Topkapı Sarayındaki III. Ahmet Kütüphanesi’nin Alçı Bezemeleri

Year 2019, Volume: 17 Issue: 26, 331 - 376, 30.04.2019

Zekiye Uysal

https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.585378

Cited By: 3

Abstract

İstanbul’daki Topkapı Sarayı; Fatih namıyla anılan Sultan II. Mehmet tarafından M.1458 – 1478 yılları arasında Sarayburnu mevkisinde yaptırılmıştır. Bir sur ile çevrili olan ve arka arkaya sıralanmış avlulardan oluşan bu saray, II. Mehmet’ten sonra gelen Osmanlı hükümdarlarının yaptırdıkları bölümler ve köşklerle son şeklini almıştır. Bunlar arasında Sultan III. Ahmet’in yaptırdığı bölümler de yer alır. Osmanlı tarihinde III. Ahmet dönemi (M.1703-1730) “Lâle Devri” adıyla ünlenmiştir. Onun, sarayın harem bölümünde yaptırdığı Yemiş Odası ile Enderun Meydanı denilen III. Avluda yaptırdığı kütüphane, Lâle Devri üslubunu yansıtan eserlerin başında gelirler. Kütüphane, Enderun meydanındaki Havuzlu köşkün yerine M.1719 yılında yaptırılmıştır. Mimarının şehremini Beşir Ağa olduğu ileri sürülmüştür. Bir bodrum kat üzerine sofalı ve üç eyvanlı planda inşa edilen kütüphanenin giriş cephesinde merdivenle çıkılan bir revak bulunur. Dış cepheleri tamamen mermerle kaplı olan yapının iç duvarları zengin çinilerle kaplıdır. Sofa kubbesi ile eyvanların tonoz yüzeylerinde ise çok zengin alçı bezeme dikkati çeker. Yapının çini bezemeleri hakkında yayınlar bulunmakla birlikte; alçı bezemeleri üzerinde yeterince araştırma yapılmamıştır. Bu nedenle hazırladığımız makale 2015 ve 2018 yıllarındaki araştırmalarımıza dayanmaktadır. Kütüphanenin günümüze kadar geçirdiği restorasyonlara rağmen özgün niteliğini koruduğu anlaşılan alçı bezemede özellikle natürmort kabartmalar göz alıcıdır. Osmanlı devri Türk sanatında malakârî olarak tanımlanan alçak kabartma alçı tezyinatın önce Edirne’de ortaya çıktığı, 18. yüzyılın başlarından itibaren İstanbul ve diğer merkezlere yayıldığı görüşü hâkimdir. Fakat bu görüş tartışmaya açıktır. III. Ahmet Kütüphanesi’ndeki alçı bezemede; desenlerin çoğu, malakârînin aksine yüksek kabartma olarak yapılarak üzerleri kalem işi tarzında boyanmıştır. Alçak kabartma bezemeler ise malakârî tekniğinde yapılmışlardır. Bu düzenlemenin özgün olduğunu düşünüyoruz. Ancak burada üzerinde durulması gereken husus bezemede uygulanan malzeme ve tekniktir. Çoğu araştırma ve yayında alçı süsleme, malakârî işçilik gibi yuvarlak ifadelerle geçiştirilen süsleme tekniği yakından incelendiğinde, basit alçı malzeme ve malakârî tekniğin ötesinde bir durumla karşılaşılmaktadır. Bu ayrıntının ancak restorasyon aşamalarında sıva raspası ve malzeme analizleri sırasında fark edilebildiğini de vurgulamak gerekiyor. Restorasyon aşamasında yakından görme imkanı bulduğumuz, kubbe ve tonozları kaplayan alçının içerisinde, dayanıklılığı artırıcı keten liflerinin bulunduğu dikkati çekmektedir. Bu ayrıntı, yapıdaki alçı bezemenin Batılıların “stuc/ stucco” adını verdikleri işçiliğe benzediğini göstermektedir. Ayrıca yüksek kabartmanın aplikasyonu için tonoz ve kubbe yüzeyine çivi ve kabaralar çakıldığı görülmüştür

