Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Savunma Sanayi Fabrikaları (1923 – 1950)

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 39 - 48, 03.08.2023

Enes Kurt , Yasin Şehitoğlu

Öz

Bu çalışmanın amacı, erken cumhuriyet döneminde devlet ve özel girişimciler tarafından kurulan fabrikaları ortaya koymak ve bu çerçevede bu yıllarda yaşanan sektörel dönüşümü açıklamaktır. Sözü edilen kapsamda Dirlik ve Leblebici’nin (2016, 140-153) önermiş olduğu mikro sınıflandırma üzerinden bir değerlendirme yapılmış olup Türk Savunma Sanayii tarihinin 1923-1950 yılları arasındaki dönem ele alınmıştır. Çalışma, Türk savunma sanayii bünyesindeki 22 işletmenin kuruluşu, sermayesi, alt sektörü, faaliyetleri ve ihracatı hakkında ayrıntılı bilgiler sunmakta ve sektörün erken cumhuriyet dönemindeki dönüşümünün mikro düzeydeki dinamiklerini açıklamaktadır. Bu yaklaşım, sektörün gelişiminin bir analizine olanak tanıyarak, Türkiye’nin savunma sanayisini şekillendiren temel eğilimleri, başarıları ve hem özel hem de kamu iktisadi teşebbüslerinin karşılaştığı zorlukları vurgulamaktadır. Son olarak çalışmanın son kısmında bu işletmeler ile ilgili bir envanter listesi oluşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk Savunma Sanayii, Savunma Sanayii İşletmeleri, İşletme Tarihi

Turkish Defense Industry Factories in the Early Republican Period (1923 - 1950)

Öz

The aim of this study is to reveal the factories established by the state and private entrepreneurs in the early republican period and to explain the sectoral transformation in these years. In this context, an evaluation has been made based on the micro-classification proposed by Dirlik and Leblebici (2016, 140-153) and the period between 1923-1950 in the history of the Turkish Defense Industry has been discussed. The study provides detailed information on the establishment, capitalization, sub-sector, activities and exports of 22 enterprises within the Turkish defense industry and explains the micro-level dynamics of the sector’s transformation in the early republican period. This approach allows for an analysis of the sector’s development, highlighting the key trends, achievements and challenges faced by both private and state-owned enterprises that shaped Turkey’s defense industry. Finally, an inventory list of the aforementioned enterprises has been created.

