Mağrib/Kuzey Batı Afrika Nahiv Ekolünün Nahvî Görüş ve Tercihleri

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 1, 55 - 84, 30.06.2024

Cengiz Parlak

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2024.10.1.03

Öz

Nahiv ilmi, dini ve dini olmayan saiklere bağlı olarak Basra’da ortaya çıkmıştır. Dilde görülen ve lahn adı verilen dilbilgisi hataları âlimleri Arapça’nın kurallarını tespite sevk etmiştir. Lahn olgusunun ortaya çıkışında Müslümanların fethettikleri ülkelerin halkıyla kaynaşması sonucu dillerinin bozulması ayrıca fethedilen topraklardaki halkların Arapça’yı yanlış kullanması rol oynamıştır. Bu bozulmaların sadece günlük konuşma diliyle sınırlı kalmadığını ve Kurân-ı Kerîm’in okuyuşuna da sirayet ettiğini fark eden âlimler hummalı bir uğraş içerisine girerek bu sorunu çözmeye çalışmışlardır. Nahiv çalışmalarının ilk olarak kim tarafından ve nasıl başladığı hakkında farklı rivayetler olsa da bu rivayetlerde ortak olarak zikredilen isim Ebû’l-Esved ed-Düelî’dir. Nahiv ilminin temelleri Ebû’l-Esved tarafından atılmış ve öğrencileri tarafından devam ettirilmiştir. Öncelikle Kurân-ı Kerîm’in doğru okunup anlaşılması adına yapılan bu çalışmalar yaklaşık bir asır sonra Küfe şehrine sirayet etmiştir. Nahiv ilmi Küfe’de de yoğun şekilde ilgi görmüş ve bu durum zaman içerisinde Basra ile rekabet safhasına dönüşmüştür. Basra ve Küfe nahiv ekolleri teşekkül etmiş ve nahiv ilmi temel kaidelere bağlanmıştır. Küfeli âlimler nahiv ilmini Basra’dan oldukları gibi almamışlar nahiv ilminde takip ettikleri kendine has yöntemler ışığında nahvî olguları yeniden yorumlamışlardır. Sözgelimi Basra ekolü herhangi bir nahvi kaideye kıyas yapılabilmesi için kıyasa temel olacak olgunun dilde sıklıkla kullanılmasını şart koşarken, Küfeliler daha esnek davranarak kıyas edilecek olgu şaz olsa bile güvenilir ve fasih olması durumunda kıyas yapılabilmesini caiz görmüşlerdir. Basra ve Küfe’de ana hatları çizilen nahiv ilmi, büyük çabalar sonucu günümüzdeki şeklini almıştır. Özellikle Basra’lı âlimler bu nahvi kaideleri tespit için çöllere gitmişler ve dili daha bozulmamış, saf Arapça konuşan bedevilerden dil malzemesi toplamışlardır. Küfeli âlimler de onlardan geri kalmamış, genel olarak Basralıların izlediği metot ile bu uğraşa dâhil olmuşlardır. Yaklaşık üç asır boyunca yoğun bir şekilde nahvî çalışmaların devam ettiği görülmektedir. Nahiv ilminin asli kurucuları önce Basra sonra Küfe ekolü denilebilir. Süreç içerisinde başka bölgeler de nahvî çalışmalara girişmiş ve her bölge kendi istidat ve görüşlerine uygun olarak bu ilme hizmet etmişlerdir. Nahiv ekollerini Basra, Küfe, Endülüs, Mısır ve Mağrib ekolleri olarak sınıflandırmak mümkündür. Fakat bu konuda yazıp çizen bilim adamları arasında görüş birliğinin olmadığı görülmektedir. Bir kesim bilim adamı Mağrib ekolünü Endülüs ekolü ile beraber değerlendirirken nispeten daha az sayıda bilim adamı müstakil bir ekol olarak ele almaktadır. Yaptığımız incelemeler neticesinde Mağrib nahiv ekolünün de en az diğer ekoller kadar nahiv ilmine hizmet ettiği ve ihtilaflı konularda görüş serdedebilecek kabiliyette nahiv âlimleri yetiştirdiği mülahaza edilmiştir. Bu çalışmada Mağrib nahiv ekolünün özellikle ihtilaflı konulardaki görüş ve tercihlerine değinilmiş ve nahiv ilmindeki yeri ile ilgili bilgi edinilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belağatı, Dil, Nahiv, Nahiv Ekolleri, Mağrib Nahiv Ekolü

