Türkiye’de Siyasal Toplumsallaşma ve Siyasal Katılım Ziyaret Fenomeni Örneği

Year 2016, , 73 - 100, 15.12.2016

Şaban Erdiç

https://doi.org/10.18505/cuid.273932

Cited By: 1

Abstract

Bu makale ziyaret fenomeni bağlamında Türkiye’de siyasal toplumsallaşma ve siyasal katılımı konu edinmiştir.
Çalışmanın örneklemini Sivas ili merkezindeki Ali Baba Türbesi ile merkeze
bağlı Çeltek Köyü’ndeki Çeltek Baba Türbesi oluşturmuştur. Araştırmada siyasal toplumsallaşma ve katılıma bireyin toplumla girdiği
diyalektik bir süreç olarak yaklaşılmıştır. Zengin bir dini, tarihi ve kültürel
birikime sahip ziyaret fenomeni Türkiye’de geniş bir kitlenin dinsel eğilimini
tayin etmesi bakımından önemlidir. Onlar farklı ilgi, görev, rol ve statülerle
özgün sayılabilecek bir kültür ortamında siyasal
toplumsallaşmalarını gerçekleştirmişlerdir. Yine bu birikimden hareketle
dinin anlam dünyasını refere ederek bir siyasal katılım ortaya koymuşlardır. Seküler paradigmanın aksine din, bütün
toplumsal sistemle karşılıklı ilişkilerini herhangi bir spekülasyona fırsat
vermeyecek şekilde sürdürmeye devam etmektedir. Din ve siyaset kurumsal
yapıları gereği bu canlı ilişkinin temsil edildiği önemli iki alandır.

Bu makale, ziyaret fenomeni bağlamında
Türkiye’de siyasal toplumsallaşma ve siyasal katılım konusuna odaklanmıştır. Araştırmanın
problemini, ziyaret fenomeninin siyasal
toplumsallaşma ve siyasal katılım
bakımından siyasal sisteme nasıl girdi
sağladığı sorunsalı oluşturmuştur. Çalışmaya örneklem olarak Sivas ili
merkezindeki Ali Baba Türbesi ile merkeze bağlı Çeltek Köyü’ndeki Çeltek Baba
Türbeleri seçilmiştir. Katılımcıların siyasal
toplumsallaşma ve katılımları 2015
Eylül ve Aralık ayları arasında farklı günlerde türbeleri ziyarete gelen ve
tesadüfen seçilen 33 ziyaretçi ile görüşülerek yarı standartlaştırılmış görüşme
formuna bağlı elde edilen verilerle anlaşılmaya çalışılmıştır. Araştırmada
ziyaret fenomeninin siyasal sistemle ilişkisi kendi tarihsel gelişimi ve
yönelimleri açısından ele alınmıştır. Bu nedenle araştırmanın temel metodolojik
kabulü siyasal toplumsallaşma ve katılımı onun özgül çevresinden
hareketle anlamak ve yorumlamak olmuştur. Bu çerçevede öncelikle örneklemin
aile, okul, kitle iletişimi ve sosyal çevre bağlamında siyasal toplumsallaşmaları değerlendirilmiştir. Daha sonra ise
örneklem grup üzerinden sahanın ziyaret bağlamındaki dinselliği anlaşılmaya
çalışılmıştır. Onların siyasal katılımı
da söz konusu siyasal toplumsallaşma
alanı ve dinsellik üzerinden Milbrath ve Goel’in hiyerarşik siyasal katılım düzeyi sınıflamasına göre
çözümlenmiştir. Nihayet bir tekil olay
incelemesi olarak ele alınan araştırma, sorun
merkezli görüşme ve katılımlı gözlem
yoluyla elde edilen verilerden hareketle cinsiyet, yaş, eğitim ve inanç
değişkenlerine göre sistematik ve fenomonolojik bir analize tabi tutulmuştur.

