Câhiliye Arap Hac Ritüellerinin Kur’an’daki Menâsikle Diyalektik İlişkisi

Year 2017, , 577 - 638, 15.06.2017

Emrah Dindi

https://doi.org/10.18505/cuid.307993

Cited By: 4

Abstract

Bu makalede, Kur’an’daki
hac menâsikinin
nass-olgu, vahiy-vakıa  diyalektiği içinde okunması ve bu menâsikin İslâm öncesi câhiliye
Arap ve antropolojik temellerinin ortaya konulması
suretiyle, Kur’an’ı,
kendi döneminin dinamik kültürü içinde anlama metodolojisine katkı sunulması hedeflenmiştir. Kur’an’a yansımış olan Hac tasavvur ve teâmüllerinin ibdâ‘ ve îcât mahiyetinde sil
baştan hususlar olup-olmadığı problemi burada irdelenmeye çalışılmıştır. Aynı şekilde tenzihatçı ve
takdisatçı,
bir o kadar apolojik bir edayla İslâm âlimlerininin büyük bir çoğunluğu tarafından metafizik temellere yani Hz. İbrahim ve Hz. Âdem’e oradan da Tanrısal
Ruh’a (Cebrâîl) ircâ‘
edilen (dayandırılan) hac menâsikinin bu ircâ‘sının, vakıaya mutabık ve muvafık olup-olmadığı da tartışılmıştır. Klasik kaynaklardan câhiliyeye
ilişkin verileri elde etme, bu verilerin analizlerini yaparak bir senteze varma
şeklinde takip edilen yöntem neticesinde,
Kur’an’ın hac menâsikinin, şirk unsurlarından
ayıklanmış ve tevhitle mayalanmış, İslâm öncesi Hicaz
bölgesi Arap ve diğer kadîm toplumların
ilah evleri ritüellerinin bir devamı niteliğinde olduğu
anlaşılmıştır.

Câhiliye Arapların
dinî tasavvurları, tahayyülleri ve aynı zamanda ritüelleri, âdât ve tekâlitleri
anlaşılmadan bu topluma hitaben inmiş olan Kur’an’ın doğru anlaşılmasında ciddi
sorunların ortaya çıkacağı kaçınılmazdır. Şöyle ki Kur’an’da da “Arabî bir
Kur’an”, “Arabî bir hüküm”, “Arabî bir lisân” terkipleriyle ifade edildiği
üzere Allah Teâlâ, yedinci yüzyıl Hicaz bölgesi Arapların tasavvur ve
tekâlitlerini esas alarak onların dil ve kültür kalıplarında onlara hitap
etmiştir. Bu nedenle Kur’an’ı içinde vücut bulduğu bu sosyo-kültürel
gerçeklikten soyutlayarak, kasd-ı ilahiyi istinbât ve istihrâç etmede, iki
kapak arasına sıkışmış bir metin olarak masa başında gerçekleştirilecek her tür
okuma ve anlama eyleminin ne kadar gayret edersek edelim hiç şüphesiz sadra
şifa vermeyeceği bir gerçekliktir.

O bakımdan biz bu
çalışmada Kur’an’ın, telbiye, ihram, Arafat, Müzdelife ve Mina vakfeleri,
şeytan taşlama, Hacer-i Esved’i selamlama (istilâm), tavaf, sa’y, zemzem suyu
ile teberrük, hedy kurbanı, halk ve taksiri (saçı kesme ve kısaltma) içine
alan, namaz ve oruç gibi, Kur’an’ın en temel ibadetleri arasında yer alan Hac
ve Umre ibadetini, vahyin doğup büyüdüğü tarih sahnesinde İslâm’a yakın son iki
yüz yılı kapsayan ikinci câhiliye dönemi Arapların dinî tahayyül, tasavvur,
âdât ve tekâlit havzasında okumaya ve anlamaya çalıştık. Her ne kadar Hz.
Muhammed’i ve onun ümmetini tazîz ve tebcîl adına takdisatçı ve tenzihatçı ve
bir okadar da apolojik bir dil ile İslâm âlimlerinin büyük bir çoğunluğu
tarafından, hac menâsiki metafizik temellere yani Hz. İsmail’e, İbrahim’e hatta
Adem’e oradan da Cebrâil’e ircâ‘ edilmiş ve bunlardan tevarüs eden bir ibadet
olduğu hipotezi ileri sürülmüş olsa da biz, burada Hac/Umre menâsikinin
gerçekten vahiy orijinli mi yoksa Sami, İbrani ve Arap kültür mirası mı olduğu
problemini tartıştık. Bu ritüellerin câhiliye Arapları yahut daha kadîm
toplumlarca maruf olup-olmadığını, onların dinî-içtimaî âdât ve tekâlitleri arasında
yer alıp almadığı sorununu irdelemeye, tayin ve tespit etmeye çalıştık.

