10./16. Asırda Yazılmış Bir Makâlât Eseri: Fırḳa-i Nâciye Nasîrüddîn et-Tûsî ve Devvânî Üzerinden Hak Mezhebin Tespit Yöntemine Dair Polemikler

Year 2023, , 267 - 280, 15.06.2023

Halil Işılak

https://doi.org/10.18505/cuid.1243072

Abstract

Bu çalışmada 982/1574 yılında İmâmiyye Şîası'na mensup bir âlim tarafından Farsça kaleme alınmış Fırḳa-i Nâciye isimli makâlât eserindeki fırka tasnifleri ele alınmaktadır. Merkez-i İḥyâʾi Mîras̱-ı İslâmî Kütüphanesi’nde yer alan ve bildiğimiz kadarıyla başka nüshası bulunmayan bu risalede yetmiş üç fırka tasnifi üzerinden İmâmiyye Şîası'nın fırka-i nâciye olduğu ispatlanmaya çalışılmaktadır. Yazar; şeytanın ortaya attığı yedi şüphe, ümmetin ihtilaf etmesine sebep olan ilk olaylar ve mezhepler hakkındaki genel bilgileri el-Milel ve’n-niḥal’den, fırka tasniflerini Şerḥu’l-Mevâḳıf’dan özetlemiş, fakat bu metinlerdeki verileri Şiî anlayış istikametinde yeniden kurgulamıştır. Öte yandan bu risalenin yazılmasındaki asıl sebep fırka tasnifinden ziyade Celâlüddîn ed-Devvânî’nin iddialarına cevap üretmektir. Nasîrüddîn et-Tûsî, fırka-i nâciyenin tespiti noktasında “akaid/usûl konularında bütün mezheplerden farklılaşmak” şeklinde bir yöntem belirlemiş; İmâmiyye Şîası'nın akaid konularının tamamında diğer mezheplerden farklılaştığını ve bundan dolayı da fırka-i nâciye olduğunu iddia etmiştir. Devvânî ise İmâmiyye’nin sadece akaid konusu olmayan imamet anlayışıyla diğer mezheplerden ayrıştığını ve bunun dışındaki akîde esaslarında genellikle Mu‘tezile ile muvafık olduğunu belirtmiş ve böylelikle Tûsî’nin iddiasının temelsiz olduğunu ileri sürmüştür. Bu noktada söz konusu yönteme göre Eş‘arîliğin fırka-i nâciye olmaya daha layık olduğunu, çünkü bu mezhebin akîdeyle ilişkili konularda bütün mezheplerden farklılaştığını ifade etmiştir. Fırḳa-i Nâciye yazarı, Devvânî’nin iddiasının aksine imametin dinin en önemli esaslarından birisi olduğunu belirtmiş ve ayrıca İmâmiyye’nin imamet dışında başka konularda da diğer mezheplerden ayrıştığını iddia etmiştir. Fakat bu iddiasını temellendirmede noktasında yeterli veri sunamamıştır.

Keywords

Mezhepler Tarihi, Fırḳa-i Nâciye Risalesi, İmâmiyye Şîası, Eş‘arîlik, Nasîrüddîn et-Tûsî, Devvânî.

Supporting Institution

bulunmamaktadır

Project Number

bulunmamaktadır.

Thanks

Bu çalışmayı detaylı bir şekilde okuyarak önerilerde bulunan Doç. Dr. Kadir Gömbeyaz'a teşekkür ederim.

A Heresiographical Treatise Written in 10th/16th Century: Firqa-ye Nājīye Polemics on the Method of Determining the Saved Sect through the Claims of Nasīr al-Dīn al-Ṭūsī and Jalāl al-Dīn Davānī