Kaynakça

• Abdurrahman Orkut Sosyal Yardımlaşma ve Emeklilik Vakfı I. Olağan Genel Kurul İlanı. 1996. Cumhuriyet Gazetesi. 9 Mart.
• Akalın, Tansel Zeynep, Nadir Bıyıkoğlu. 2009. Türk Savunma Sanayi Tarihi- Başarıya Giden Yolu Kendi Pusulasıyla Bulmuş Bir Endüstrinin Gelişimi. İstanbul: İmge Tanıtım Danışmanlık.
• Akıncı, Mustafa. 1957. M.K.E.K. Gazi Fişek Fb. İmalatı Hakkında Kısa Malumat. Makine ve Kimya Endüstrimiz. s. 34. c. 2: 15-18.
• Akpınar, M. Kemal. 1984. Gazi Fişek Fabrikası. MKEK Dergisi. s. 13. Yıl. 1: 3-10.
• Atalan, Sami. 2012. Modern Kara Sistemleri, Taarruz ve Taarruz Destek Silahları. DStil Tasarım.
• Atasoy, Reşit Akif. 1955. Makina ve Kimya Endüstrisi Kurumu (Askeri Fabrikalar). Makine ve Kimya Endüstrimiz. s. 12-13. c. 1. 14-18.
• Barut ve Mevad-ı İnfilâkiyye İnhisarına Aid Mukavelename. 1926. Ankara: Yeni Gün Matbaası.
• Başbakanlık. 1943. Resmî Gazete. Sayı: 54601, 20 Temmuz.
• Bekiroğlu, Mehmet. 1985. Silah ve Tüfek Fabrikası. MKEK Dergisi. s.21. Yıl. 2: 5-10.
• Boyar, Suat. 1984. Kırıkkale Barut Fabrikası. MKEK Dergisi. s. 18. Yıl. 2: 3-9.
• Çeliker, Nevzat. 1956. Bu Günkü Gazmaske Fabrikası. Makine ve Kimya Endüstrimiz. S. 18-19. C. 2: 7-8-31.
• Dervişoğlu, Fatih M. 2017. Türkiye’nin Havacılık Efsanesi: Nuri Demirağ. 8.bs. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Dinçaslan, Mehmet. 2012. Türkiye’de Milli Burjuvazinin Girişimci Tipolojisi Olarak Nuri Demirağ ve Uçak Fabrikası Örnek Olayı. Yüksek Lisans Tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dinekli, Yaşar. 1985. Kayaş Kapsül ve İmla Fabrikası. MKEK Dergisi. s.22. Yıl. 2: 3-11.
• Dilek, Saim. 1974. MKEK Kurumu Marangoz Fabrikasının Kuruluş ve Gelişimi. MKEK Dergisi. S: 3. Yıl: 1: 41-44.
• Dirlik, Serkan, and Hüseyin Leblebici. 2016. Türkiye’deki İşletmelerin Tarihini Anlamada İktisadi, Politik, Sosyal ve Yasal Bağlamın Önemi. İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi. s. 45: 140-153.
• Ergun, Halil. 1938. Erzurum Çırak Evi İkinci Derece San’at İhtisas Okulu. Askeri Fabrikalar Mecmuası. s. 64. c. 6: 113-116.
• Ersun, M. Mete. 1984. Elmadağ Barut Fabrikası. MKEK Dergisi. s. 10. Yıl. 1: 4-9.
• Evsile, Mehmet. 1992. Atatürk Devri Harp Sanayii (1920-1938). Doktora Tezi. F. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Evsile, Mehmet. 1994. Atatürk Devrinde Harp Sanayiinin Kuruluşu ve Türkiye'nin Dış Politikasına Olan Etkileri. XXI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, 12-16 Eylül 1994. Ankara: 1363-1369.
• İlgün, Canan. 1990. Barutsan A.Ş. ve Üretimler. MKEK Dergisi. s. 84: 14-19.
• İSO. 2017. Türkiye'nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu Sıralaması. İstanbul Sanayi Odası Dergisi Haziran 2017 Özel Sayısı: 99-129.
• Karaköse, Nejdet. 2010. Askeri, Siyasi ve Silah Sanayicisi Kişiliği İle Nuri Paşa (Killigil). Doktora tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Kaymaz, Ç. Kıvanç, Salih Birinci, Aykut Camcı. 2017. Erzurum Kenti ve Yakın Çevresinde Askeri Turizm. Journal of Human Sciences. c. 14. s. 1: 250-280.
• Kılınç, Erol. 1990. Gazi Fişek Fabrikası Üretim Hatları ve Yeni Yatırımlar. MKEK Dergisi. s.82: 30-32.
• Kurtoğlu, Mahmut. 1974. Çelik Fabrikasının Kısa Tarihçesi ve Gelişimi. MKEK Dergisi. s. 1-2. Yıl. 1: 15-16.
• Mete, Ali Serdar. 2012. Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne Türk Ordusunda Mavzer Tüfekleri. Yüksek Lisans Tezi. Y.Ü. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• MKEK. 2018. http://www.mkek.gov.tr/tr/page.aspx?id=13 [Erişim Tarihi: 01.03.2018]
• Oğuz, Abdullah. 2006. Kırıkkale'nin Kuruluşunda Silah Sanayinin Rolü. Yüksek Lisans Tezi. K.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Oral, Atilla. 2012. İlk Silah Fabrikatörü Şakir Zümre. İstanbul: Demkar Yayınevi.
• Oral, Atilla. 2016. Enver Paşa’nın Kardeşi Nuri Killigil. İstanbul: Demkar Yayınevi.
• Owen, R., ve Pamuk, Ş. (2002). 20. Yüzyılda Ortadoğu ekonomileri tarihi. (Çev. Ayşe Edirne) İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları.
• Önder, Aynur. 2005. Türk Savunma Sanayii’nde Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu’nun Yeri. Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Özlü, Hüsnü. 2006. İkinci Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türkiye'de Savunma Sanayinin Gelişimi (1939-1990). Doktora Tezi. DEÜ Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Öztürk, Ali Rıza. 1984. Mühimmat Fabrikası. MKEK Dergisi. s. 9. Yıl. 1: 3-7.
• Petrol-İş Sendikası. 2007. Savunma Sanayi ve Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu. İstanbul.
• Sarıkaya, Cevat. 2015. Tarihi Gelişim İçerisinde Türk Hava Harp Sanayi. Yüksek Lisans Tezi. Gebze Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sarısır, Serdar. 1998. Atatürk Dönemi Milli Hava Harp Sanayii İçinde Kayseri Tayyare Fabrikasının Yeri. Yüksek Lisans Tezi. Ege Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Seymen, M. Kemal. 1984. Pirinç Fabrikası. MKEK Dergisi. s.12. yıl. 1: 3-8.
• Şenel, Esra. 2009. 1975-1978 Yılları Arasında Türkiye’ye Uygulanan Ambargonun Türk Savunma Sanayine ve Teknoloji Yönetimine Etkisinin Analizi. Doktora Tezi. T.C. Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü.
• Türk, Ali Cengiz. 1983. Gazmaske Fabrikası. MKEK Dergisi. s. 3. Yıl. 1: 11-13.
• Yalçın, Osman. 2016. Türk Hava Harp Sanayii Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Yurtoğlu, Nadir. 2017. Türk Savunma Sanayiinde Girişimci Bir Kuruluş: Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu (MKEK) 1950-1960. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları. c. 16. s. 31. 81-112.
• Yücel, T. Fikret. 2015. Cumhuriyet Türkiyesi’nin Sanayileşme Öyküsü. Ankara: TTGV.
• Zengin, Ersoy. (2017). Milli Mücadele Yıllarında İmalat-ı Harbiye Fabrikaları. Mavi Atlas. c. 5. s. 1: 201-223.