Fenomonolojik anlamda ziyaret, birtakım
manevi güç ve meziyetler atfedilerek yatır, türbe gibi mekânlarda yattıkları
düşünülen kişilere karşı belli isteklerle yapılan gezi ve seyahatı
kapsamaktadır. Araştırma alanında ziyaret fenomeni, basit bir kabir ziyaretini
aşarak zengin bir tarihi ve kültürel muhteva ortaya koymuştur. Bugün
modernleşmenin din ve geleneğe bağlı anlam dünyası üzerinde yarattığı travmaların
yanı sıra diğer sosyopsikolojik gerilim alanları, Türk toplumunda ziyaret
olgusunu her zamankinden daha farklı bir ilgiye ulaştırmıştır. Ziyaret fenomeni
orada, çok farklı kültürlerle etkileşim halinde, kökleri İslam öncesi inançlara
kadar uzanan ve nihayet mistik ve karizmatik kişilikler etrafında şekillenen
bir kutsal algısı ve anlayışı ile süreklilik yaratmıştır. Ancak modern dönemde
yaşanan bireysel ve toplumsal krizlerin şiddetine göre ziyaret fenomeni hem
yapısal hem de uygulamalar bağlamında popüler birtakım desenleri içine alan
bazı farklılaşmalar da ortaya çıkarmıştır. Böylece ziyaret fenomeni bugün
farklı toplumsal kategorilerde geleneğe uygun yeni evrenler yaratarak bir
değişim içinde de görülmüştür. Bu değişimin modern dönemde oradaki siyasal
kültüre bir etkisinin olduğu bellidir. Bu etki genel olarak Türk toplumunun
sosyal yapısı ile de ilişkili olarak genellikle, anlam dünyasını koruma
refleksiyle bir içe kapanış şeklinde kendini göstermiştir.  

Türkiye’de çok geniş kitlelerin dini
hayatında özel bir yere sahip ziyaret fenomeni, derin tarihsel birikim
etrafında siyasal toplumsallaşma ve siyasal katılımla ilgili kendine özgü
bir yapı ortaya çıkarmıştır. Katılımcılar, özgün sayılabilecek bir kültür
ortamında siyasal toplumsallaşmalarını
gerçekleştirmişlerdir. Bu kültür orada aile, okul, kitle iletişimi ve sosyal
çevre bağlamında oluşturulmuştur.

 Süreç içinde yaşanan dramatik durumlar, bu
çevrede önemli sosyalizasyon sorunları gündeme getirmiştir. Artık eskisi gibi
olmayan cemaat ilişkileri, altüst olmuş değerler sistemi, bozulan hiyerarşik ilişkiler ve bunların
yarattığı güvensiz ortamlar ziyaret çevresini daha sancılı bir düzen ve anlam
arayışına sevk etmiştir. Nihayet çok büyük oranda siyaseti sevmediğini (27
kişi) ifade eden bu çevre kendini sağcı, solcu, İslamcı, ümmetçi, Atatürkçü
gibi ideolojik kavramlarla (5 kişi) ifade etmek yerine daha sorunsuz gördükleri
Türk, Müslüman, vatan, millet, insan, doğruluk (27 kişi) gibi kavram ve
kelimelerle tanımlamayı tercih etmiştir. Bu, onların bir anlam seti etrafında
dışa dönük yarattıkları nesnel dünyayı yeniden öznel bilinçlerine aktarmak
suretiyle gerçekleştirdikleri bir toplumsallaşma olmalıdır.

Ziyaret çevresi bu siyasal
toplumsallaşma alanının yarattığı birikimden hareketle bir siyasal katılım gerçekleştirmiştir. Onlar kendilerini genellikle
dindar ve türbeleri ziyaret etmeyi de dindarlığın bir göstergesi olarak
görmüşlerdir. Bunun sonucu olarak türbe ziyareti bu çevrede sıkıntılı
durumlarda olduğu kadar boş zamanlarda, mutlu bir anda ya da bir ağırlamada
kolaylıkla içten gelen bağlılığın basit birer tezahürü olabilmiştir. Ziyaret
çevresinde pek çok yoksunluğun inşa ettiği dünyaya karşı oldukça mesafeli mistik
tavır, onların seküler bir alanı temsil eden siyaset kurumuna da rezerv
koymalarına neden olmuştur. Nitekim ziyaretçiler genellikle dünyayı boş, yalan,
imtihan gibi kelimelerle niteleyerek
öte dünyaya ait bir duruş sergilemişlerdir. Siyaset ise bu çevrede büyük oranda
çıkar ilişkisi, dolandırma, yalancılık
olarak görülmüştür.