Abstract

This study discusses the classifications of sects in a treatise named Firqa-ye Nājīye, written in Persian by a Shiite scholar in 982/1574. In this treatise, which is in the Merkez-i İḥyâʾi Heritage Library and has no other copy as far as we know, it has been tried to prove that the Twelver Shiʿa is the saved sect (firqa-yi nājiya) through seventy-three sects classification. The author summarized the seven doubts raised by the devil, the first events that caused the Muslim community (umma) to disagree, and the general information about the sects from al-Milal wa-l-niḥal, the classifications of the sects from Sharḥ al-Mawāqif, but reconstructed the data in these texts according to the Shiite understanding. On the other hand, the main reason for writing this treatise is to respond to Jalāl al-Dīn Davānī’s claims rather than the classification of sects. Nasīr al-Dīn al-Ṭūsī determined a method for the identification of the saved sect as "differentiating from all sects in matters of theology". He claimed that the Twelver Shīʿīsm differed from the other sects in all matters of theology and was therefore the saved sect. Davānī stated that Twelver Shīʿīsm differed from other sects only with the belief in imamate, which is not the subject of creed, and that it generally agrees with Mu'tazila in other creeds, thus claiming that Tusi's claim is baseless. He also said that, when considered through the same method, Ashʿarīsm is more worthy of being the saved sect, because this sect differs from all sects in matters related to the creeds. Contrary to Davānī's claim, the author of Firqa-ye Nājīye stated that imamate was one of the most important principles of religion and also claimed that the Twelver Shīʿīsm differed from other sects in matters of creed other than imamate. However, he failed to provide sufficient data to justify this claim.

Keywords

Islamic Theological Sects, Firqa-ye Nājiya Treatise, Twelver Shīʿīsm, Ashʿarīsm, Nasīr al-Dīn al-Ṭūsī, Jalāl al-Dīn Dawānī.

Project Number

bulunmamaktadır.