Şunu da ifade etmek
gerekir ki câhiliye Arapların hac ritüelleriyle ile ilgili müstakil bir
çalışmaya henüz rastlamış değiliz. Bununla beraber, gerek kadîm kaynaklarda
gerekse de çağımız kitap, makale ve sempozyum çalışmalarında câhiliyede
ibadetler başlığı altında bu konuya yer yer temas edilmiştir. Nevar ki bu tür
çalışmalarda Kureyş’in cahiliyedeki Hac ve Umre ibadetlerine zaman zaman atıf
yapılmış olsa da vahiy-vakıa, nass-olgu ilişkisi bağlamında derinlemesine kayda
değer analitik bir araştırma yapıldığını söylemek oldukça zordur. O bakımdan bu
makale, İslâm’a bitişik câhiliye dönemi Hicaz bölgesi Arapların Hac tasavvur ve
teamüllerini etraflıca ele almış, bunlara ilişkin rivayetleri toplamış olmak ve
Kur’an’ın bu ritüellerini vücut bulduğu tarih ve kültür havzasında vahiy-vakıa,
nass-olgu, hitap-muhatap diyalektiği içinde eş zamanlı okumakla özgün bir
değere sahip olduğu ve bu alanda bir boşluğu dolduracağı, kanaatindeyiz. İşte
Kur’an’da yer alan Hac menâsikinin ibdâ‘ ve icât mahiyetinde İslâm’la ortaya
çıkan ritüeller olup-olmadığı, geleneğimizde câhiliyede var olup da Kur’an’a
yansımış her şeyi Hz. İbrahim ve İsmail’e hatta Adem’e ircâ‘ etmenin, malum
Arap ananesinin bir ürünü mü yoksa gerçekten vahyin (Kur’an’ın) “mutabakâtun
li’l-vâki‘” yani Arap olgusallığına, Arap vakıasına mutabık ve muvafık hükümler
bina etmesinin bir mahsülü mü olduğu sorununu irdelediğimiz bu araştırma
neticesinde şu sonuçlara ulaşılmıştır.

Kur’an’ın Hac ve
Umre menâsikinin zannedildiği gibi, Kur’an’ın, daha genel bir ifadeyle İslâm’ın
ibdâ‘ ve îcâd mahiyetinde inşa ettiği hususlar olmadığı, câhiliye döneminde
Kureyş’in gerekse de diğer Arapların kısmı azamının takdis ve ta‘zim ettiği
semboller arasında yer aldığı müşahede edilmiştir. Aynı zamanda bu çalışmada,
Kur’an’ın bir boşlukta vücût bulmadığı ve bir boşluğa hitap etmediği, o günkü
Arapların dinî tasavvur, tahayyül ve teamülleri çerçevesinde forma büründüğü,
müfessirlerin ifade ettiği gibi Allah’ın onların güzel ve hoş gördükleri (bimâ
‘arafûhu ve bimâ ehsenûhu) şeylerle onlara hitap ettiği Hac ve Umre menâsiki
özelinde bir bakıma gözler önüne serilmiştir. Yine bu çalışmada, geleneğimizde
Kur’an’a yansımış her şeyi İbrahim ve İsmail’e ircâ‘ etmenin, İslâm’ı takdis,
ta‘zim, tebcîl etmenin, onu câhiliyeden tenzih etme tarzında ortaya çıkan
apolojik bir anlayışın ürünü olduğu, aslında İslâm öncesi Sami (İbrani, Arap)
adât ve tekâlidinden tevarüs edegelen bu ritüellerin Kur’an’da yer almasının,
gerçekte vahyin (Kur’an’ın) “mutabakâtun li’l-vâki’” yani vakıaya
mutabık ve muvafık bir tarzda nazil olmasının bir başka ifadeyle yedinci yüzyıl
Arap olgusallığı ve vakıasını hesaba katmasının bir sonucu olduğu ortaya
konulmuştur.

Kısaca bugün İslâm
dünyasında gerek Hac aylarında gerekse de vesair zamanlarda, yüksek sesle
Tanrıya seslenme (telbiye), ilah evleri mabet ritüellerine özgü günahsız
elbiselere bürünme (ihram), Arafat, Müzdelife, Mina gibi dağ kült ve ayinleri
(vakfe), şeytan taşlama (ramyü’l-cimâr), kutsal taş Hacer-i Esved’i selamlama
(istilâm), köşegenli ilah evinin etrafında dönme (tavaf), mukaddes Safa ve
Merve kayaları arasında yürüme (sa’y), İlah evi sularını (zemzem)i kutsama ve
onunla kutsanma (teberrük), İlah evine kurban (hedy) takdimi ve saçı kesip
kısaltmak (halk ve taksir) gibi bir kısmına Kur’an’ın atıf yaptığı bu
ritüellerin, câhiliye Arapların meçhulü olmadığı, başka bir deyişle Kur’an’ın,
silbaştan ibdâ‘ ve îcât mahiyetinde mukaddes kıldığı yeni bir teşri‘ olmadığı,
bu ayinlerin câhiliye dönemi Kureyş teamüllerinde köklerinin var olduğu, hatta
daha kadîm toplumlara İbranilere, İsrailoğullarına kadar uzandığı görülmüştür.
Dolayısıyla İslâm’ın maslahat ve makasıdı, tevhid öğretisi ve temel ilkeleriyle
çelişip de iptal edilenler hariç tutulursa, tashih, tağyir ve tebdilleriyle
birlikte hem Hz. Peygamber’in getirdiği hem de Kur’an’ın yer yer resmettiği
tasavvur ve teamüllerin, itikat ve ibadetlerin, câhiliye dönemi Arap toplumu
vakıasına, onlarda yaygın olan Allah’a yakınlaşma âdât ve geleneklerine mutabık
ve muvafık şeyler olduğu, Allah’ın onların anladıkları, bildikleri, tecrübe ve
tatbik edegeldikleri şeylerle onlara hitap ettiği sonucuna varılmıştır.

