The Critical Edition of Muḥammad Ṭahir b. Muḥammad Lālezārī’s (d. 1204/1789) Treatise Named al-Yāḳūtah al-Ḥamrāʼ

Yıl 2023, Sayı: 21, 11 - 34, 30.12.2023

Davut Ağbal

https://doi.org/10.18498/amailad.1328843

Öz

This article deals with Muḥammed Ṭahir b. Muḥammed Lālezārī’s treatise named al-Yāḳūtah al-Ḥamrāʾ. Lālezārī is one of The Ottoman scholars in 18th-century. Lālezārī whose life we lack detailed information, left behind many treatises and books. Most of his treatises were collected by the author himself in the collection entitled Majmaʻ asrār al-jawāhir alrūḥāniyyah fī maṭlaʻ al-anwār al-zawāhir al-rayḥāniyyah. The treatise, which is the subject of this article, constitutes the third treatise of this collection. There are two copies of this treatise in Turkish libraries. Both copies were written in the handwriting of the author and no serious difference was detected between them. al-Yāḳūtah al-Ḥamrāʾ explains some of Imam Māturīdī's (d. 333/944) expressions about the 5th verse of al-Fatiḥa in his Taʾvīlāt al-Ḳurʾan. The text quoted from Māturīdī deals with one of the theological issue of “exception in faith” without details. At first, Lālezārī explains this text, and then elaborates on the subject by question-and-answer method. It is seen that Shariḥ deals with the aforementioned issue from a mystical point of view in this treatise. In this article that aims to shed light on both Lālezārī’s -who left behind large and small works in different fields, but his works have been the subject of only a few academic studies- scientific personality and the period in which he lived, it has been determined that he did not reveal an original idea. However, the treatise is important because it is one of the limited studies on Taʾvīlāt al-Ḳurʾan. On the other hand, it is another important point that the unearthing of such works helps to understand the Ottoman intellectual heritage more clearly.

Anahtar Kelimeler

Exegesis, Lālezārī, al-Yāḳūtah al-Ḥamrāʾ, Māturīdī, Taʾvīlāt al-Ḳurʾan

Muhammed Tâhir b. Lâlezârî’nin (ö. 1204/1789) el-Yâkûtetü’l-hamrâ İsimli Risalesinin Tahkiki

Öz

Bu makale XVIII. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Muhammed Tâhir b. Muhammed Lâlezârî’nin el-Yâkûtetu’l-Hamrâ isimli risalesini konu edinmektedir. Hayatı hakkında detaylı bilgiden yoksun olduğumuz Lâlezârî, arkasında birçok risâle ve kitap bırakmıştır. Risalelerinin büyük bir kısmı Mecmaʿu esrâri’l-cevâhiri’r-rûhâniyye fî matlaʿi’l-envâri’z-zevâhiri’r-rayhâniyye isimli mecmuada bizzat müellif tarafından toplanmıştır. Makalenin konusu olan eser bu mecmuanın üçüncü risalesini teşkil etmektedir. el-Yâkûtetu’l-Hamrâ İmam Mâturîdî’nin (öl. 333/944) Te’vīlâtu’l-Kur’ân’ında bulunan el-Fâtiha Sûresi 5. ayetle ilgili bir kısım ifadelerini şerh etmektedir. Mâturîdî’den nakledilen metin kelamî bir mesele olan “imanda istisna” konusunu ana hatlarıyla ele almaktadır. Lâlezârî öncelikle bu metni şerh etmekte akabinde ise soru cevap usulüyle konuyu detaylandırmaktadır. Şârihin bahsi geçen konuyu risalede tasavvufî bir bakış açısıyla ele aldığı görülmektedir. Arkasında farklı alanlarda irili ufaklı eserler bırakmasına karşın eserleri sadece birkaç akademik araştırmaya konu olan Lâlezârî’nin hem ilmî kişiliğine hem de yaşadığı döneme ışık tutmayı amaçlayan bu makalede Lālezārī’nin orijinal bir fikir ortaya koymadığı tespit edilmiştir. Ancak risâle, Te’vīlâtu’l-Kur’ân üzerine yapılan sınırlı çalışmalardan biri olması hasebiyle önem arz etmektedir. Öte yandan bu tür eserlerin gün yüzüne çıkarılmasının Osmanlı düşünce mirasını daha net bir şekilde anlamaya yardımcı olması, bir diğer önemli noktayı oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Lâlezârî, el-Yâkûtetu’l-Hamrâ, Mâturîdî, Te’vīlâtu’l-Kur’ân.

تحقيق رسالة «الياقوتة الحمراء» لمحمَّد طاهر بن محمَّد لَالَه‌زَارِي (ت. 1204هـ/1789م)

