Cumhuriyet Dönemi Demokratikleşme Faaliyetleri

Year 2025, Issue: 1, 32 - 51, 31.03.2025

Hüseyin Aydoğdu

Abstract

Bu çalışmada, cumhuriyet döneminde demokratikleşme faaliyetlerinin anayasalar üzerinden incelenmesi amaçlanmıştır. Yalnız, Türkiye’de demokratikleşme faaliyetleri Cumhuriyet dönemi ile sınırlı değildir, Selçuklular ve Osmanlı dönemlerine hatta Türklerin İslâm öncesi siyasi kültür geleneklerine kadar geri gitmektedir ve resmi olarak 1808’de ilan edilen Sened-i İttifak ile başlamıştır. Türkiye’de demokrasi faaliyetleri öncelikle fermanlar, kanunnamaler, anayasalar, dolayısıyla da temel hak ve özgürlükler üzerinden oluşturulup geliştirilmiştir. Ancak demokratikleşme faaliyetlerinin gelişimi gerek Osmanlı döneminde gerekse Cumhuriyet döneminde Avrupa’da olduğu gibi tabandan tavana doğru değil, tavandan tabana doğru olmuştur. Bu da demokrasinin kurumlaşmasını geciktirmiştir. Buna rağmen hem Osmanlı döneminde hem de Cumhuriyet döneminde temel hak ve özürlüklerle ilgili olarak bazı sorunlar yaşanmış olsa bile toplum ve devlet arasında sınıflar arası bir çatışma söz konusu değildir. Her iki dönemde de temel hak ve özgürlükler fermanlar ve anayasalar üzerinden aşama aşama gelişerek günümüze ulaşmıştır. Ama Osmanlı döneminde demokrasi kavramı kanunnamelerde ve anayasalarda bir ifade olarak geçmemektedir. Demokrasi kavramı Türk devlet geleneğinde ilk kez 1961 Anayasası’nda geçmektedir. Fakat demokrasi kavramı içerik olarak yani özgürlük, eşitlik, adalet, laiklik, hoşgörü, temel hak ve özgürlükler olarak bu tüm anayasaların ruhunda vardır. Türkiye’de demokrasi kültürü bazen muhtıralar ve darbeler aracılığıyla kesilmiş olsa da sürekli gelişmektedir. Böylece Türkiye’de demokratikleşme hareketleri 19. yüzyılın başlarından itibaren fermanlar ve anayasalar içeriğinde başlayıp, belirli bir tecrübe ve gelenek üzerinde gelişerek günümüze ulaşmıştır.

Keywords

Kanunname, Anayasa, Demokrasi, İnsan Hakları, Osmanlı Devleti, Türkiye Cumhuriyeti

Democratization Activities in the Republican Era

Abstract

This study aims to examine democratization activities in the republican period through constitutions. However, democratization activities in Turkey are not limited to the republican period; they go back to the Seljuk and Ottoman periods and even to the pre-Islamic political culture traditions of the Turks, and officially began with the Deed of Alliance declared in 1808. Democracy activities in Turkey were primarily created and developed through decrees, codes, constitutions, and therefore fundamental rights and freedoms. However, the development of democratization activities was not from the bottom up, as in Europe, both in the Ottoman period and the Republican period, but from the top down. This delayed the institutionalization of democracy. Despite this, although some problems were experienced regarding fundamental rights and freedoms in both the Ottoman and Republican periods, there was no conflict between classes between the society and the state. In both periods, fundamental rights and freedoms gradually developed through decrees and constitutions and reached the present day. However, the concept of democracy was not mentioned as an expression in codes and constitutions in the Ottoman period. The concept of democracy was first mentioned in the Turkish state tradition in the 1961 Constitution. However, the concept of democracy, in terms of content, namely freedom, equality, justice, secularism, tolerance, fundamental rights and freedoms, is present in the spirit of all these constitutions. Although the culture of democracy in Turkey has sometimes been interrupted by memorandums and coups, it is constantly developing. Thus, democratization movements in Turkey began in the early 19th century in the content of decrees and constitutions, developed on a certain experience and tradition and reached the present day.