Keywords

Hac, Umre, Ritüeller, Câhiliye, Kur’an, Vahiy-Vakıa

The Dialectic Relation Between Jāhiliyyā Arabic Ḥajj Rituals and the Qurʾānic Rituals

Abstract

In this article, the
purpose is to contribute to the methodology
in understanding the Qurʾān within its dynamic culture in its period by
interpreting the ḥajj ritual in the Qurʾān with its being divine
text-phenomenon and revelation-reality dialectics and by introducing
pre-Islamic jāhiliyyā Arab and anthropological foundations of these rituals. The
issue of whether the ḥajj imagination and customaries mentioned in the Qurʾān are “initial” and “invention”, which are
re-organized from the initial stage, is investigated in this study. Similarly,
the issue of whether the ḥajj is based on metaphysical bases i.e. to Abraham
and Adam, and then, to Holy Spirit (the Angel Gabriel) by the majority of
Islamic scholars in a purifying
and glorifying, and apological
manner being in agreement with the reality or not is also examined in the
study. As a result of the method in which the data collection is made from
classical sources on jāhiliyyā, and the analyses of these data are made to
reach a synthesis, it is understood that the concept of ḥajj in the Qurʾān is
purified from   polytheist elements and
merged with the unity of God, and to be a continuation of the rituals of the
houses of God, pre-Islamic Arabs and other ancient civilizations in the Hejaz
Region.  

It is inevitable that serious problems will emerge in
understanding the Qurʾān in an accurate manner without understanding the
religious imaginations, apprehensions, and the rituals, customs and traditions
of the Arabs in Jāhiliyyā period. In actual fact, as it is mentioned in the
Qurʾān with the terms “An Arabic Qurʾān”, “An Arabic judgment”, “An Arabic
language”, Allah addressed the Arabs in their language and cultural structures
by considering their imaginations and traditions in seventh century around the
Hijaz area. For this reason, it is an undeniable fact that, to discover and
reveal the divine desire, the act of reading and understanding the Qurʾān by
sitting around a table as a text limited between two covers of a book after
abstracting it from the socio-culture reality in which it was revealed will not
yield any good.

In this respect, in this study, we tried to read and
understand the Ḥajj and Umrah
worships, which are among the most primary principles of Islam like the salāt and fasting, and which include talbiya,
ihrām, Arafāt, Muzdalifah and Mina waqfahs,
stoning the devil, greeting the Hajar
al-Aswad (istilām), tawāf, sa’y, blessing with the water zam-zam,
hedy sacrifice,  halq
and taqsir (cutting and shortening
the hair) mentioned in the Qurʾān, in the context of the historical scene in
which the revelations were born and spread with respect to the religious
imaginations, apprehensions, customs and traditions of the Arabs in the Second
Period of Jāhiliyyā, which lasted for two centuries and which was close to the
Islamic period. No matter the majority of the Islamic scholars associated the Ḥajj
worship with metaphysical basics, with Ismael, Abraham, and even with Adam and
Gabriel, and claimed that this worship was inherited from them in the name of
glorifying Mohammad (pbuh) and his Ummah with a blessing and apological
language; here, we have discussed the problem of whether the Ḥajj/Umrah worships really
originated from the revelations or were a cultural heritage from the Samis,
Hebrews or Arabs. We have tried to investigate, examine and determine whether
these rituals were known by the Arabs in Jāhiliyyā period or by more ancient
communities, and whether they were included among the religious-social customs
and traditions of these ancient societies.

It must also be mentioned that we have not yet
observed any individual studies investigating the Ḥajj ritual of the Arabs in
Jāhiliyyā Period. However, this topic has been mentioned in ancient scriptures
and also in books, articles and symposiums under the title “Worships in Jāhiliyyā” in our present
day. But in these studies, and works, although sometimes it has been referred
to the Ḥajj and Umrah worships of Quraysh during Jāhiliyyā Period, it is
extremely difficult to say that there is in-depth an analytical, worthy study
mentioning here in the context of revelation-reality, text-case relationship.
In this respect, this paper has dealt with the Ḥajj imaginations and practices
of the Arabs in Hejaz Area in the Jāhiliyyā Period, which is adjacent to the
Islamic Period and collected the narrations about these topics, and examined
the rituals of the Qurʾān in detail within the dialectics of
revelation-reality, text-case and address-addressee bases in a simultaneous
manner, and within the historical and cultural context, we believe that it has a unique value and will
fill in the gaps in this field in the literature.

As a result of the study in which we investigated
whether the Ḥajj ritual mentioned in the Qurʾān was a ritual that emerged with
Islam as an innovation or invention or 
whether referring everything mentioned in the Qurʾān and which existed
in the Jāhiliyyā Period to Abraham, Ishmael and even to Adam was a result of
well-known Arabian tradition or whether it was really a product of “mutābakātun li’l-wāqi‘” i.e. Arabian
factivity that agreed and fit with the Arabian Phenomenon, the following
conclusions have been made.

It has been determined that Ḥajj and Umrah rituals are
not among the topics that were invented as an innovation by the Qurʾān, or in a
broader sense, by Islām as it is presumed; and these rituals were among the
symbols respected and glorified by the Quraysh and the majority of the Arabs in
Jāhiliyyā Period. Meanwhile, it has also been revealed in this study that the
Qurʾān was not embodied in a void and did not address void spaces, but it was
embodied around the imaginations and apprehensions of the Arabs in those times,
and as the interpreters mention, Allah addressed them in a nice and pleasant
manner i.e. with “bimā ‘arafūhu ve bimā
ehsenūhu” specifically in Ḥajj
and Umrah. Again, in this study, it has also been determined that referring
everything reflected in the Qurʾān and in our culture to Abraham and Ishmael
was a product of an apological understanding that emerged in the form of
glorifying, blessing and honoring Islam and purifying it from Jāhiliyyā; and in
actual fact, these rituals were inherited from the customs and traditions of
Pre-Islamic period Samis (Hebrew, Arab) and were included in the Qurʾān, which
is interpreted as a result of the Qurʾān being revealed “mutābakātun
li’l-wâqi‘” i.e. in a way that is in agreement with the reality, in other
words, these rituals were in agreement with the Arab factivity and reality in
seventh century.