Öz

تتناول هذه المقالة الرِّسالة المسمَّاة بــالياقوتة الحمراء لمحمَّد طاهر بن محمَّد لَالَه‌زَارِي أحد علماء العثمانيِّين في القرن الثامن عشر، لَالَه‌زَارِي الذي لا تتوفَّر معلومات تفصيليَّة عن حياته ومع ذلك ترك خلفه رسائل كثيرة وكتبًا، جُمعت أغلبيَّة رسائله في مجموعة اسمها مجمع أسرار الجواهر الرُّوحانيَّة في مطلع الأنوار الزَّواهر الرَّيحانيَّة من قبل المؤلِّف، الرِّسالة التي هي موضوع هذه المقالة هي الرِّسالة الثَّالثة من هذه المجموعة، الياقوتة الحمراء تشرح بعض الجمل في تأويلات القرآن لأبي منصور الماتريدي (ت. 333ه/944م) في تفسير الآية الخامسة من الفاتحة. إنَّ النَّصَّ المنقول من الماتريدي يتناول "الاستثناء في الإيمان" أحد الموضوعات الكلاميَّة إجمالًا، لَالَه‌زَارِي أوَّلًا شرح هذا النَّصَّ؛ وبعده فصَّل الموضوع بأسلوب السُّؤال والجواب، وقد يرى أنَّ الشَّارح تعامل مع الموضوع المذكور من وجهة نظر تصوُّفيَّة في الرِّسالة، في هذه المقالة التي تهدف إلى تسليط الضوء على شخصيَّة لَالَه‌زَارِي العلميَّة والفترة التي عاش فيها تمّ التَّثبيت من أنّ لَالَه‌زَارِي لم يأت بفكرة جديدة. وعلى الرغم أنَّه ترك وراءه آثارًا كبيرة وصغيرة في مجالات مختلفة كان عدد قليل من مؤلَّفاته موضوع دراسات أكاديميَّة فقط؛ لكنَّ الرِّسالة مهمَّة لكونها واحدة من التَّآليف المحدودة على تأويلات القرآن من ناحية، ومن ناحية أخرى الكشفُ عن مثل هذه الآثار يساعد على فهم التراث الفكري العثماني بشكل أوضح.

Anahtar Kelimeler

التفسير, لَالَه‌زَارِي, الياقوتة الحمراء, الماتريدي, تأويلات القرآن

Kaynakça

• Baz, İbrahim. Kadızâdeliler Sivâsîler Tartışması. Ankara: İlâhiyât, 2015.
• Beydâvî, el-Kâdî Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Subhî Hasen Hallâk – Mahmud Ahmed el-Atraş. 3. Cilt. Beyrut: Dâru’r-Reşîd, 2000.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. Riyad: Beytu’l-Efkâri’d-Düveliyye li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1998.
• Bursalı, Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1975.
• Çelebi, İlyas, “Lâlezârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/89-90. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. 16 Cilt. Kâhire: Dâru’ş-Şa‘b, ts.
• Huseyn b. İskender el-Hanefî. “el-Cevheratu’l-münîfe fi şerhi’l-vasiyyeti’l-İmâmi’l-A‘zam Ebî Hanîfe”. er-Resâilu’s-seb‘a fi’l-akâid. 97-135. Kâhire: Dâru’l-Besâir,2009.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir Muhyiddîn Muhammed b. Ali. el-Futuhâtu’l-Mekkiyye. 9. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir Muhyiddîn Muhammed b. Ali. Mevâkiu’n-nücûm. Sayda-Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, ts.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir Muhyiddîn Muhammed b. Ali. Resâilu İbn Arabî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001. İsmail Paşa Bağdâdî. Hediyyetü’l-ârifîn. 2. Cilt. İstanbul: Vekâletü’l-Maarifi’l-Celîle, 1951.
• İsmail Paşa Bağdâdî. Îdâhu’l-meknûn, 2. Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Karadayı, Osman Nuri, İbnü'l-Arabî’de İbâreden İşârete İşârî ve Gâî Yorum Kitâbu’l-Gâyât (Tahlil, Tahkik ve Tercüme). İstanbul: İnsan Yayınları, 2022.
• Kutlu, Hakan. “Lâlezârî’nin el-Cevâhiru’l-kalemiyye Adlı Eserinin Kaside-i Nûniyye Şerh Geleneğindeki Yeri”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5/1 (Haziran 2019), 417-442.
• Kutlu, Hakan. Lâlezârî’nin “el-Cevâhiru’l-kalemiyye fî testîri esrâri’n-Nûniyye el-kelâmiyye” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Lâlekâî, Ebu’l-Kâsım Hibetullâh b. el-Hasen b. Mansûr. Şerhu usûli i‘tikâd Ehli’s-Sünne ve’l-Cema‘a. 5. Cilt. Riyad: Dâru’t-Tîbe li’n-Neşr ve’t-Tevzi‘, 1995.
• Mâturîdî, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Bekir Topaloğlu – Ahmed Vanlıoğlu vd. 18 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2005.
• Nesâî, Ebu Abdirrahmân Ahmed b. Şu‘ayb b. Ali. Sünenu’n-Nesâî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1994.
• Ömer Rıza Kehhâle. Mu‘cemu’l-müfellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, ts.
• Süreyyâ, Mehmed. Sicill-i Osmânî. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şeyh el-Humeyrî el-Ma‘rûf bi İbn Sabbâğ (ed.). Dürratu’l-esrâr ve tuhfetu’l-ebrâr fi akvâli ve ef‘âli ve ahvâli ve makâmâti ve nesebi ve kerâmâti ve ezkâri ve de‘avâti sîdî Ebi’l-Hasen eş-Şâzelî. Kâhire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2001.
• Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa. Sünenu’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Yıldırım, Zehra. “18. Yüzyıl Osmanlısı’nda Bir el-Ġazālī Şârihi: Lālezārī ve el-Mīzānu’l-muḳīm Adlı Eseri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 61/2 (Kasım 2020), 371-452.
• Yıldırım, Zehra. Mehmed Tâhir Lâlezârî’nin “el-Mîzânu’l-mukîm fî maʿrifeti’l-Kıstâsü’l-müstakîm” Adlı Kıstâsü’l-müstakîm Şerhinin Tahkik ve Tahlili. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yıldız, Mehmet. “Endülüslü Sufi İbn Berrecān’ın Osmanlı’da Bir Şarihi: Lālezārī ve ed-Durratu’l-Beyḍāʾ İsimli Risalesinin Tahkik ve Tercümesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 62/1 (Mayıs 2021), 91-133.
• Zübeyir Bulut, “Kelam’da “İman’da İstisna” Tartışmaları”, İslâmî İlimler Dergisi 4/1-2 (2009), 206-207.