Keywords

Kütüphane, Lale devri, alçı, malakârî, natürmort, kalem işi

References

• Acıoğlu, Yusuf, “Kubad Abad Sarayı Alçı Buluntuları”, Beyşehir Gölü Kıyısında Bir Selçuklu Sitesi: Kubad Abad, Konya 2019, s.277-281.
• Afyoncu, Fatma, XVII. Yüzyılda Hassa Mimarları Ocağı, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• Ahmet Refik, OnikinciAsr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı, (1689-1785), Enderun Kitabevi, 2. baskı, İstanbul 1988.
• Altınay, Ahmet Refik, Lâle Devri, Ankara1973.
• Araç, Ünal, Saraydan Otağa: Dâmâd İbrahim Paşa’nın Bânilik ve Hâmiliği (1718-1730), (Yayınlanmamış doktora tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2015.
• Arel, Ayda, Onsekizinci Yüzyıl İstanbul Mimarisinde Batılılaşma Süreci, İTÜ Mim. Fak. Yayını, İstanbul 1975.
• Arık,Rüçhan, Kubad Abad, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2000.
• Arlı, Belgin Demirsar – Altun, Ara, Anadolu Toprağının Hazinesi Çini: Osmanlı Dönemi, Kale Grubu Kültür Yayınları, İstanbul 2008.
• Arseven, Celal Esat, Sanat Ansiklopedisi, C.5, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul1975.
• Aslanapa, Oktay, Osmanlı Mimarisi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1986.
• Atak, Erkan, Anadolu Camilerinde Lâle Devri Üslûbu, Gece Akademi / Gece Kitaplığı, Ankara 2019.
• Atak, Erkan, “Osmanlı Mimarisinde Lâle Devri Üslûbu (Anadolu’daki Yansımalar)”, TurkishStudies, Vol.13/10, 2018, p.57-86.
• Atak, Erkan, Anadolu’da Lale Devri Mimarisi (İstanbul Dışındaki örnekler üzerine bir araştırma), Yayınlanmamış doktora tezi) ÇOMÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Çanakkale 2014.
• Atasoy, Nurhan, Hasbahçe: Osmanlı Kültüründe Bahçe ve Çiçek, Aygaz A.Ş., İstanbul 2002.
• Atıl, Esin, Levnî ve Surname: Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, Koçbank Yayını, İstanbul 1999.
• Bağcı, Serpil, “Osmanlı Mimarisinde Boyalı Nakışlar”, Osmanlı Uygarlığı, C.2, (ed. H. İnalcık – G. Renda), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını, İstanbul 2002, s.737-759.
• Barışta, H. Örcün, Türk El Sanatları, C.1, Genişletilmiş üçüncü baskı, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2015.
• Bilgicioğlu, Banu, “16. ve 18. Yüzyıllar Arasında Avrupa ve Osmanlı Münasebetleri Neticesinde Osmanlı Kültür ve Sanatının Avrupa Toplumu Üzerinde Gösterdiği Etkileşimlerden Bazı Örnekler”, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı: 19, İstanbul 2007, s.91-132.
• Bilici, Z.Kenan, “Alanya – Selçuklu Sarayı Kazılarında Bulunan Alçı Bezeme Parçaları Üzerine Bazı Gözlemler”, Adalya, XIII, 2010, s.405-416.
• Bozer, Rüstem, Kula Evleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını, Ankara 1988
• Bulut, Lale, “İzmir Camilerinde Alçı Süsleme”, Sanat Tarihi Dergisi, Sayı:VIII, İzmir 1996, s.1-9.
• Demiriz, Yıldız , “Osmanlı Çini Sanatı”, Türkler, C.12, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.350-374.
• Demiriz, Yıldız, Osmanlı Kitap Sanatında Doğal Çiçekler, Yorum Sanat Yayınları, İstanbul 2005.
• Demiriz, Yıldız, Osmanlı Mimarisinde Süsleme, I, Erken Devir (1300-1453), İstanbul 1979.