In brief, in this study, it has been determined
that the rituals some of which are referred by the Qurʾān, such as addressing
God in a high voice (talbiya),
wearing sinless clothes specific to the sanctuaries (ihrām), cults and rituals in mountains like Arafat, Muzdelifah, Mina (waqfah), stone the devil (ramy al-cimār), greeting the holy stone
Hajar al-Aswad (istilām), turning
around the cubic house of god (tawāf), walking between the holy Safa and
Merve rocks (sa’y), blessing the
water of the house of god (zam-zam)
and being blessed with it (tabarruk),
sacrifices for the house of god (hady)
and cutting and shortening the hair (halq
and taqsir), which are performed in Ḥajj period and also in some other
times in the Islamic world today, were not unknown the Arabs in the Jāhiliyyā
Period; in other words, these rituals were not “invented” as an innovation and
were blessed by the Qurʾān, and the roots of these rituals existed in the
practices of the Quraysh in the Jāhiliyyā Period, they even dated back to more
ancient societies like the Hebrews. For this reason, it has been concluded that
-except for those that were excluded because of their conflicting status with
the Tawhid Belief and primary
principles of Islam and its purpose- the practices, beliefs and worships
brought by the Prophet (pbuh) and depicted by the Qurʾān in some verses
together with corrections, changes and transformations were in agreement with
the customs and traditions of the Arabs in Jāhiliyyā Period that were meant to
make people move closer to Allah; and Allah addressed them with the things that
were known, understood, experienced and practiced by them. 