Ziyaret fenomeninin Sivas evrenindeki siyasal katılımına baktığımız zaman
onun, Milbrath ve Goel’in izleyici
eylemler olarak kavramsallaştırdığı çerçevede bir siyasal girdi sağladığı anlaşılmaktadır. Buna
göre ziyaret fenomeni örnekleminde katılımcıların 29’u kendilerini siyasete
açık görmediğini, 4’ü ise siyasete açık olduğunu ifade etmiştir. Ancak
seçimlerde oy kullanma tutumlarına bakıldığında onların sadece 2’si bunu çok önemli
görmemiş; diğerleri (31 kişi) oy kullanmayı vatan, millet, ülke hatta din adına
bir sorumluluk olarak değerlendirmiştir. Zaman
zaman, kırıcı olmamak kaydıyla
siyasi tartışmalar başlattığını veya siyasi tartışmalara katıldığını
söyleyenler (11 kişi), hiç katılmadığını ifade edenlere (22 kişi) göre daha
düşüktür. Örneklem içinde, bir kişiyi belli bir partiye oy vermesi için ikna
etmeye çalışanların sayısı 6; bir partinin rozetini taşıyan ya da evine,
arabasına partinin sembollerini asanların sayısı ise sadece 4 kişi olmuştur.

Ziyaret çevreleri genellikle kaderci ve
kısıtlayıcı bir çevrede siyasal
toplumsallaşmalarını sağlamıştır. Onların siyasal katılımları da hayatın kesin kurallarla belirlendiği bu
hiyerarşik yapının sembolik dünyasına uygun olmuştur. Dolayısıyla onlar
otoritenin sorgulanmazlığını ailede olduğu gibi siyaset kurumunu da içine
alacak şekilde üretmişlerdir. Onlar için siyaset korkutucudur, kendileriyle
ilgili değildir ve ondan uzak olunmalıdır.

Keywords

Siyasal toplumsallaşma, Siyasal katılım, Ziyaret fenomeni, Ali Baba Türbesi, Çeltek Baba Türbesi

Political Socialization and Political Participation in Turkey Example of Visiting Phenomenon

Abstract

This article deals with political socialization and
political participation, in the context of visiting phenomenon, in Turkey. We
took the Ali Baba Tomb in central Sivas and Celtek Baba Tomb in Celtek village
as the sample of our study. In the study, political socialization and
participation was seen as a dialectical process between individual and society.
Visiting phenomenon embodying a rich historical, religious and cultural
accumulation is important in that it defines the religious tendency of huge
masses. As a matter of fact, they have realized their potitical socialization
in a pretty much authentic culture with different interests, duties, roles and
positions. At the same time, they have shown their political participation with
reference to the religious world of meaning.

In the contrast to the secular paradigm, religion
continues to keep its reciprocal relations with the whole social system without
giving an opportunity to any speculation. Religion and politics are two
important fields in which this living relationship is stood for institutional structures.
This article focuses on political socialization and political participation in
Turkey by taking into consideration the
phenomenon of visiting. The question
of how the visiting phenomenon provided an input to the political system in
terms of political socialization and political participation constitutes the
problem of the research. Ali Baba Tomb in the center of Sivas province and
Celtek Baba Tomb situated in central Celtek Village were selected as samples
for the study.

The political socialization and participation were
talked with 33 visitors who had been selected randomly from different days
between September and December 2015 and were tried to understand the data
obtained by semi-standardized interview form. 
It has been examined in terms of its historical development and
orientation of relationship between the visiting phenomenon in the research and
the political system. For this reason, the basic methodological acceptance of
the research has been to understand and interpret political socialization and
participation in its specific environment.

In this framework, firstly, the socialization of the
sample in the context of family, school, mass communication and social
environment was evaluated. Later, it has been tried to understand the religiousness
in the context of the visiting through the same group. Their political
participation has also been resolved according to the classification of
Milbrath and Goel’s hierarchical political participation level through the
field of political socialization and religiousness. Finally, this research,
which is considered as a singular case study, has been subjected to a
systematic and phenomenological analysis according to gender, age, education
and belief variables on the basis of data obtained through problem-centered
interviewing and participatory observation.