• Demiriz, Yıldız, “Sinan’ın Mimarisinde Bezeme”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, I, VGM Yayınları, İstanbul 1988, s.465-472.
• Eldem, Sedat Hakkı – Akozan,Feridun, Topkapı Sarayı: Bir Mimari Araştırma, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını, İstanbul 1982.
• Eldem, Sedat Hakkı, Köşkler ve Kasırlar, I, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, İstanbul 1969.
• Eldem, Sedat Hakkı, Köşkler ve Kasırlar,II, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, İstanbul 1974.
• Erünsal, İsmail E., Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1991.
• Eskici, Bekir, Ankara Mihrapları, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 2001.
• Eyice, Semavi, “Ahmet III Kütüphanesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.1,İstanbul 1993, s.115-116.
• Eyice, Semavi, “XVIII.Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neoklâsik Üslubu”, Sanat Tarihi Yıllığı, IX-X, 1979-80, s.163-190.
• Goodwin, Godfrey, Osmanlı Mimarlığı Tarihi, (çev.M. Günay) Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2012.
• İrepoğlu, Gül, Gül: Aşkın Çiçeği, Sanatın Çiçeği, Sonsuzluğun Çiçeği, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2014.
• İrteş, Semih, “Kalem İşlerimizin Bugünü ve Yarını”, Türkiye’de Sanatın Bugünü ve Yarını, Hacettepe Ünivesitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayını, Ankara 1985,s.425-432.
• Karabudak, Asuman, 18.yüzyıl Tarihi Yarımada Kütüphane Yapıları Koruma Sorunları ve Öneriler, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2006.
• Karaçağ, Abdullah, “Alçı Sanatı”, Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, C.2, (ed. A. Uzay Peker – Z.Kenan Bilici), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2006, s.493-505.
• Karahasan, Ümran, Topkapı Sarayı Müzesi Cumhuriyet Dönemi Restorasyonları, (Yayınlanmamış doktora tezi), Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2005.
• Karal, Enver Ziya, “Ahmet III”, İslam Ansiklopedisi, C.1, İkinci baskı, Eskişehir 1997, s.165-168.
• Koçu, Reşat Ekrem, Topkapu Sarayı, İstanbul 1960.
• Kuban, Doğan, İstanbul Bir Kent Tarihi, ( çev.Zeynep Rona), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2004.
• Kuban, Doğan, Çağlar Boyunca Türkiye Sanatının Anahatları, (haz.Semlin Kangal), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004.
• Kuban, Doğan, Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 1995.
• Kuban, Doğan, Osmanlı Mimarisi, YEM Yayınları, İstanbul 2007.
• Kuyulu, İnci, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Külliyesi, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi),A.Ü.D.T.C.F.Sanat Tarihi Kürsüsü, Ankara1982.
• Nagy, Ferenc, “Kendine Özgü Bir Kültür Diplomasisi: Tekirdağ’daki Rakoczi Evi’nin Kurtarılması”, II. Ferenc Rakoczi’nin Hayatı ve Türkiye’deki Sürgün Günleri, Macar- Türk Dostluk Derneği Yayını, Budapeşte 2005, s.145-159.
• Ortaylı, İlber, Mekanlar ve Olaylarıyla Topkapı Sarayı, Bank Asya Kültür Hizmetleri, İstanbul 2009.
• Ödekan, Ayla, “Malakâri”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C.II, Yem Yayınları, İstanbul 1997, s.1156.
• Öz, İlban, “Topkapı Sarayı Onarımları”, Sanat, sayı:7, 1982, s.65-76.