Keywords

Jāhiliyyā, Ḥajj, Umrah, Rituals, Qurʾān, Revelation-Reality

References

• Abay, Muhammet. “Tebliğ Müzakeresi”. 8. Türkiye Tefsir Akademisyenleri Buluşması Sempozyum Kur’ân’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu 1-3 Temmuz. 79-90. İstanbul: İBB, Kültür Sanat Basımevi, 2011.
• Abdirrezzâk b. Hemmâm, Ebû Bekr b. Nâfî’ el-Himyerî. Tefsîru Abdirrezzâk. thk. Mahmûd Muhammed Abduh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• Abdulazîz Sâlim, es-Seyyid. Târîhu’l-Arab fî asri’l-Câhiliyye. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, ts.
• Abdulhamîd, Sa’d Zaglûl. fî târîhi’l-‘Arab kable’l-İslâm. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, 1976.
• Abdulvahhâb Yahyâ, Lütfî. el-Arabu fi’l-usûri’l-kadîm medhal hadârâ fî târîhi’l-Arabi kable’l-İslâm. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, 1978.
• Adam, Baki. Dinlerde Hac İbadeti Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 1989.
• Adıgüzel, Şükran. Vahyin Başlangıcıyla İlgili Siyer Kaynaklarındaki Rivayetlerin Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, 2015.
• Ahmed el-Alî, Sâlih. Târîhu’l-Arabi'l-kadîm ve’l-bi‘setu’n-nebeviyye. Beyrut: Şirketu’l-Matbû‘âti li’t-Tevzî’ ve’n-Neşr, 2003.
• Alexander, H., R. Gibb, J. Hendrik Kramers. “Tawâf”. Shorter Encyclopaedia of Islam. c. y: 585-586. y.y.: Cornell University Press, 1953.
• Alûsî, Seyyid Mahmûd Şükrî. Bulûğu’l-erab fî marifeti ahvâli’l-Arab. tsh. Muhammed Behcet el-Eserî. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Arendonk, C. Van, “Hums”. İslâm Ansiklopedisi. c. 5/1: 587-588. İstanbul: MEB Yayınları, 1987.
• Arzy, Shahar, Moshe Idel, Theodor Landis, Olaf Blanke. “Vahiyler Niçin Hep Dağlarda Geldi? Mistik Tecrübelerin Bilişsel Nörobilim ile İlişkisi”. çev. Ali Kuşat v.dğr. ERUIFD 1, sy. 14 (2012): 89-99.
• Ateş, Ali Osman. İslâm’a Göre Cahiliyye ve Ehl-i Kitap Örf ve Âdetleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• Azimli, Mehmet. Cahiliyeyi Farklı Okumak. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2015.
• Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer. Hizânetu’l-edeb ve lübbu lübâbi lisâni’l-Arab. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: Mektebetu’l-Hanecî, 1997.
• Balcı, İsrafil. Hz. Peygamber ve Namaz. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2015.
• Beğavî, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mesûd b. Muhammed el-Ferrâ. Meâlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, 1420.
• Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullah b. Abdilazîz b. Muhammed. el-Mesâlik ve’l-memâlik. y.y.: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1992.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvud. Cümelu min ensâbi’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekâr-Riyâd ez-Ziriklî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Berrû, Tevfik. Târîhu’l-Arabi’l-kadîm, Dımeşk-Suriye: Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âsır, 1996.
• Beydâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdillâh b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdirrahmân el-Mar’aşlî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, 1418.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî b. Mûsâ el-Husrevcirdî Ebû Bekr. Delâilu’n-nübüvve ve marifeti ahvâli sâhibi’ş-şerî‘a. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî b. Mûsâ el-Husrevcirdî Ebû Bekr. es-Sünenu’l-kübrâ. tsh. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Bıyıkoğlu, Yakup. “Kur’ân’da Câhiliye Kavramı”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisis 2, sy. 36 (2012): 233-247.
• Brockelman, Carl. Târîhu’ş-şu‘ûbi’l-islâmiyye. trc. Münir Ba’lebekkî-Nebih Emîn Fâris. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1988.
• Brockelmann, Carl. İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi. çev. Neşet Çağatay. Ankara: TTK. Basımevi, 1992.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl Ebû Abdillâh. Sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. y.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Câhız, Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî Ebû Osmân. el-Buhalâ. Beyrut: Dâru ve Mektebeti’l-Hilâl, 1419.
• Câhız, Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî Ebû Osmân. el-Hayavân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Cassâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Abdusselâm Muhammed Alî Şâhin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Cevâd Alî. el-Mufassal fî târîhi’l-Arab kable’l-İslâm. y.y.: Dâru’s-Sâkî, 2001.
• Cevâd Ali. Cahiliyeden İslam’a İbadet Tarihi, çev. Muammer Bayraktutar. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2015.
• Cilacı, Osman. İlahi Dinlerde Oruç, Hac ve Kurban. İzmir: Akyol Neşriyat, 1980.
• Dabî, el-Mufaddal b. Muhammed b. Ya’lâ b. Sâlim, el-Mufaddaliyât. thk. Ahmed Muhammed Şâkir-Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: Dâru’l-Meârif, ts.
• Dindi, Emrah. Kur’an’da İslâm Öncesi Kültürün İzleri (Muamelat Örneği). Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2014.
• Dindi, Emrah. “Cahiliye Araplarına Göre Ramazan Ayı, İtikâf ve Oruç”. Cahiliye Araplarının İbadet Hayatı Kur‘ân’ın İndiği Tarih Çalıştayları IV. Bingöl: Yayımlanmamış tebliğ,18 Kasım 2016.
• Diyârbekrî, Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasen. Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfüsi’n-nefîs. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Ebû Alî el-Merzûkî, Ahmed b. Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî. el-Ezmine ve’l-emkine, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
• Ebû Bekr el-Enbârî, Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed b. Beşşâr b. el-Hasen b. Beyân b. Semâa b. Ferve b. Katen b. Diâme. el-Müzekker ve’l-müennes. thk. Muhammed Abdülhâlik Udeyme. Mısır: Cumhûriyyetu Mısır el-Arabiyye, 1981.