Keywords

Code of Laws, Constitution, Democracy, Human Rights, Ottoman Empire, Republic of Turkey

References

• Akşin, Sina (1992). “Sened-i İttifak ile Magna Carta’nın Karşılaştırılması”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 16, Sayı 27, 1992, s. 116, 123.
• Akyıldız, Ali (2011a). “Sened-i İttifak”. TDV İslam Ansiklopedisi, 36. Cilt, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 512-514. Akyıldız, Ali (2011b). “Tanzimat”. TDV İslam Ansiklopedisi, 40. Cilt, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 1-10.
• Aydın, Nurullah (2008). İnsan Haklaı Demokrasi ve Medya, İstanbul: Kum Saati Yayınları.
• Beetham, David (2006). Demokrasi ve İnsan Hakları, çev. Bilal Canatan, Ankara: Liberte Yayınları.
• Birol, Sinem (2012). “1961 Anayasasında İfade Özgürlüğü”. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 2012/II, Sayı 43, s. 39-54.
• Bozkurt, Nebi (2011). “Eman”. TDV İslam Ansiklopedisi, 11. Cilt, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 75-77.
• Bulunur, K. İlker (2010). “II. Mehmed Tarafından Galatalılara Verilen 1453 Ahidnâmesi ve Buna Yapılan Eklemeler Hakkkında Yeni Bilgiler”, Tarih Dergisi, Sayı 50 (2009/2), 2010, s. 59-85.
• Can, Mehmet (2024). “Fatih Ahidnamesi’nden Elhamra Fermanı’na”. https://www.academia.edu/18434233/Fatih_Ahidnamesinden_Elhamra_Fermanina Erişim Tarihi: 23 Ekim 2023. Çağatay, Neşet (1996). “Türklerin Tarihteki Yeri ve Millî Özellikleri”, Erdem, Cilt: 8, Sayı: 23, s. 503-528.
• Deveci, Handan – Belet, Dilek – Türe, Hatice (2013). “Dede Korkut Hikâyelerinde Yer Alan Değerler”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Yaz-2013, Cilt 12, Sayı 46, s. 294-321.
• Doğan, İsmail (2005). Modern Toplumda Vatandaşlık Demokrasi ve İnsan Hakları -İnsan Haklarının Kültürel Temelleri-, Ankara: Pegem Yayıncılık.
• Erdoğan, Mustafa (2007). İnsan Hakları -Teorisi ve Hukuku-, Ankara: ORİON Kitabevi.
• Erdoğan, Mustafa (2021). “Anayasacılık ve Demokrasi Açısından 1921 Teşkilât-I Esâsiye Kanunu” http://erdoganmustafa.org/anayasacilik-ve-demokrasi-acisindan-1921-teskilat-i-esasiye-kanunu/ Erişim Tarihi: 1 Kasım 2023.
• Ergin, Muharrem (2003a). Dede Korkut Kitabı. M. Emre Şahin ve Hasan Kadıköylü (Yayına Haz.), Hisar Kültür Gönüllüleri, www.hisargazetesi.com. Erişim Tarihi: 23 Ekim 2023.
• Ergin, Muharrem (2003b). Orhun Âbideleri, Hisar Kültür Gönüllüleri, www.hisargazetesi.com. Erişim Tarihi: 23 Ekim 2023.
• Evran Topuzkanamış, Şafak (2014). “Anayasalar Yoluyla Toplum Tasarımı ve İnşası: Anayasaların Gerçek Sahipleri ve Anayasacılık Süreçlerinde Birey”. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 16, Özel S., 2014, s. 4989-5010. https://hukuk.deu.edu.tr/wp-content/uploads/2015/09/ŞAFAK-EVRAN-TOPUZKANAMIŞ.pdf Erişim Tarihi: 5 Mart 2025.
• Hekimoğlu, Merdan M. (2002). “1982 Anayasasına Göre İnsan Hakları Kavramı”. Balıkesi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2002, Cilt: 5, Sayı: 7, s. 53-70.