The visiting in a phenomenological sense involves a
trip and travel made with certain requests to the people who are believed to
have been buried in places such as tombs, attributed to certain spiritual
powers and virtues. The visiting phenomenon in the field of research had
brought a rich historical and cultural content, exceeding a simple grave visit.
Today, in the religious and traditional meaning world the traumas caused by the
modernization and other socio-psychological thrillers have brought a different
interest in Turkish society than ever before. The visiting phenomenon has
created a continuity with a perception of sanctity and understanding which were
shaped by an interaction with many different cultures, pre-Islamic beliefs and
eventually mystical and charismatic personalities. However, the visiting
phenomenon according to the severity of the individual and social crises
experienced in the modern period has also revealed some variations that included
popular patterns in both structural and practical contexts. Thus, the visiting
phenomenon today is seen in a change by creating new universes appropriate to
tradition in different social categories. In the modern era the influence of
this change on the political culture is evident. This effect is generally
related to the social structure of Turkish society and manifests itself as a
closing within the sense of protection of the world of meaning.

The visiting phenomenon, which has a special place
in the religious life of very large masses in Turkey, has created a peculiar
structure of political socialization and political participation around a
profound historical accumulation. The participants have realized their
political socialization in a unique cultural environment. This culture was
formed in the context of family, school, mass communication and social
environment.

The dramatic situations that have taken place in the
process have brought the important socialization problems in this environment.
The community associations, the system of obsolete values, the distorted
hierarchical relationships and the insecure environments created no longer lead
to the searching for meaning by them. These people, who express themselves not
like politics (27 people) at last, instead of expressing politics themselves
with ideological concepts like ideological rightist, leftist, Islamist,
communities people (ʾumma), Kemalist (5 people), but
rather Turkish, Muslim, homeland, nation, human and righteousness as the
concepts and words to prefer to identify. This should be a socialization that
they carry out by transferring the objective world they created outwardly
around a set of meanings to their subjective consciousness again. It should be
a socialization again that they carry out by transferring the objective world
they created outwardly around a set of meanings to their subjective
consciousness.

The visitors have carried out a political
participation with the accumulation created by this field of political
socialization. They saw themselves as often religious and the visiting activity
as a sign of religiosity. As a result, the visiting a tomb could have been a
simple manifestation of inner happiness and ease in a happy moment or an
entertainment as much as it was in distress in this environment. The mystical
attitude which is far from the world that many poor people built around the
visit has caused them to put reserves in the political institution that
represents a secular field.

As a matter of fact, the visitors often characterize
the world with the terms like empty, lie, trial, and so on. Politics, on the
other hand, had been seen as a relationship of interest, cheating and lying. It
has been understood that it provides a political input in the framework that
Milbrath and Goel conceptualize as audience actions when we look at the
political participation of the visiting phenomenon in the Sivas universe.

According to this visit, in the sample of the
phenomenon 29 people of the participants said that they are not open to the
politics while 4 of them said that they are open to the politics. However,
given that voting attitudes in the elections, only 2 of the participants did
not see this very important; others (31 people) regard voting as a
responsibility in the name of country, nation, country or even religion. From
time to time, those who say either that they have started to the political
discussions or that they have participated in political debates (11 people of
them) are less than those who have never attended this kind of debates (22
people). In this sample, the number of people trying to persuade a person to
vote for a particular party is 6; the number of people carrying a rosette of a
party or hanging the symbols of the party to the house, to the car, was only 4
among those participants.

Visiting people usually provide the political
socializations in a fatalistic and restrictive environment. Their political participation
is also in accord with the symbolic world of this hierarchical structure in
which life is defined by certain rules. Therefore, they had produced an
unquestionability of the authority as it is in family as well as political
institutions. The politics is frightening for them; it is not interested in
them and they should be away from it.

