An Evaluation on the 25-26th Lines of the Tuńukuk Inscription in the Context of Past Tense Morpheme -(X)p

Year 2024, Issue: 77, 1 - 24, 01.06.2024

Ferruh Ağca

https://doi.org/10.32925/tday.2024.109

Abstract

The suffix -(X)p, which is generally widespread as a gerundium suffix in the Turkic language, appears with different functions in Old Turkic texts. This suffix has another function- altough this function is not very common in this period-, that it transformed the verbs to which it was added into words that qualify the noun that comes after it. Likewise, the suffix -(X)p has become an element of predicative verbs by marking the past tense in all literary areas of Old Turkic. Based on 25-26th lines of the Tuńukuk inscription, where there are some difficulties in interpretation, conclusions were drawn about the functions of the suffix -(X)p. One of these conclusions is that -(X)p suffix shows functions different from its predominant function in the Turkic language, and similar functions are also represented in other circles of Old Turkic. The other is that it is the source of the past tense function that became widespread in the texts of the Turkic language after the 13th century. These results have been evaluated by taking into account the usage and meanings of the suffix. In this context, it is determined that the suffix -(X)p has also been used as a past tense suffix since the early texts of the Turkic language, it is inflected according to the person by taking personal pronouns on it. The -(X)p turur structure, which is seen after the 13th century, emerged after Old Turkic. These findings were interpreted with the help of witnesses obtained from the texts.

Keywords

Old Turkic, Tuńukuk Inscription, predicative verb, past tense, suffix –(X)p

Geçmiş zaman morfemi -(X)p bağlamında Tuńukuk yazıtının 25–26. satırları üzerine bir değerlendirme

Abstract

Türk dilinde ekler, asıl işlevlerinin yanında, işlevlerine yakın başka işlevler de yüklenmiştir. İşlevsel çeşitlilik özellikle çekim morfolojisine ait eklerde daha yaygındır. Türk dili gramerlerinde sıfat-fiil ya da isim-fiil olarak adlandırılan ekler de işlevsel bakımdan çeşitlenen ekler arasındadır. Bu eklerin bitimsiz fiillerdeki işlevlerinin yanı sıra bitimli / yüklemsel fiillerde zaman çekim kategorisine dahil oldukları gözlemlenmektedir. Türk dilinde genellikle zarf-fiil eki olarak yaygınlaşan -(X)p eki, Eski Türkçe metinlerde farklı işlevlerle karşımıza çıkmaktadır. Ek, bu dönemde çok yaygın olmasa da, eklendiği eylemleri kendisinden sonra gelen ismi niteleyen sözcüklere dönüştürmüştür. Keza -(X)p eki, Eski Türkçenin bütün çevrelerinde geçmiş zamanı işaretleyerek yüklemsel eylemlerin bir ögesi olmuştur. Bu makalede, anlamlandırmada kimi güçlüklerin görüldüğü Tuńukuk yazıtının 25-26. satırlarından hareketle, ilgili satırlarda –(X)p ekinin Türk dilinde baskın olan işlevinden farklı işlevler gösterdiği, benzer işlevin Eski Türkçenin diğer çevrelerinde de temsil edildiği ve Türk dilinin 13. yüzyıldan sonraki metinlerinde yaygınlaşan geçmiş zaman işlevinin kaynağı olduğuna dair elde edilen sonuçlar, ekin kullanılış şekilleri ve anlamları dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Bu çerçevede –(X)p ekinin Türk dilinin erken tarihli metinlerinden itibaren aynı zamanda geçmiş zaman eki olarak kullanılmaya başlandığı, üzerine şahıs zamirlerini almak suretiyle şahıslara göre çekimlendiği, 13. yüzyıldan sonra görülen –(X)p turur yapısının Eski Türkçeden sonra ortaya çıktığı gibi tespitler, metinlerden elde edilen tanıklar yardımıyla yorumlanmıştır.