Nahv Views and Preferences of the Maghrib/North West Africa Nahv School

Öz

The science of grammar emerged in Basra due to religious and non-religious motives. Grammatical errors, called lahn, seen in the language have led scholars to determine the rules of Arabic. The emergence of the Lahn phenomenon was caused by the deterioration of the language of Muslims as a result of their integration with the people of the countries they conquered, as well as the misuse of Arabic by the people in the conquered lands. Realizing that these distortions were not limited to daily spoken language but also spread to the reading of the Holy Quran, scholars worked feverishly to solve this problem. Although there are different narrations about who and how the grammar studies first started, there is a consensus that the first studies to determine the grammar rules were started by Ebû'l-Esved ed-Düelî in Basra. The foundations of the science of Nahiv were laid by Abu'l-Aswad and continued by his students. It is seen that these studies continued intensively for approximately three centuries. These studies, which were carried out primarily for the purpose of reading and understanding the Holy Quran correctly, spread to the city of Kufa approximately a century later. The science of Nahiv attracted great attention in Kufa, and this situation turned into a competition with Basra over time. Basra and Kufa grammar schools were formed and the science of grammar was bound to basic rules. Kufa scholars did not take the science of grammar as it was from Basra, but reinterpreted it according to the unique methods they followed in the science of grammar. For example, while the Basra school requires that the phenomenon that will be the basis of the comparison be used frequently in the language in order to make comparisons with any nahvi rule, the people of Kufa acted more flexible and considered it permissible to make comparisons even if the phenomenon to be compared is shaz, if it is reliable and clear. The science of grammar, which was outlined in Basra and Kufa, took its current form as a result of great efforts. Especially scholars from Basra went to the deserts to determine these nahvi rules and collected language materials from Bedouins whose language was still intact and who spoke pure Arabic. The scholars of Kufa did not lag behind them and were generally involved in this effort with the method followed by the people of Basra. The real founders of the science of Nahiv can be said to be first the Basra school and then the Kufa school. During the process, other regions also embarked on nahvi studies, and each region served this science in accordance with its own talents and views. It is possible to classify Nahiv language schools as Basra, Kufa, Andalusia, Egyptian and Maghrib schools. However, it seems that there is no consensus among scientists who write on this subject. While some scholars evaluate the Maghreb school together with the Andalusian school, relatively fewer scholars consider it as an independent school. As a result of our investigations, it has been considered that the Maghrib school of grammar serves the science of grammar at least as much as other schools and that it trains grammar scholars who are capable of expressing opinions on controversial issues. In this study, the views and preferences of the Maghrib school of grammar, especially on controversial issues, were touched upon and an attempt was made to obtain information about its place in the science of grammar.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Language, Nahv, Nahv Schools, Maghrib Nahv School

