuramıyla bağlantılı kavramlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Kur’ân ve hadislerden ele alınan örneklerde, Allah ve Rasûlünün (s.a.s.) insanlara daha faydalı olanı tercih etmeleri yönünde tavsiyelerde bulunduğu tespit edilmiştir. Söz konusu tavsiyeler dünya hayatıyla ilgili olabildiği gibi ahiret hayatına yönelik de olabilmektedir. Kur’ân ve hadislerde dünya hayatı yerine ahiret hayatının tercih edilmesinin kişi için daha faydalı olacağının beyan edilmesi; bununla birlikte Hz. Peygamber’in ashabına dünya hayatıyla ilgili olarak da daha faydalı olanı tavsiye etmesi bu durumun göstergelerindendir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Kur'an, Rasyonel Seçim, İrade, Din Sosyolojisi

Kaynakça

• Abercrombie, Nicholas vd. The Penguin Dictionary of Sociology. London: New York: Penguin Books, 5. basım., 2006.
• Adanalı, Yurdagül Kılınç. “Rational Choice Theory As A Model To Apply To Cultural Behaviors”. Nişantaşı Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 4/1 (2016), 61-83.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin. Umdetü’l-kārî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. I-XXV Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, ty.
• Becker, Gary S. The Economic Approach to Human Behavior. Chicago: University of Chicago Press, 1976.
• Beckford, James A. - N. J. Demerath (ed.). The SAGE Handbook of the Sociology of Religion. Los Angeles: SAGE Publications, 2007.
• Bedi̇r, Lokman. “İnsanın Âhiret İstikâmetine Olumlu veya Olumsuz Manada Etki Eden Faktörler”. Edebali İslamiyat Dergisi 2/3 (2018), 77-108.
• Borgatta, Edgar F. - Rhonda J. V. Montgomery (ed.). Encyclopedia of Sociology. I-V Cilt. New York: Macmillan Reference USA, 2nd ed., 2000.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmi’u’s-Sahîh. Kahire: Mektebetü’r-Rihâb, 2007.
• Coleman, James S. Foundations of Social Theory. USA: The Belknap Press of Harvard University Press, 1994.
• Çağrıcı, Mustafa - Hökelekli, Hayati. “İrade”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/380-384. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Doğan, Şahin. “Dini Tutumların Oluşmasına Etki Eden Sosyo- Kültürel Faktörler”. Toplum Bilimleri Dergisi 4/8 (2010), 107-126.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as. Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Frankfurt, Harry Gordon. “İradenin Özgürlüğü ve Kişi Kavramı”. çev. Aysun Türkcan. Din ve Felsefe Araştırmaları 3/6 (2020), 254-268.
• Giddens, Anthony (ed.). Sosyoloji Başlangıç Okumaları. çev. Günseli Aksoy. İstanbul: Say Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Iannaccone, Laurence R. “Voodoo Economics? Reviewing the Rational Choice Approach to Religion”. Journal for the Scientific Study of Religion, 34/1 (1995), 76-88.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Fethu’l-bârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Şuayb el-Arnavut. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Alemiyye, 2013.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd. Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an Yolu Meali. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meali. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 3. Basım, 2010.
• Kayapınar, Hüseyin. “Müzâraa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/234-236. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kirman, M. Ali. “Rasyonel Seçim Kuramı”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2013), 66-98.
• Köse, Saffet. “Rüşd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/298-300. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Müslim, Müslim b. Haccâc. el-Müsnedü’s-Sahîh. Kâhire: Mektebetü’r-Rihâb, 2008.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. Sünen. İstanbul: Çağrı, 1992.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc Şerhu Sahîhi Müslim b. Haccâc. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1392.
• Öztoprak, Mustafa. “Dilencilik Konusundaki Hadislerin Kaynak Değeri ve Rivâyet-Dirâyet Bütünlüğü Çerçevesinde Değerlendirilmesi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/2 (07 Nisan 2015), 83-109.
• Pattabanoğlu, Fatma Zehra. “Âmirî ve Gazzâlî’de İrade Hürriyeti”. Dört Öge 2 (2012), 133-157.
• Selman, Adnan. “Rasyonel Seçim Teorisi Bağlamında Din Olgusu”. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Simon, Herbert A. “A Behavioral Model of Rational Choice”. The Quarterly Journal of Economics 69/1 (1955), 99-118. https://doi.org/10.2307/1884852
• Stark, Rodney - Finke, Roger. Acts of Faith: Explaining the Human Side of Religion. Berkeley: University of California Press, 2000.
• Tecim, Erhan. Sosyal Güven -Sosyal Sermaye ve Dindarlık Çalışması-. İstanbul: Çizgi Kitabevi, 2011.
• Tirmizî, Muhammed b. İsâ. Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Turner, Bryan S. (ed.). The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
• Ünverdi̇, Veysi. “Mâtürîdî’de İnsanın Sorumluluğu”. Usul İslam Araştırmaları 20/20 (2013), 47-80.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said. “Fiil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/59-64. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Yeniçeri, Celal. “Müzâbene”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/232-233. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yeşilyurt, Temel. “Kur’an Işığında İnsanın Bireysel Sorumluluğu”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/10 (2005), 37-50.
• Yıldırım, Mustafa. Mecelle’nin Külli Kaideleri. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 4. Basım, 2015.
• Yıldız, Kemal. “Sorumluluk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/380-382. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.