References

• Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî el-Kādî. “Fażlü’l-iʿtizâl ve Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile mübâyenetühüm li sâʾiri’l-muḫâlifîn”.
• Fażlü’l-iʿtizâl ve Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Fuâd Seyyid. Tunus: et-Dâru’t-Tûnusiyye, 1393.
• Ahmetoğlu, Şahin. Şiî-İmâmiyye’nin Mezhepler Tarihi Yazıcılığı. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2014.
• Akçay, Mustafa. “Kelâm Literatüründe Peygamber Zelleleri”,. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/24 (2011), 1-33.
• Âmidî, Seyfüddîn el-. Ebkârü’l-efkâr. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2. Basım, 2004.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir el-. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. thk. Mecdî Fethî es-Seyyid. Kahire: Dârü’t-Tevfikıyye li’t-Türâs, 2010.
• Bardakoğlu, Ali. “Köpek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Bursî, el-Hâfız Receb el-. Meşâriḳu’l-envâri’l-yaḳin fî esrâri Emiri’l-mü’minîn. thk. Ali Âşûr. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbuat, 1422.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf: Mevâkıf Şerhi. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Dehhorgânî, Muhammed Yûsuf b. Muhammed Beg. Büstânü’n-Nâẓirîn fî Eʾimmeti’l-Hâdîn. Tahran: Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâ-yi İslâmî, 10133.
• Dirâyetî, Mustafa. Fihristgân-ı Nüsḫahâ-yı Ḫaṭṭî Îrân (FENḪÂ). 45 Cilt. Tahran: Sâzmân-ı İsnâd ve Kitabhâne-i Milli-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân, 2012.
• Ebû Temmâm el-İsmâilî el-Harezmî. “Bâbü’ş-Şeyṭân min Kitâbi’ş-Şecere”. An Ismaili Heresiography:The “Bāb al-Shayṭān” from Abū Tammām’s Kitāb al-shajara. haz. Wilferd Madelung, Paul E.Walker. Leiden: Brill, 1998.
• Efendî el-İsbahânî, Mîrzâ Abdullah. Riyâżü’l-ʿulemâʾ ve ḥiyażü’l-fużalâʾ. thk. es-Seyyîd Ahmed el-Hüseynî. 7 Cilt. Kum: Mektebetu Ayetullah el-Mar’aşi el-Amme, 1403.
• Erdistânî, Molla Muizzüddîn. Kâşifü’l-Ḥaḳ. Tahran: Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâ-yi İslâmî, 811.
• Esterâbâdî, Muhammed Emîn. Dânişnâme-i Şâhiyye. Tahran: Kitabhâne-i Meclis-i Şûrâ-yi İslâmî, 10633.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl el-. İlk Dönem İslam Mezhepleri: Makâlatü’l-İslâmiyyîn ve İhtilafü’l-Musallîn. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Eşkeverî, Seyyid Ahmed Hüseynî. Fihrist-i Nüsḫahâ-yi Ḫaṭṭî-yi Merkez-i İḥyâʾi Mîras̱-ı İslâmî. Kum: Merkez-i İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1388.
• Fırḳa-i Nâciye. Kum: Kitabhâne-i Merkez-i İhyâi İslâmî, 4485/3.
• Gelenbevî, Ebu’l-Feth İsmail b. Mustafa. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Celâl (Mercânî ve Halhâlî Hâşiyeleri ile Birlikte). 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1317.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen (el-Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar. Minhâcü’l-kerâme fî maʿrifeti’l-imâme. thk. Abdurrahim Mübârek. Kum: İntişârâtı Tâsûâ, 1379.
• Işılak, Halil. Safevîler Dönemi İmâmiyye Şîası’nda Tasavvuf Düşüncesi Üzerine Tartışmalar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Işılak, Halil. “Şia’da Usuli-Ahbari Ayrışması (Ayrışmanın Tarihlendirmesi ve Fikri Zemini Üzerine Yeni Bir Okuma Önerisi)”. İran: Bir Ülkenin Akademik Anatomisi. ed. Orhan Karaoğlu - Nail Elhan. 147-164. Ankara: İnkılâp Kitabevi, 2022.
• İbn Fazlullah el-Ömerî, Şihâbüddîn (Ebü’l-Abbâs) Ahmed b. Yahyâ. Mesâlikü’l-ebṣâr fî memâliki’l-emṣâr. thk. Kâmil Selmân el-Cubûrî - Mehdî en-Necm. 27 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• İbn Salâh el-Buhârî [?], Müflah b. el-Hüseyin b. Râşid İbn Salâh el-Buhârî. İlzâmü’n-nevâṣıb. thk. Abdürrızâ en-Necefî. Kum: Mevlûd Ka’be, 1420.
• İbn Tâvûs, Radıyyüddîn Alî b. Mûsâ b. Ca‘fer. eṭ-Ṭarâʾif fî maʿrifeti meẕâhibi’ṭ-ṭavâʾif. thk. Ali Âşûr. Kum: Matbaatü’l-Hayyâm, 1400.