• Ebû Bekr İbnu’l-Arabî, Muhammed b. Abdillâh. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Ebû Dayf Ahmed, Mustafa. Dırâsât fî târîhi’l-Arab münzü mâ kable’l-İslâm ilâ zuhûri’l-Emeviyyîn. İskenderiye: Müessesetu Şebâbi’l-Câmi‘a, 1982.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân Esîrüddîn el-Endülüsî. el-Bahru’l-muhîd. thk. Sıtkı Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû Hilâl el-Askerî, el-Hasen b. Abdillah b. Sehl b. Saîd b. Yayâ b. Mehrân. el-Evâil. Tantâ: Dâru’l-Beşîr, 1408.
• Ebû İbrâhîm İshâk, İbn İbrâhîm b. el-Hüseyin el-Fârâbî. Mu‘cemu dîvâni’l-edeb. thk. Ahmet Muhtar Ömer. Kahire: Dâru’ş-Şa’b, 2003.
• Ebû İshâk, İbrâhîm b. İshâk el-Harbî. Garîbu’l-hadîs. thk. Süleymân İbrâhîm Muhammed el-Âyid. Mekke: Câmiatu Ümmü’l-Kurâ, 1405.
• Ebû Saîd, el-Hasen b. Yesâr el-Basrî. Fezâilu Mekke ve’s-sekenu fîhâ. thk. Sâmî Mekkî el-‘Ânî. Kuveyt: Mektebetu’l-Fellâh, ts.
• Ebü’l-Abbâs Şihâbuddîn el-Kastalânî, Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilmelik. Mevâhibu’l-ledüniyye bi’l-menhi’l-Muhammediyye. Kahire: el-Mektebetu’t-Tevfîkiyye, ts.
• Ebü’l-Alâ el-Maarrî, Ahmed b. Abdillâh b. Süleymân b. Muhammed b. Süleymân, Risâletu’l-gufrân. tsh. İbrâhîm el-Yâzıcî. Matbaatu Emîn Hindiyye, Mısır 1907.
• Ebü’l-Bekâ el-Hillî, Muhammed b. Hibetullâh, el-Menâkibu’l-mezîdiyye fî ahbâri’l-mulûki’l-esediyye. thk. Muhammed Abdülkadir Harîsât-Sâlih Mûsâ Derâdeke. Mektebetu’r-Risâleti’l-Hadîse. Ammân 1984
• Ebü’l-Bekâ, Muhammed b. Ahmed b. Ziyâ Bahâuddîn. Târîhu Mekketi’l-müşerrefe. thk. Alâu İbrâhîm-Eymen Nasr. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Ebü’l-Ferec el-Cevzî, Abdirrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ-Mustafâ Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Ebü’l-Ferec el-Cevzî, Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. Telbîsu İblîs. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Fikr, 2001. Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Bahru’l-‘ulûm. y.y.:, ts.
• Efğânî, Saîd b. Muhammed Ahmed. Esvâku’l-Arab fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm. y.y.:, ts.
• Erbaş, Ali. “İslâm Dışı Dinlerde Hac”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2002): 97-120.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî Ebû Mansûr. Tehzîbu’l-luğa. thk. Muhammed Avvez Mura’ab. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, 2001.
• Ezrakî, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed. Ahbâru Mekke ve mâ câe fîhâ mine’l-âsâr. thk. Rüşdî es-Sâlih Melhese. y.y.: Dâru’l-Endülüs, ts.
• Fâkihî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. el-Abbâs el-Mekkî. Ahbâru Mekke fî kadîmi’d-dehri ve hadîsihi. thk. Abdulmelik Abdillâh Dehîş. Beyrut: Dâru Hıdr, 1414.
• Fâsî, Muhammed b. Ahmed b. Alî Takiyyüddîn Ebu’t-Tayyib. Şifâu’l-ğarâm fî ahbâri’l-beledi’l-harâm. y.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Ferâhidî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrâhîm es-Sâmurâî. y.y.: Dâru ve Mektebeti’l-Hilâl ts.
• Feyûmî, Muhammed İbrâhîm. Târîhu’l-fikri’d-dîniyyi’l-câhiliyyi. y.y.: Dâru’l-Fikri’l-Arabiyyi, 1994.
• Fr. Buhl. “Tavâf”. İslâm Ansiklopedisi. c. 12/1: 65-66. İstanbul: MEB Yayınları, 1979.
• Habbû, Ahmed Erham. Târîhu’l-Arab kable’l-İslâm. y.y.: Müdîriyyetu’l-Kütübi ve’l-Matbû‘âti’l-Câmi‘iyye, 1996.
• Hâc Hasan, Hüseyin. Hadâratu’l-Arab fî asri’l-Câhiliyye. Beyrut: el-Müessesetu’l-Câmi‘atu, 1997.
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed b. Hamdevey b. Nuaym b. el-Hakem. el-Müstedrek. thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Halebî, Alî b. İbrâhîm b. Ahmed Ebü’l-Ferec Nûreddîn İbn Burhâniddîn. es-Sîretu’l-Halebiyye insânu’l-uyûn fî sîreti’l-emîni’l-me’mûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427.
• Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdillâh Yâkût b. Abdillâh. Mu‘cemu’l-büldân, Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Harbutlî, Ali Hasenî. Târîhu’l-Ka‘be, Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1991.
• Havâsetî, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe Abdullâh b. Muhammed b. İbrâhîm b. Osmân el-Absî. el-Musannef. thk. Kemâl Yûsûf el-Hût. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1409.
• Hâzin, Alâuddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ömer Ebü’l-Hasen, Lübâbu’t-te’vîl fî meâni’t-tenzîl. thk. Muhammed Alî Şâhin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Hûfî, Ahmed Muhammed. el-Hayâtu’l-Arabiyye mine’ş-şi‘ri’l-câhiliyyi. Mısır: Mektebetu Nahda, 1962.
• Hûfî, Ahmed Muhammed. el-Mer’etu fi’ş-şi‘ri’l-câhiliyyi. Kâhire: Dâru Nahdati Masr, 1980.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdilhak b. Gālib b. Abdirrahmân b. Temmâm el-Endülüsî. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. thk. Abdüsselâm Abduşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Ezdî. el-İştikâk. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-Ceyl, 1991.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdirrahmân b. Muhammed b. İdrîs b. el-Münzîr et-Temîmî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Esad Muhammed et-Tayyib. el-Memleketu’l-Arabiyyetu’s-Suûdiyye: Mektebetu Nizâr, 1419.
• İbn Habîb, Muhammed b. Ümeyye b. Amr el-Hâşimî Ebû Ca’fer el-Bağdâdî. Kitâbu’l-munemmak fî ahbâri Kureyş. thk. Hurşid Ahmed Faruk. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1985.
• İbn Habîb, Muhammed b. Ümeyye b. Amr el-Hâşimî Ebû Cafer el-Bağdâdî. el-Muhabber. thk. Ilse Lichtenstadter. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî, Müsned. thk. Şuayb el-Arnavût-Âdil Mürşid v.dğr.. y.y.: Müessesetu’r-Risâle, 2001.
• İbn Havkal, Muhammed el-Bağdâdî el-Mevsilî Ebü’l-Kâsım. Sûretu’l-ard. Beyrut: Dâru Sâdır, Ofset Leiden, 1938.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Ahmed b. Hibbân b. Muâz b. Ma’bed et-Temîmî Ebû Hâtime ed-Dârimî. es-Sîretu’n-nebeviyye ve ahbâru’l-hulefâ. tsh. Seyyid Azîz Bek ve Cemâatun mine’l-Ulemâ. Beyrut: el-Kütübü’s-Sekâfiyye, 1417.
• İbn Hişâm, Abdulmelik b. Eyyûb el-Himyerî Ebû Muhammed Cemâlüddîn. es-Sîretu’n-nebeviyye. thk. Mustafâ es-Sakâ v.dğr.. y.y.: Şirketu Mektebeti ve Matbaati Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1955.