Keywords

Eski Türkçe, Tuńukuk Yazıtı, yüklemsel fiil, geçmiş zaman, -(X)p eki

References

• Ağca, F. (2007). Eski Türkçede {-A/ -I/ -(y)U} ünlü zarf-fiil eklerinin farklı bir işlevi üzerine. Türkbilig, 3, 3-17.
• Ağca, F. (2010). Budist Türk çevresi metinlerinde olumsuzluk ve yokluk şekilleri. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Ağca, F. (2015). Eski Türkçede varlık ve yokluk işaretleyicilerinin (ba:r, yo:k) gramerleşme süreçleri. Dil Araştırmaları, 16, 83-101.
• Ağca, F. (2019). Uygur harfli Oğuz Kağan destanı metin - aktarma - notlar - dizin - tıpkıbasım. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Ağca, F. (2021). Eski Türkçede asimetrik olumsuzluk. Journal of Turkish Studies, Special Edition Vol. 1, 11-24.
• Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk yazıtları. Türk Dil Kurumu.
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu bilig: I metin. Türk Dil Kurumu.
• Ay, Ö. (2009). Türkiye Türkçesi ağızlarında fiil çekimi, Türk Dil Kurumu.
• Aydarov, G. (1971). Yazık orhonskix pamyatnikov drevnetyurkskoy pis'mennosti VIII veka. Akademiya Nauk Kazakskoy SSR.
• Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları, Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. Bilge Kültür Sanat.
• Berta, Á. (2010). Sözlerimi iyi dinleyin… Türk ve Uygur runik yazıtlarının karşılaştırmalı yayını (E. Yılmaz, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Brill.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University.
• Durmuş, O. (2012). {-(y)ArAK}zarf-fiil ekinin kökeni üzerine. Türkbilig, 23, 19-60.
• Eckmann, J. (1988). Harezm Türkçesi (M. Akalın, Çev.). Tarihî Türk şiveleri içinde (s. 173-210). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk: Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2014). Kutadgu Bilig grameri -fiil-. Akçağ.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. Dergâh.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation. Otto Harrassowitz.
• Erdal, Marcel (2004). A grammer of old Turkic. Brill.
• Ersoy, G. (2021). Eski Uygur Türkçesinde öz (core)-dış (peripheral) katmanlı birleşik yapılarda zamansallık. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Gabain, A. (1988). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Giraud, R. (1961). l’Inscription de Baïn Tsokto. Librairie d’Amerique et d’Orient.
• Gulcalı, Z. (2015). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” hikâyesi, Türk Dil Kurumu.
• Hamilton, J. R. (1986). Manuscrits Ouigours du IXe-Xe siècle de Touen-Houang. Peeters France.
• Hamilton, J. R. (1998). İyi ve kötü prens öyküsü (V. Köken, Çev.). Türk Dil Kurumu.
• Johanson, L. (1995). On Turkic converb clauses. M. Haspelmath ve E. König (Ed.), Converbs in cross-linguistics perspective içinde (s. 313-348). Mouton de Gruyter.
• Johanson, L. (2007). Aspectotemporal connectivity in Turkic: Text construction, text subdivision, discourse types and taxis. J. Rehbein, C. Hohenstein ve L. Pietsch (Ed.), Connectivity in grammar and discourse içinde (s. 187-198). John Benjamins.
• Karahan, L. (1992). Görülen geçmiş zaman eki -dı/-di’nin tarz ve bağlama fonksiyonuna dair. Prof. Dr. Muharrem Ergin’e armağan içinde (s. 335-341). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. Karahan, L. (2015). Türk gramerciliğinde isim cümlesi - fiil cümlesi tartışmaları. M. Y. Özezen ve H. Sözer (Haz.), Prof. Dr. Mehmet Özmen adına sözdizimi çalıştayı bildirileri içinde (s. 145-154). Karahan.
• Malov, S. Y. (1959). Pamyatniki drevnetyurskoy pis’mennosti Mongolii i Kirgizii. İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk yazıtları. Türk Dil Kurumu.
• Ölmez, M. (2012). Orhon-Uygur hanlığı dönemi Moğolistan’daki eski Türk yazıtları metin-çeviri-sözlük. Bilgesu.
• Öner, M. (1999). -matı/-meti gerundiyumu hakkında. 3. Uluslar arası Türk dil kurultayı 1996 içinde (s. 833-840). Türk Dil Kurumu.
• Öner, M. (2007). Türkçede -prAK zarf-fiili. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(3), 68-73.
• Radloff, W. (1899). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei (Zweite Folge). Kaiserliche Akademie der Wissenschaften.
• Rybatzki, V. (1997). Die Toñuquq-Inschrift. University of Szeged.
• Schulz, P. (1978). Verbalnomina und Konverbien als adverbiale Ergänzungen im Alttürkischen. Justus–Liebig–Universität Gießen.
• Tekin, Ş. (1980). Maitrisimit nom bitig, die Uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāsika-Schule, Berliner Turfantexte IX. Akademie -Verlag.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk yazıtı. Simurg.
• Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi grameri. Simurg.
• Türk Dil Kurumu. (2013). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri grameri: I - fiil- basit çekim.