• Öztuna,Yılmaz, Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye Tarihi, C.6, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1983.
• Pardoe, Julia, Sultanlar Şehri İstanbul, (çev. M.Banu Büyükkal) Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010.
• Râşid Mehmed Efendi, Târih-i Râşid ve Zeyli, C.II, (haz.Abdülkadir Özcan,.vd). İstanbul 2013.
• Renda, Günsel, Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı (1700-1850), Hacettepe Üniversitesi Yayını, Ankara 1977.
• Sakaoğlu, Necdet, Tarihi, Mekanları, Kitabeleri ve Anıları ile Saray-ı Hümayun: Topkapı Sarayı, Denizbank Yayını, İstanbul 2002.
• Sakaoğlu, Necdet,“Lâle Devri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 5, İstanbul 1994, s.182-185.
• Sarre, Friedrich, Konya Köşkü, (çev.Ş.Uzluk), Ankara 1967.
• Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretnâme, C.II, Sadeleştiren: İsmet Parmaksızoğlu, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1966.
• Satkın, Münir, Osmanlı Dönemi Tekirdağ Evleri, T.C. Tekirdağ Valiliği Yayını, Tekirdağ 2012.
• Sözen, Metin vd., Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, Türkiye İş Bankası Yayınları, 1975.
• Sözen, Metin, Topkapı, Hürriyet gazetecilik ve Matbaacılık A.Ş., İstanbul 1998.
• Şahin, Soner, Değişim Sürecinde Osmanlı Mimarlığı, III.Ahmet ve I.Mahmut Dönemi(1703-1754), (Yayınlanmamış doktora tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2009.
• Şahin, Alime, İstanbul’daki Osmanlı Dönemi Kütüphaneleri Üzerine Bir Araştırma ve Hacı Beşir Ağa kütüphanesi, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi),Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 1997.
• Topal, Mehmet, Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa Nusretnâme: Tahlil ve Metin (1106-1133/1695-1721), (Yayınlanmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2001.
• Türk, Ömer, Mesarif Defterleri Işığında Topkapı Sarayı III. Ahmed (Enderun) Kütüphanesi, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2018.
• Uysal, Ali Osman, “Bolvadinde Bir Lâle Devri Eseri; Ağılönü Çeşmesi,” A.Ü.D.T.C.F.Dergisi, XXXII, Ankara1988, s.33-55.
• Uysal, Ali Osman, “Kaymak Mustafa Paşa’nın Hatırası: Babakale”, Ayvacık Değerleri Sempozyumu, 29-30 Ağustos 2008, Ayvacık / Çanakkale 2008, s.115-150.
• Uysal, Ali Osman, “Kubad Abad Saray Külliyesinin Mimarisi”, Beyşehir Gölü Kıyısında Bir Selçuklu Sitesi: Kubad Abad, ed.: A. Yavaş – O. Koçyiğit, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ. Yayını, Konya 2019, s.111-156.
• Uysal, Zekiye , “Ankara’da Lâle Devrinden Kalem İşi Bezemeli Bir Yapı: Ağaç Ayak Camii”, EKEV Akademi Dergisi, Sayı:54, Kış, 2013, s.123-141.
• Uysal, Zekiye, “Tire Yeşil İmaret’in Kalem İşi Süslemeleri”, Prof.Dr. Haşim Karpuz’a Armağan, (ed.M. Denktaş – O. Eravşar), Konya 2007, s.347-357.
• Ünsal, Behçet, “Türk-Vakfı İstanbul Kütüphanelerinin Mimari Yöntemi”, Vakıflar Dergisi, Sayı:XVIII, Ankara 1984, s.95-124.
• Yenal, Şükrü, “Topkapı Sarayı Müzesi Enderun Kitaplığı (Ahmet III. Kitaplığı)”, Güzel Sanatlar , Sayı:6, 1949, s.86-87.
• Yenişehirlioğlu-Çalışlar, Filiz, “Saltanat İdeolojisi ve Osmanlı Sanatı”, Osmanlı, C.9, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.17-22.