• İbn İshâk, Muhammed b. Yesâr. Sîretu ibn İshâk. thk. Süheyl Zekâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1978.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer el-Kureşî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Alî Şîrî. y.y.: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, 1988.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer el-Kureşî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Sâmî b. Muhammed b. Selâme. y.y.: Dâru Taybe, 1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdillâh b. Müslim ed-Dîneverî. el-Me‘ârif. thk. Servetu Ukkâşe. y.y.: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-Amme li’l-Kitâb, 1992.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdillâh b. Müslim ed-Dîneverî. el-Meâni’l-kebîr fî ebyâti’l-meânî. thk. Sâlim el-Kherneko-Ahdurrahmân b. Yahyâ b. Alî el-Yemânî. Haydarâbâd Hind: Matbaatu Dâireti’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1949.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Alî Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Rüsteh, Ebû Alî Ahmed b. Ömer. Kitâbu el-a‘lâku’n-nefîse. haz. Martin Theodor Houtsma. Leiden: Matbaa Brill, 1967.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Münî’ el-Hâşimî. et-Tabakâtu’l-kübrâ. thk. Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbn Saîd, el-Endülüsî. Neşvetu’t-tarab fî târîhi Câhiliyyeti’l-Arab. thk. Nusret Abdurrahman. Amman-Ürdün: Mektebetu’l-Aksâ, ts.
• İbn Seyyidinnâs, Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Ya’merî Ebü’l-Feth Fethuddîn. ‘Uyûnu’l-eser fî funûni’l-meğâzî ve’ş-şemâil ve’s-siyer. thk. İbrâhîm Muhammed Ramadân. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1993.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-Muhassas. thk. Halîl İbrâhîm Cefâl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, 1996.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl el-Mürsî. el-Muhkem ve’l-muhîdu’l-a‘zam. thk. Abdulhamîd Hendâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbn Teymiye, Takiyyuddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalîm b. Abdisselâm b. Abdillâh b. Ebi’l-Kâsım b. Muhammed. Câmiu’l-mesâil. thk. Muhammed Azîz Şems. y.y.: Dâru Âlemi’l-Fevâid, 1422.
• İbnu’l-Fakîh, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. İshâk el-Hemedânî. el-Büldân. thk. Yûsuf el-Hâdî. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1996.
• İbrâhîm eş-Şerîf, Ahmed. Mekketu ve’l-Medînetu fi’l-Câhiliyyeti ve ahdi’r-rasûl. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabiyyi, 1985.
• İstahrî el-Kerhî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-Fârisî. el-Mesâlik ve’l-memâlik. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• İzzüddîn İbnu’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Alî b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî-el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyyi, 1997.
• Kaffâl, Ebûbekr Muhammed b. ‘Alî b. İsmâîl b. eş-Şâşî. Mehâsinu’ş-şerî‘a fî furû‘i’ş-Şâfi‘yye. thk. Muhammed Ali Samak. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Alî b. Ahmed el-Fezârî. Subhu’l-a‘şâ fî sınâati’l-inşâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Alî. Nihâyetu’l-erab fî marifeti ensâbi’l-Arab. thk. İbrâhîm el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Lübnâniyyîn, 1980.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âsâru’l-bilâd ve ahbâru’l-‘ibâd. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Kelbî, Ebü’l-Münzir Hişâm b. Muhammed. el-Asnâm. thk. Ahmed Zekî Paşa. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Kıster, M. J.. “et-Tehannüs: Kelime Anlamı Üzerine Bir İnceleme”. çev. Ali Aksu. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 2, sy. 4 (Ankara 2000): 215-230.
• Kilâî, Süleymân b. Mûsâ b. Sâlim b. Hassân el-Himyerî Ebu’r-Rabî‘. el-İktifâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. 1420.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ferah Şemsuddîn. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrâhîm Atfeyiş. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kutrub, Muhammed b. el-Müstenîr b. Ahmed Ebû Alî. el-Ezmine ve telbiyetu’l-Câhiliyye. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. y.y.: Müessesetu’r-Risâle, 1985.
• Makdisî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Ahsenu’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlim. Kâhire: Mektebetu Medbûlî, 1991.
• Makrîzî, Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir Ebü’l-Abbâs el-Huseynî el-Ubeydî Takiyyuddîn. İmtâ‘u’l-esmâ’. thk. Muhammed Abdulhamîd en-Numeysî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Merzubânî, İmâm Ebû Ubeydullah Muhammed b. Umrân. Mu‘cemu’ş-şuarâ’. thk. Fritz Krenkow. Beyrut-Lübnan: Mektebetu’l-Kudsî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1982.
• Meydânî, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. Mecmau’l-emsâl. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Mukātil, Ebü’l-Hasen b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî. Tefsîru Mukātil b. Süleymân. thk. Abdullâh Mahmûd Şahâte. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Munazzametü Mu’temeri’l-İslâmî. Mecelletu mecmei’l-fıkhi’l-islâmî. haz. Üsâme b. ez-Zehrâ. Cidde: ts.
• Müberred, Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber es-Simâlî el-Ezdî Ebü’l-Abbâs. et-Te‘âzî. thk. İbrâhîm Muhammed Hasen el-Cemel. y.y.: Nahdatü Mısır, ts.
• Müslim, İbn Haccâc Ebü’l-Hasen el-Kuşeyrî en-Nîsâburî. es-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, ts.
• Nâcî Ma’rûf. Asâletu’l-hadârati’l-‘Arabiyye. Bağdâd: Matba‘atu Tezâmun, 1969.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî el-Horâsânî. Sünen. thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde. Haleb: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1986.
• Nîsâbûrî, Nizâmuddîn el-Hasen b. Muhammed b. el-Huseyn el-Kummî. Garâibu’l-Kur’ân ve regâibu’l-furkân. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416.