Keywords

Socialization, Political participation, Visiting phenomenon, Ali Baba Tomb, Celtek Baba Tomb

References

• Acun, Hakkı. “Yolların Kesiştiği Şehir Sivas”. Cumhuriyetin 80. Yılında Sivas Sempozyumu Bildirileri içinde. Sivas (2003): 23-29.
• Ak, Muammer. “Ziyaret Fenomeni Çerçevesinde Türk Popüler Dindarlığı: Aziz Mahmut Hüdayi Türbesi Örneği”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2012.
• Almond, Gabriel A. “Comparative Political Systems”. The Journal of Politics 18 (1956): 391-409.
• Arslan, Mustafa. “Modern Mekanda Kutsal Deneyimi: Kernek’te Yeniden Üretilen Kutsal, Mit ve Ritüel”. Birey ve Toplum 6 (2013): 7-36.
• Atasağun, Galip. “Ziyaret Fenomeni”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (2006): 33-60.
• Ayhan, Halis. Türkiye’de Din Eğitimi. İstanbul: MÜ İFAV Yayınları, 1999.
• Başgil, Ali Fuat. Din ve Laiklik. İstanbul: Yağmur Yayınları, 1996.
• Berger, Peter L. The Social Reality of Religion. New York: Penguin Books, 1973.
• Berger, Peter L., Brigette Berger ve Hansfried Kellner. The Homeless Mind, U.S.A: Pelican Books, 1974.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. haz. Ahmet Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Bird, John. Din Sosyolojisi Nedir. trc. Abdulvahap Taştan ve Mustafa D. Dereli. İstanbul: Lotus Yayınları, 2015.
• Canan, İbrahim. Kütüb-i Sitte. İstanbul: Akçağ Yayınevi, c. 15, 1992.
• Çağımlar, Zekiye. “Adana Yöresi Yatırları”. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, 1994.
• Çam, Esat. Siyaset Bilimine Giriş. İstanbul: Der Yayınları, 2000.
• Çarkoğlu, Ali ve Binnaz Toprak. Türkiye’de Din Toplum ve Siyaset. İstanbul: Tesev Yayınları, 2000.
• Çelik, Celaleddin. “Türk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik: Ziyaret Fenomeni Örneği”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2004): 213-239.
• Dursun, Çiler. “Türk-İslam Sentezi İdeolojisi ve Öznesi”. Doğu Batı 25 (2003): 59-81.
• Dursun, Davut. Laiklik Siyaset ve Değişim. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Geertz, Clifford. The Interpretation Of Cultures. New York: Basic Books, 1973.
• Günay, Ünver, Harun Güngör, Şaban Kuzgun, Huzeyfe Sayım ve Abdulvahap Taştan. Kayseri ve Çevresinde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 1996.
• Günay, Ünver. “Türk Halk Dindarlığının Önemli Çekim Merkezleri Olarak Dini Ziyaret Yerleri”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15 (2003): 5-36.
• Hançerlioğlu, Orhan. İslam İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1994.
• İçli, Rukiye. “Sosyolojik Açıdan Ziyaret Fenomeni –Erzurum Abdurrahman Gazi Türbesi Örneği-”. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2007.
• Jaschke, Gotthard. Yeni Türkiye’de İslamlık. trc. Hayrullah Örs. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1972.
• Kandemir, Mehmet Y. “Ziyaret”. İslam Ansiklopedisi. 13: 620-622. İstanbul: MEB Yayınları, 1986.
• Karaşahin, Hakkı. “Din Sosyolojisinde Ziyaret Dindarlığı: Şanlıurfa örneği”. Ekev Akademi Dergisi 53 (2012): 279-294.
• Keskin, Yahya M. “Gelenek ve Modernlik İlişkisi Bağlamında Türkiye’de Ziyaret Olgusuna Sosyolojik Bir Bakış (Keçeci Baba örneği)”. Dini Araştırmalar 18 (2004): 89-101.
• Keskin, Yahya M. “Tokat Yöresinde Sünni ve Alevi Topluluklarında Halk Dindarlığının Bir Boyutunu Oluşturan Ziyaret İnanç ve Uygulamalarındaki Benzer ve Farklılıklar”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2000): 209-226.
• Kıray, Mübeccel B. Değişen Toplum Yapısı. İstanbul: Bağlam Yayınları, 1998.