• http://www.istanbultarih.com/fatih-in-ahidnamesi--insan-haklari-savunmasina-tarihten-anlamli-ornek-262.html. Erişim Tarihi: 23 Ekim 2023.
• https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1876-kânûn-i-esâsî/ Erişim Tarihi: 2 Ekim 2023.
• https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1921-anayasasi/ Erişim Tarihi: 2 Ekim 2023.
• https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1924-anayasasi/ Erişim Tarihi: 2 Ekim 2023.
• https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1961-anayasasi/ Erişim Tarihi: 2 Ekim 2023.
• https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.2709.pdf Erişim Tarihi: 2 Ekim 2023
• İnalcık, Halil (1998). “Kanunnâme”. TDV İslam Ansiklopedisi, 24. Cilt, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 333-337.
• Karpat, Kemal H. (2010). Türk Demokrasi Tarihi -Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller-, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Konur, Erdem (2020). “Orhun Yazıtlarında Sosyal ve Siyasi Mesajlar”, Edebi Yad ve Sanat Akademisi, https://turkoloji.cu.edu.tr/pdf/erdem_konur_orhun_yazitlari.pdf Erişim Tarihi: 23 Ekim 2023.
• Kuçuradi, İoanna – Peker, Bülent (Hazırlayanlar) (1999). 50 Yıllık Deneyimlerin Işığında Türkiye’de ve Dünyada İnsan Hakları, Ankara: H. Ü. İnsan Hakları ve Felsefesi Uygulama ve Araştırma Merkezi - UNESCO İnsan Hakları İçin Felsefe Kürsüsü.
• Öz, Mehmet (2019). “Kutadgu Bilig’de Devlet ve Toplum Anlayışı”, Türk Yurdu, Ekim 2019, Yıl 108, Sayı 386, turkyurdu.com.tr.
• Özcan, Abdülkadir (1982). “Fatih’in Teşkîlat Kanûnamesi ve Nizam-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi”, Tarih Dergisi, Sayı 33, s. 7-56.
• San, Coşkun (1998). “Türkiye’de Demokrasi ve İnsan Hakları Sorunları: Avrupa Birligi ile Bütünleşme Önündeki Tek Engel mi?”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Yıl: 1998, Cilt: 53 Sayı: 01, s. 261-277.
• Selçuk, Sami (1999). “Hukukun Üstünlüğüne Yaslanan Demokrasi ve Belirleyici Sonuçları”. İoanna Kuçuradi – Bülent Peker (Hazırlayanlar), 50 Yıllık Deneyimlerin Işığında Türkiye’de ve Dünyada İnsan Hakları, İçinde (s. 208-214), Ankara: H. Ü. İnsan Hakları ve Felsefesi Uygulama ve Araştırma Merkezi - UNESCO İnsan Hakları İçin Felsefe Kürsüsü.
• Türkkan, Hakan (2018). “Osmanlı Devleti’nde Demokratikleşme ve Kanun-ı Esasi’nin Demokratik Hüviyeti”. VAKANÜVİS - Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 3, Yıl: 2018, s. 364-379.
• Uygun, Oktay (2003). Demokrasinin Tarihsel, Felsefi ve Ahlaki Boyutları, İstanbul: İnkılâp Kitabevi. Yamaç, Müzehher (2020). “Türkiye Devleti’nin İlk Anayasası 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 22, Sayı: TBMM’nin 100. Yılı ve Millî İrade Özel Sayısı, Kasım 2020, s. 204-220.
• Yusuf Has Hacip (1999). Kutadgu Bilig. Reşit Rahmeti Arat (Hazırlayan), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.