• Nu‘mân el-Cârim. Edyânu’l- Arab fi’l-câhiliyye. Mısır: Matbaatu’s-Seâde, 1923.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdilvahhâb b. Muhammed b. Abdiddâim el-Kureşî Şihâbuddîn. Nihâyetu’l-erab fî funûni’l-edeb. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâîki’l-Kavmiyye, 1423.
• Özgel, İshak. Tarihselcilik Düşüncesi Bağlamında Kur’an’ın Tarihsel Yorumu. Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2002.
• Palabıyık, M. Hanefi. “Cahiliye Araplarına Göre Namaz”. Cahiliye Araplarının İbadet Hayatı Kur‘ân’ın İndiği Tarih Çalıştayları IV. Bingöl: Yayımlanmamış tebliğ, 18 Kasım 2016.
• Paret, Rudi. “Umre”. İslâm Ansiklopedisi. c. 13: 34-36. İstanbul: MEB Yayınları, 1986.
• Râğıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım el-Huseyin b. Muhammed. Muhâdarâtu’l-üdebâ ve muhâverâtu’ş-şuarâ ve’l-bülegâ. Beyrut: Şirketu Dâri’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, 1420.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. el-Hasen b. el-Hüseyin et-Teymî Fahruddîn. Mefâtîhu’l-gayb, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, 1420.
• Sa’lebî, Ahmed b. İbrâhîm b. Ebû İshâk. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, 2002.
• Safiyyüddin el-Bağdâdî, Abdulmü’min b. Abdülhak İbnu Şemâil el-Kutey‘î. Merâsıdu’l-itlâ‘ alâ esmâi’l-emkine ve’l-bikâ‘. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1412.
• Schacht, J.. “Taklîd”. İslâm Ansiklopedisi. c. 11: 681-683. İstanbul: MEB Yayınları, 1979.
• Soysaldı, Mehmet. “İslâm Öncesi Mekke Toplumlarında Namaz, Zekât, Oruç ve Hac Uygulamaları”. 8. Türkiye Tefsir Akademisyenleri Buluşması Sempozyum Kur’ân’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu 1-3 Temmuz. 147-170. İstanbul: İBB, Kültür Sanat Basımevi, 2011.
• Soysaldı, Mehmet. Kur’an ve Sünnet Işığında İbadet Tarihi. Ankara: TDV Yay., 1997.
• Söylemez, M. Mahfuz. “Erken Dönem İslâm Tarihinde Kurban ve Kurban Bayramı”, Uluslararası Kurban Sempozyumu. 81-90. İstanbul: 8-9 Aralık 2007.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn. ed-Dürrü’l-mensûr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn. el-Hasâisu’l-kübrâ. y.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Süheylî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed. er-Ravdu’l-ünüf fî şerhi’s-sîreti’n-nebeviyye li-bni Hişâm. thk. Ömer Abdusselâm es-Selâmî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, 2000.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ebî Bekr Ahmed. el-Milel ve’n-nihâl. y.y.:, Müessesetu’l-Halebî, ts.
• Şevkî Dayf. Târîhu’l-edebiyyi’l-Arabiyyi el-asru’l-Câhiliyye. Kâhire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen. el-Âsâr. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efğânî. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. Taberânî, Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb b. Mutîr el-Lahmî, Ebü’l-Kâsım. Mu‘cemu’l-kebîr, thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî. Kâhire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1994.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr Gālib el-Âmilî Ebû Cafer. Câmiu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. y.y.: Müessesetu’r-Risâle, 2000.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr Gālib el-Âmilî Ebû Cafer. Târîhu’t-Taberî. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387.
• Tâhir b. Aşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et- et-Tûnîsî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîhu’l-‘Arab kable’l-İslâm. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2009.
• Tan, Zeki. “Kur’ân Öncesi Arap Toplumunun Örf ve Adetlerini Bilmenin Kur’ân’ı Anlamadaki Rolü; Kurban Örneği”. 8. Türkiye Tefsir Akademisyenleri Buluşması Sempozyum Kur’ân’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu 1-3 Temmuz. 27-78. İstanbul: İBB, Kültür Sanat Basımevi, 2011.
• Tanyu, Hikmet. Dinler Tarihi Araştırmaları. Ankara: Anakara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1973.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ b. Sevre b. Mûsâ b. Dahhâk Ebû Îsâ. Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir v.dğr.. Mısır: Şirketu Mektebeti ve Matbaati Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Uslu, Recep. “Hums”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 18: 364-365. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed b. Alî en-Nîsâbûrî. el-Vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımeşk Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1415.
• Vâkidî, Muhammed b. Ömer b. Vâkid es-Sehmî Ebû Abdillâh. el-Meğâzî. thk. Marsden Jones. Beyrut: Dâru’l-A‘lemî, 1989. Vecdî. es-Siyâmu fî Cezîreti’l-Arab kable’l-İslâm. Erişim 30 Ekim 2016. http://www.ahewar.org/
• Wensinck, A. J.. “İhram”. İslâm Ansiklopedisi. c. 5/2: 942-945. İstanbul: MEB Yayınları, ts.
• Wensinck, “Hacc”. İslâm Ansiklopedisi. c. 5: 12-18. İstanbul: MEB Yayınları, 1987.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ca’fer b. Vehb b. Vâzıh el-Kâtib el-Abbâsî. Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. Abdu’l-Emîr Mehnâ. Beyrut-Lübnan: Şirketu’l-A‘lemî, 2010.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Namaz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. c. 32: 350-357. Ankara: TDV Yay., 2006.
• Yesû‘î, Luvis Şeyho. en-Nasrâniyyetu ve âdâbuhâ beyne Arabi’l-Câhiliyye. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1986.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Hüseynî Ebü’l-Feyz Murtezâ. Tâcu’l-arûs. thk. Mecmûa mine’l-Muhakkîkîn. y.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Cibâl ve’l-emkine ve’l-miyâh. thk. Ahmed Abdulvahhâb Avvez. Kahire: Dâru’l-Fadîle, 1999.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyyi, 1407.
• Zeynuddîn el-Hemedânî, Ebû Bekr Muahmmed b. Mûsâ b. Osmân el-Hâzimî. el-Emâkin. thk. Muhammed b. Muhammed el-Câsir. y.y.: Dâru’l-Yemâme, 1415.
• Zürkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdilbâkî b. Yûsuf b. Ahmed b. Şihâbuddîn b. Muhammed. Şerhu’z-Zürkânî alâ mevâhibi’l-ledüniyyeti bi’l-menhi’l-Muhammediyyeti. y.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.