• Kıyak, Abdülkadir. “Elazığ ve Yöresinde Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Din Bilimi Araştırması”. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2010.
• Köktaş, Mehmet E. Din ve Siyaset. Ankara: Vadi Yayınları, 1997.
• Köprülü, Fuad. “İslam Sufi Tarikatlerine Türk-Moğol Şamanlığının Tesiri”. trc. Yaşar Altan. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (1970): 141-152.
• Köse, Ali ve Ali Ayten. Türbeler, İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Kurt, Rahmi. “Sivas Merkez ve Merkeze Bağlı Köylerdeki Ziyaret ve Adak Yerleri”. Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2001.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. trc. Metin Kıratlı. Ankara: TTK Basımevi, 2000.
• Mardin, Şerif. Türkiye’de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 1998.
• Milbrath, Lester W. ve Madan Lal Goel. Political Participation; How and Why Do People, Get İnvolved Politics. Chicogo: Rand Mc Nally College Publishing Company, 1977.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Ögel, Bahattin. Türk Mitolojisi. İstanbul: Milli Eğitim Yayınevi, c. 2, 1971.
• Özbolat, Abdullah. “Kutsallaşma Sürecinde Tipolojik Bir Yaklaşım: Ziyaret Fenomeni Örneği”. Kültür ve Din içinde. haz. Mehmet A. Kirman ve Abdullah Özbolat. Adana: Karahan Kitabevi, (2014): 239-261.
• Öztekin, Ali. Siyaset Bilimine Giriş. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2010.
• Rençber, Fevzi. “Adıyaman Alevilerinin Türbe Veya Yatır Ziyareti: Safvan Bin Muattal Örneği”. Uluslararası Adıyaman
• Sarıbay, Ali Yaşar. Postmodernite Sivil Toplum ve İslam. İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. “Isparta ve Çevre Köylerindeki Ziyaret ve Adak Yerleri”. AÜ İslami İlimler Fakültesi Dergisi 3 (1979): 133-147.
• Savaş, Saim. Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi –Sivas Ali Baba Zaviyesi-. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Selçuk, Ali. “Dede Mezarındaki Sır: Ziyaret Fenomeni ve Kutsalın Tezahürleri”. Türk Kültürü ve Hacıbektaş Veli Araştırma Dergisi 56 (2010): 61-72.
• Subaşı, Necdet. Ara Dönem Din Politikaları. İstanbul: Küre Yayınları, 2005.
• Sümer, Faruk. Oğuzlar, İstanbul: Ana Yayınları, 1980.
• Tekin, Mustafa. Ziyaret Fenomeni Çerçevesinde Dua ve Sosyal Sorunlar. İstanbul: Pınar Yayınları, 2008.
• Turan, İlter. “Türkiye’de Siyasal Kültürün Oluşumu”. Türkiye’de Politik değişim ve Modernleşme içinde. haz. Ersin Kalaycıoğlu ve A. Yaşar Sarıbay. İstanbul: Alfa Akademi, 2007.
• Turan, Osman. Selçuklular ve İslamiyet. İstanbul: Nakışlar Yayınevi, 1980.
• Turan, Osman. Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, (1994.
• Türkkahraman, Mimar. Türkiye’de Siyasal Sosyalleşme ve Siyasal Sembolizm, İstanbul: Birey Yayınları, 2000.
• Ülken, Hilmi Z. “Anadolu Örf ve Adetlerinde Eski kültürlerin İzleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (1969): 1-28.
• Yavuz, Emrah. “Harput Kültüründe Ziyaret ve Ziyaret Yerleri Etrafında Oluşan İnanç ve Uygulamalar”. Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, 2005.
• Yavuzer, Hasan. “Hacı Bektaş’ta Ziyaret Yerleri ve Atfedilen Anlamlar”. Doğumunun 800. Yılında Hacı Bektaş Veli Sempozyumu içinde. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, (2009): 143-168.
• Yeğin, Hüseyin İ. “Din Psikolojisi Açısından Kutsal Mekan İnsan İlişkisi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012): 53-91.
• Yılmaz, Zehra. Dişil Dindarlık. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Yücekök, Ahmet N. Siyasetin Toplumsal Tabanı. Ankara: A. Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1987.