Kaynakça

• Abdulalîm, Ebû Bekr ‘Ali. el-Mevsû‘atu’n-nahviyye ve’s-sarfiyyetu’l-muyessere. Kahire: Mektebetu İbn Sînâ, 2004.
• Ahdal, Muhammed b. Ahmed b. ‘Abdilbârî. el-Kevâkibu’d-durriyye alâ mutemmimeti’l-Âcrûmiyye. 2 Cilt. Beyrut: Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1990.
• Âlâ, Selîme vd., el-Medresetu’l-Mağribiyye fî’n-nahvi’l-‘Arabî. PDF: Şebeketu’l-Alûkah, ts.
• Bây Belâlim, Ebû ‘Abdullah Muhammed ‘Abdulkâdir b. Muhammed. et-Tuhfetu’l-vesîme. Batna: Matbaatu ‘Ammâr, ts.
• Berekât, İbrâhîm İbrâhîm. en-Nahvu’l-‘Arabî. Mısır: Dâru’n-Neşr li’l-Câmi‘ât, 1428/2007.
• Cerrârî, ‘Abbâs. el-Edebu’l-Mağribî min hilâli zevâhirihi ve kadâyâhu. Ribât: Mektebetu’l-Maârif, 2. Basım, 1982.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâ‘îl b. Hammad. es-Sıhâh. thk. Ahmed ‘Abdulğafûr ‘Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm, 4. Basım, 1407/1987.
• Dayf, Şevkî. el-Medârisu’n-nahviyye. Kahire: Dâru’l-Maârif, 7. Basım, ts.
• Delâî, Muhammed b. Muhammed b. Ebî Bekr el-Murâbıt. Netâicu’t-tahsîl fî şerhi kitâbi’t-teshîl. thk. Mustafâ es-Sâdık el- ‘Arabî. Bingâzi: Metâbiu’s-Sevra li’t-Tibâ‘a, ts.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/300-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ebbâh, Muhammed el-Muhtâr Veled. Târîhu’n-nahvu’l-‘Arabî fî’l-meşrık ve’l-mağrîb. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 2008.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. ‘Ali b. Yûsuf b. Hayyân. İrtişâfu’l-darb min lisâni’l-‘Arab. thk. Recep ‘Usmân Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1998.
• Emîn, Ahmed. Zuhru’l-İslâm. Kahire: Matbaatu Lecneti’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 2. Basım, 1946.
• Enbârî, Ebû’l-Berekât Kemâluddîn. el-İnsâf fî mesâili’l-hilâf. 2 Cilt. Lübnan: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 2003.
• Esterâbâdî, Muhammed b. el-Hasan. Şerhu’r-radî. thk. Hasan b. Muhammed b. İbrâhîm el-Hıfzî. 4 Cilt. Suudi Arabistan: İdâretu’s-Sekâfe ve’n-Neşr, 1993.
• Eşmûnî, ‘İsâ b. Yûsuf. Şerhu’l-Eşmûnî ‘alâ elfiyeti İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn ‘Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâb, 1955.
• Fâriz, Fâtima. “ed-Dersu’n-Nahvî fî’l-Mağrib ve’l-Endulus”. Mecelletu’l-Luğati’l-‘Arabiyye. 23/1 (2021), 133-148.
• Fâsî, ‘Ali b. Ebî Zer‘. el-Enîsu’l-mutrib bi ravdi’l-kırtâs. Ribât: Dâru’l-Mansûr, 1972.
• Ğalâyînî, Mustafâ. Câmi’d-durûsi’l-‘Arabiyye. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 28. Basım, 1993.
• Hadîsî, Hatîce. el-Medârisu’n-nahviyye. Ürdün: Dâru’l-Emel, 3. Basım, 2001.
• Hamevî, Ebû ‘Abdillah Yâkût b. ‘Abdillah. Mu‘cemu’l-buldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1977.
• Harekât, İbrâhîm. el-Mağrib ‘ibre’t-târîh. 3 Cilt. Fas: Dâru’r-Reşâdi’l-Hadîse, 2000.
• Harîrî, Muhammed ‘İsâ. Târîhu’l-Mağribi’l-İslâmî ve’l-Endulus. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, ts.
• Hasan, Hasan ‘Ali. el-Hadâratu’l-İslâmiyye fî’l-Mağrib ve’l-Endulus. Mısır: Mektebetu’l-Hâncî, 1980.
• Heyyine, ‘Abdulazîz. el-Medresetu’l-Mağribiyye fî’n-nahvi’l-‘Arabî – metnu’l-‘Âcrûmiyye ‘ayyineten-. Cezayir: Kâsidî Merbâh Vurkla Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Hinâî, ‘Ali b. el-Hasan. el-Muncidu’l-ebcedî. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 5. Basım, 1986.
• İbn ‘Akîl, Bahâuddîn. el-Musâ‘id alâ’t-teshîli’l-fevâid. thk. Muhammed Kâmil Berekât. 4 Cilt. Mekke: Câmi‘atu Ummu’l-Kurâ, 1982.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth ‘Usman. el-Hasâis. thk. Muhammed ‘Ali en-Neccâr. 4 Cilt. Kahire: el-Mektebetu’l-‘İlmiyye, 1952.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth ‘Usman. Sirru sina‘âti’l-i‘râb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Hişâm, Yusûf b. Ahmed b. ‘Abdillah el-Ensârî. el-Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârîb. thk. Mâzin el-Mubârek. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1998.
• İbn Hişâm, Yusûf b. Ahmed b. ‘Abdillah el-Ensârî. el-Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârîb. thk. ‘Abdullatîf Muhammed el-Hatîb. 7 Cilt. Kuveyt: Dâru’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2000.
• İbn Mâlik, Muhammed b. ‘Abdullah. Şerhu’t-teshîl. thk. ‘Abdurrahman es-Seyyid. 4 Cilt. Mısır: Hicr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1990.
• İbn Mâlik, Muhammed b. ‘Abdullah. Teshîlu’l-fevâid ve tekmîlu’l-makâsıd. thk. Muhammed Kâmil Berekât. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1967.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 3. Basım, 1414/1993.