• İbnü’l-Atâikî, Abdurrahman b. Muhammed. “Terceme-i Risâletü’l-Fârıḳa”. çev. Dâmegânî Vahîd. Maârif-i İslâmî 2 (1345), 89-104.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kāsım Abdullāh b. Ahmed el-Belhî el-. “Kitâbü’l-Maḳālât”. Kitâbü’l-Maḳālât ve meʿahû Uyûnü’l-mesâʾil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansû, Râcih Kürdî, Abdülhamid Kürdî. İstanbul: KURAMER; Amman: Dârü’l-Feth, 2018.
• Kâdîzâde Kerehrûdî, Alaüddîn Abdülhâlik. Tüḥfetü’ş-Şâhiyye. thk. Şeyh Muhammed Ali Resûlî. Kum: İlmiyye, 1415.
• Kahraman, Hüseyin. “Şîa’da Bir Hidâyet Rehberi Olarak Ehl-i Beyt ve ‘Nûh’un Gemisi’ Benzetmesi”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) IV/3 (2004), 175-187.
• Kalaycı, Mehmet. “Mâtürîdî-Hanefî Aidiyetin Osmanlı’daki İzdüşümleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XX/2 (2016), 9-72.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kalhâtî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saîd el-Ezdî el-. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Seyyide İsmâil Kâşif. 2 Cilt. Uman: Saltanatu Ummân Vizâretü’t-Türâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1400.
• Kummî, Abbâs b. Haydar el-. Dürerü’l-esrâr. Kitabhâne-i Âyetullah Mar’aşî Necefî, 721.
• Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2008.
• Kutlu, Sönmez. Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri. Ankara: OTTO, 2. Basım, 2016.
• Makdisî, Ebû Hâmid Muhammed b. Halil b. Yusuf el-. Risâletün fî’r-Red ʿale’r-Râfıża. thk. Sa’d Abdü’l-Gaffâr Alî. Kahire: Dârü Edvâi’s-Selef, 2007.
• Makdisî, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir (el-Mutahhar) el-Makdisî el-. el-Bedʾ ve’t-târîḫ. thk. Clement Imbault Huart. 6 Cilt. Bağdad : Mektebetü’l-Müsenna, t.y.Mukaddes Erdebîlî [?], Ahmed b. Muhammed. Ḥadîḳatü’ş-Şîʿa. Kum: İntişârât-ı Ensâriyân, Tsh. Sâdık Hasanzâde., 1378.
• Murtazâ, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hüseyn eş-Şerîf el-. el-Füṣûlü’l-muḫ târe mine’l-ʿuyûn ve’l-meḥâsin. Kum: Müessesetü’l-İmâmi’s-Sâdık, 1413.
• Nesefî, Ebû Mutî‘ Mekhûl b. el-Fazl en-. er-Red ʿalâ ehli’l-bidaʿ ve’l-ehvâʾi’ż-żâlle. thk. Seyit Bahcıvan. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Râzî, Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân b. Ahmed er-. “Kitâbü’z-Zîne”. el-Ġulüv ve’l-fıraḳu’l-Ġāliyye fi’l-ḥaḍâreti’l-İslâmiyye. thk. Abdullah Sellûm es-Sâmerrâî. Bağdad: Dâru Vâsıt, 1982.
• Ressî, Ebû Muhammed el-Kāsım b. İbrâhîm er-. “el-İmâme”. Mecmûʿu kütüb ve resâʾil. thk. Abdülkerîm Ahmed Cedbân. San‘a: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemaniyye, 1422.
• Ressî, Muhammed el-Kāsım b. İbrâhîm er-. “Kitâbu’l-uṣûli’t-tisʿa”. Mecmûʿu kütüb ve resâʾil. thk. Abdülkerîm Ahmed Cedbân. Yemen: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 1423.
• Sâlim b. Zekvân. es-Sîre. çev. Harun Yıldız. Ankara: Ankara Okulu, 2016.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. Milel ve’n-Niḥal: Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Tabersî, İmâduddîn Hasan b. Ali. Esrârü’l-imâme. thk. Kısmü’l-Kelâm. Meşhed: Mecmau’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1422.
• Terkan, Fehrullah. “İblis’in ‘Kötülük Problemi’ne Dair Felsefi Argümanları ve Şehristânî’nin ‘Bilinmezcilik’ Teodisesi”. Milel ve Nihal V/1 (2008), 63-91.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Hasen. “Ḳavâʿidü’l-ʿaḳāʾid”. Telḫîṣü’l-Muḥaṣṣal. Beyrut: Dârü’l-Edvâʾ, 2. Basım, 1405.
• Tüsterî, Seyyid Şerif Mar’aşi Hüseyni Nurullah. Mecâlisü’l-müʾminîn. thk. Seyid Ahmed, Abdu Menâfî. Tahran: Kitâbfuruş-i İslâmiyye, Tsh., 1354.
• Tüsterî, Seyyid Şerif Mar’aşi Hüseyni Nurullah. Meṣâʾibü’n-nevâṣıb fi’r-redd-i Nevâḳıżu’r-revâfıż. thk. Kays Attâr. Kum: İntişârâtı Delîli Mâ, 1426.
• Yoncalık, Yalçın. “Bir Şiî Mezhepler Tarihi Kaynağı Olarak Tebsiratu’l-Avâm”. Turkish Journal of Shiite Studies 2/2 (2020), 221-244.
• Yörükân, Yusuf Ziya. "Milel ve Nihal” Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme ve Mezheplerin Tetkikinde Usûl. haz. Murat Memiş. Ankara: Kültür Bakanlığı, 2002.