Karacı / Karaçı Kelimesi Üzerine İnceleme

Yıl 2023, Sayı: 12, 16 - 26, 31.12.2023

Veysi Sevinçli , Hami Akman

https://doi.org/10.55089/yyuvasad.1384574

Öz

Türkçede, dile kelime kazandırmanın bazı yoları vardır. Bunlar; kelime türetme, birleştirme, örnekseme, kalıplaşma gibi yöntemlerdir. Bunlar arasında en fazla başvurulan yöntem yapım eklerinin isim ve fiillerin kök veya gövdelerine eklenmesi ile kelime türetme yöntemidir. İşte bu tarife uygun olan örneklerden birisi bugün için ölçünlü dilde genellikle kullanılmayan, kullanımı bazı ağızlarla sınırlı kalan, “yağmacı, haydut, eşkıya, dilenci, şaki” gibi anlamlar içeren “karacı / karaçı” kelimesidir. “Karacı / karacı”, tespitlerimize göre ilk kez Kutadgu Bilig’de “ḳaraḳçı” şeklinde kullanılmıştır. Kelime özellikle Çağatay Türkçesinde kullanım sahasını oldukça genişletmiştir. Bugün Türkçenin bazı ağızlarında kelime yukarıda belirtilen şekil ve anlamlarını korumakla beraber “ġaraçı, garaçı, ġaraçi,ḳaraçi” şekillerinde ve “çingene, kara çalan” gibi anlamlarda da kullanılmaktadır. Kelimenin etimolojisine dair bazı araştırmacılar tarafından çeşitli görüşler öne sürülmüş olmakla birlikte; S.G. Clauson bunu kara “sıradan halk, insanlar” kelimesine bağlamaktadır. Burhan Paçacıoğlu, *karmak fiiline, Tuncer Gülensoy, karamak, İbrahim Taş, *karamak “yağmalamak” Talat Tekin ise *kar- / *kara- “yağmalamak; almak, ganimet bilmek, gasp etmek” fiillerine bağlayarak çeşitli anlamlar yüklemişlerdir. Bu görüşler ışığında çeşitli kaynaklara dayanılarak bu çalışmada, öncelikle kelimeye getirilen yapım eklerinin özellikleri ile birlikte “karacı / karaçı” kelimesinin tarihî eserlerdeki kullanımı ve etimolojisi üzerinde durulacaktır. Daha sonra araştırmacıların görüşleri de göz önünde bulundurularak kelimenin yapımı ve anlamına dair açıklık getirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, yapım ekleri, karacı / karaçı, Kutadgu Bilig, Çağatay Türkçesi.

Etik Beyan

Bu çalışmada etik beyan gerekmemektedir.

Kaynakça

• Arat, R. R. (2018), Kutadgu Bilig (1. Baskı). Kabalcı Yayınları. Argunşah, M. ve Galip, G. (2015). Codex Cumanicus (1. Baskı). Kesit Yayınları.
• Atalay, B. (1970). Abuşka lûgatı veya Çağatay sözlüğü. Ayyıldız Matbaası.
• Battal, A. (1988). İbnü Mühennâ Lûgati. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bulduk, T. B. (2011). Adıyaman İndere (Zey) köyü ağzı [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Adıyaman Üniversitesi.
• Clauson. S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-tentury Turkish. Oxford Press.
• Çelik, Ü. (1966). Alî Şîr Nevâyî Leylî vü Mecnûn (1. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Durgut, H. (1995). Şeyh Süleyman Efendî-i Buhârî Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Edirne Üniversitesi.
• Eckmann, J. (2017). Çağatayca el kitabı (1. Baskı), (Günay Karaağaç, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erbay, F. (2003), Muhammed Bin Ahmedüz’z Zahid’e ait Çağatayca bir fıkıh kitabı (inceleme-metin- sözlük) [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Konya Selçuk Üniversitesi.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (3. baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation a functional approach the lexicon I-II. Wiesbaden. Turcologica 9.
• Dilçin, C. (2009). Yeni tarama sözlüğü (2. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü (1. Baskı). Bilgi Kültür Sanat Yayınları.
• Günay, E. G. (2008). Adıyaman - merkez, Kâhta, Gerger, Samsat yöresi ağzı (inceleme-metin- sözlük) [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Fırat Üniversitesi.
• Güneş, B. (2013). Borçalı (Gürcistan) Karapapak / Terekeme ağzı (inceleme-metinler-sözlük) [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri (1. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hatiboğlu, V. (1978). Dilbilgisi terimleri sözlüğü (3. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hengirmen, M. (2009). Dilbilgisi ve dilbilim terimleri sözlüğü (3. Baskı). Engin Yayınevi.
• Karaağaç, G. (1997). Lutfî divânı (giriş-metin- dizin-tıpkıbasım) (1. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karasoy, Y. (1998). Şibân Han dîvânı (İnceleme- Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kargı, Z. (1993), Mahbûbü’l-kulûb (inceleme-metin-sözlük) [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Kaya, Ö. (1996) Alî Şîr Nevâyî Feâyidü’l-kiber (metin-inceleme-dizin) (1. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017). Dil bilgisi terimleri sözlüğü (5. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2018). Türkçede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları (6. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi (5. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kültür Bakanlığı Yayınları. (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü (1. Baskı). Ankara.
• Özkan, N. (1990). Yarkend ağzı (giriş-metin-çeviri-sözlük) [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Erciyes Üniversitesi.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. yüzyıllar arasında Türkçenin sözcük dağarcığı (1. Baskı). Kesit Yayınları.
• Sevinçli, V. (2019). Adilcevaz yöresi söz varlığı ve dil incelemesi (1. Baskı). Akademik Kitaplar.
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de söz yapımı (2. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Topaloğlu, A. (2019). Karşılaştırmalı dil bilgisi terimleri sözlüğü (1. Baskı). Dergâh Yayınları.
• Tekin, T. (2013). Tarihî Türk yazı dilleri makaleler 2 (1. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2019). Derleme sözlüğü (4. Baskı). Ankara.
• Türk Dil Kurumu. (2019). Tarama sözlüğü (4. Baskı). Ankara.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü (1. Baskı). Eğitim Yayınevi.
• Yıldırım, F. (2007). Kaşgar ve Yarkend ağzı sözlüğü. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Zülfikar, H. (2011). Terim sorunları ve terim yapma yolları (2. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.