• İbn Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrâhîm Ramadân. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2. Basım, 1997.
• İbn Serrâc, Muhammed b. es-Sirrî b. Sehl. el-Usûl fî’n-nahv. thk. ‘Abdulhuseyn b. el-Fetlâ. 3 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, ts.
• İbn Ya‘iş, Ebû’l-Bekâ’ Muvaffakuddîn b. ‘Ali. Şerhu’l-mufassal li’z-Zemahşerî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2001.
• Kannûn, ‘Abdullah. en-Nubûğu’l-Mağribi fî’l-edebi’l-‘Arabî. 3 Cilt. Beyrut: eş-Şirketu’l-‘Alemiyye li’l-Kitâb, 2. Basım, 1960.
• Karaaslan, Nasuhi Ünal. “Ta‘rîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/26-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Mahmûd, Hasan Ahmed. Kıyâmu’l-devleti’l-Murâbitîn. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 2. Basım, ts.
• Mâlekî, Ahmed b. ‘Abdunnûr. Rasfu’l-mebânî fî şerhi hurûfi’l-meânî. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 3. Basım, 2002.
• Mubârek, Mâzin. en-Nahvu’l-‘Arabî el-‘illetu’n-nahviyyetu: neş’etuhâ ve tetavvuruhâ. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1965.
• Muberrid, Muhammed b. Yezîd. el-Muktedab. thk. Muhammed ‘Abdulhâlik ‘Udayme. 4 Cilt. Beyrut: ‘Alemi’l-Kutub, ts.
• Muhammed, Muhammed el-Emîn – er-Rahmânî, Muhammed ‘Ali. el-Mufîd fî târîhi’l-Mağrib. Halep: Dâru’l-Kitâb, ts.
• Murâdî, el-Hasan b. Kâsım. el-Cenâ’d-dânî fî hurûfi’l-meânî. thk. Fahruddîn Kabâve. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1992.
• Musennâ, Ebû ‘Ubeyde Ma‘mer. Mecâzu’l-Kurân. thk. Muhammed Fuâd Sezgin. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1381/1961.
• Mustafâ, İbrâhîm. İhyâu’n-nahv. Birleşik Krallık: Muessesetu’l-Hindâvî, 2014.
• Nasrullah, Sa‘dûn ‘Abbâs. Devletu’l-Murâbitîn fî’l-Mağrib ve’l-Endulus. Beyrut: Dâru’n-Nahdâ, 1985.
• Nasrullah, Sa‘dûn ‘Abbâs. Devletu’l-Edârise fî’l-Mağrib. Beyrut: Dâru’n-Nahda, 1987.
• Rezûk, Muhammed. “İdrîsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/495-497. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Sabbân, Muhammed b. ‘Ali. Hâşiyetu’s-Sabbân ‘alâ şehru’l-Eşmûnî lî elfiyeti İbn Mâlik. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Seyrâfî, Ebû Sa‘îd. Şerhu Kitâbi Sîbeveyh. thk. Ahmed Hasan Mahdalî. 5 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2008.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. ‘Usmân b. Kanber. el-Kitâb. thk. ‘Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: el-Mektebetu’l-Hancî, 3. Basım, 1988.
• Suyûtî, ‘Abdurrahman Celâluddîn. Buğyetu’l-vuât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. 2 Cilt. Mısır: Matbaatu ‘İsâ el-Bâbî el-Halebî, 1964.
• Suyûtî, ‘Abdurrahman Celâluddîn. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şehri cem‘i’l-cevâmi‘. thk. ‘Abdulhamîd el-Hindâvî. 3 Cilt. Mısır: el-Mektebetu’l-Tevfîkiyye, ts.
• Suyûtî, ‘Abdurrahman Celâluddîn. el-Metâli‘u’s-saîde fî şerhi’l-ferîde. thk. Nabhân Yâsîn Huseyn. 2 Cilt. Bağdat: Dâru’r-Risâle, 1977.
• Suyûtî, ‘Abdurrahman Celâluddîn. el-Muzhir fî ‘ulûmi’l-luğa ve envâuhâ. thk. Fuâd ‘Ali Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Şâvî, ‘Adnân ‘Abdulğanî. “Tetavvuru’l-‘Ulûm alâ Ahdi’d-Devleti’l-Merînîyye”. Mecelletu Surra Men Ra’â 11/41 (Haziran 2010), 241-269.
• Tantâvî, Muhammed. Neş’etu’n-nahv ve târîhu eşheri’n-nuhât. Kahire: Dâru’l-Maârif, 2. Basım, 1995.
• Ukberî, el-Huseyn b. ‘Abdullah. et-Tibyân fî i‘râbi’l-Kurân. thk. ‘Ali Muhammed el-Becâvî. 2 Cilt. Mısır: Matbaatu ‘İsâ el-Bâbî el-Halebî, ts.
• Ya‘kûb, İmîl Bedi‘. el-Mu‘cemu’l-mufassal fî’l-luğati ve’l-edeb. Beyrut: Dâru’l-‘İlm, 1987.
• Yiğit, İsmail. “Murâbıtlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/152-155. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Zebîdî, Ebû’l-Feyd Muhammed b. Muhammed b. ‘Abdurrezzâk el-Huseynî Murtedâ. Tâcu’l-‘arûs. thk. Dâhî ‘Abdulbâkî. 40 Cilt. Kuveyt: Meclisu’l-Vatanî li’s-Sekâfe ve’l-Funûn, 2001.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. ‘Umer. el-Keşşâf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1407/1986.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. ‘Umer. el-Mufassal fî san‘ati’l-i‘râb. thk. ‘Ali Bû Mulhim. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1993.
• Zubeydî, Muhammed b. el-Hasan. Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-luğaviyyîn. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-Maârif, 2. Basım, 1984.