The Possibility of Transmission of Speech in the Qurʾān

Year 2019, , 273 - 290, 15.06.2019

Muhammed İsa Yüksek

https://doi.org/10.18505/cuid.508918

Cited By: 1

Abstract

In
terms of classical tafsir literature, it is possible that the speeches made to
a person or group in the Qurʾān carry messages for other individuals or groups.
According to some approaches that emerged in the modern period, when the speech
was made and to whom it was directed not only determine the meaning, but also
limits it. This dilemma has to be based on the theoretical dimension. The most
obvious example of the transition of the speech from direct counterpart to the
other is the transition of the speeches made to the unbelievers to the
believers. Therefore, in this study, the possibility of the transcendence of
the speech in the Qurʾān will be handled in the context of the messages for
believers in the speeches directed to the unbelievers. One aspect of the issue
of the transcendence of the speech in the Qurʾān can be explained by the style
that the Qurʾān follows. However, the subject should also be based on
linguistic aspects. As a matter of fact, the expansion of the speech can
sometimes be related to the meanings of words and sometimes with the
possibilities and literary aspects of language, and sometimes with an
analytical effort. In this study, the related examples will be analyzed and it
will be revealed that the transition between the speeches in the Qurʾān is
possible in terms of the style of the Qurʾān. In the study, the methodological
findings related to the linguistic aspects of the issue will also be studied.

Summary: The discourse that the Qurʾān is an address by God makes different
associations in terms of classical literature and some modern methods of
understanding. In the works of classical method and rhetoric, a theoretical
framework is drawn around the nature, arbitrariness, conditions and types of
the book. In this context, the varieties, indications and scopes of the
addresses in the Qurʾān are discussed. While it is emphasized that the Qurʾān
is an address in modernist contextualist approaches, it is stated that
understanding the address requires having contextual information, therefore
reading the address as a book evaporates meaning. Because, according to these
approaches, the meaning is sought in the text with the transformation of
address to book (verbal culture to written culture), thus the Qurʾān is
converted from a literal meaning into a system. Knowing what the Qurʾān tells
and why it tells that, depends on the comprehension of all the contextual
elements of the Qurʾān, which was sent as an address.

In fact,
knowledge of when, where and when the Qurʾān was sent about what events and to
whom it is addressed, is the data that is primarily considered in the
comprehension of the verses, as emphasized by the classical interpretation
literature. However, the perception of the classical interpretation evaluates
these data in different categories in terms of the integrity of religion,
judgment and experience. For example, the narrations on the reason of sending
and the Makki-Madani information are only examples of the meanings of the
verses. They sometimes serve as elements that contribute to the comprehension
of the verses, while sometimes with the help of other chapters they can narrow
the meanings of the verses. The realist-methodological basis of the method science
provides the emergence of this holistic-categorical perspective.

It is
difficult to justify the claim that there is an absolute relationship between
the address and the addressee in terms of the classical literature. In the
classical literature, the expressions, which come in the form of an address and
have a mandatory relationship with addressees, are dealt with the concept of
direct address. Direct addresses are binding for the first addressees. Because
when an address is mentioned, it is mandatory to have an addressee. It can be
assumed that this discourse has the same position with the context theories
considering its premises. However, it is not possible to compare these theories
with each other in terms of the scope of the address. Classical theories of
reasoning consider that direct addresses cover indirect addressees by methods,
such as shar’i (legal) necessity or
analogy (qiyas), while contextualists
and historians can convert the text beyond the virtual level by identifying
what a command means within the context of the address-addressee relationship.

When
the Qurʾān is completely considered as an address, or when direct addresses are
taken into consideration, it is very difficult for the modern period's
comprehension methods that the verses, which mention or address the
disbelievers-polytheists, can also address Muslims. In fact, the dialectic of
the address-addressee requires this. Moreover, the addressees
(polytheists-Muslims) who are spoken within the context of the verses have two
different beliefs that cannot be dealt with at the same time and mentioned in
the same verse. Therefore, it is not possible to direct the messages given to
the polytheists to the believers and to attribute the qualities in these verses
to Muslims.

However,
the classical literature did not even consider as a problem to address Muslims
with the verses that directly addressing unbelievers-polytheists. It is because
both linguistics and facts requires this. The method practitioners and
interpreters discussed this issue in a very wide range. They examined the
transitivity of the book between parties, such as people of the book-Muslims,
Muslims-unbelievers, Prophet-ummah. In the context of the interpretation
literature and the perception of modern-day interpretation, the possibility of
the transitivity of the book can be clarified in the context of the
inclusiveness of a verse that speaks of polytheists-disbelievers to include
Muslims, or the conversion of an address to polytheists-unbelievers to Muslims.
Classical literature explains this point sometimes with the literal indication
(circularization) and the circumstance of literary use of language (rhetoric)
and sometimes with the possibility of the address (stylistic features).

In
verses and hadiths, belief bases categorical classes, such as believers,
unbelievers, polytheists, hypocrites, people of the book are mentioned, as well
as descriptions of the characteristic-practical dimensions of these classes. In
this context, commands sometimes refer to the practices that need to be
performed in order to be a believer, sometimes works that must not be performed
by the believer, and sometimes matters that might put the believer's
faith-practice integrity at risk when it is done. In the Qurʾān, in some of the
addresses to the believers, it is apparent that they are prohibited from being
like unbelievers or having unbeliever-like qualities. Moreover, sometimes
negative results that may arise for Muslims when they act like unbelievers are
cited in the verses. Sometimes at the end of the verses that address and
mention Muslims, information is included on situations involving unbelievers
and the torment they will encounter. In addition, in cases where adjectives
belonging to opposing belief profiles are mentioned, the address to non-Muslims
expresses warning, evaluation, gratitude and perseverance in faith for Muslims,
while the address to Muslims contains elements of incentive and opportunity for
non-Muslim groups. It is possible to justify this matter with the style of the
Qurʾān. However, it can be said that the transitivity of the address in the
Qurʾān takes place in two theoretical aspects. The first of these is related to
linguistic-rhetoric premises and it is used in antithesis, allusion, metaphor
etc. The second one is the similitude-comparison. Here, the comparison is a
phenomenon that occurs in the mind without the need for propositions. Because
when the mind hears these statements, it can instantly reach a stronger meaning
than the literal wording.

In this
study, it is discussed whether it is possible to transition from direct
addresses to indirect addressees, with reference to the problems of the modern
period. In this context, the study primarily focuses on the fact that the
Qurʾān sometimes transmits its messages and teachings to addressees through
opposing belief systems. Thus, the manner adopted by the Qurʾān while directing
certain commands and negations, not directly but through the opposing side, has
been presented. In this study, the possibility of the verses that only mentions
polytheists-unbelievers to also addressing Muslims was analyzed and these
verses were compared with addresses to Muslims on the same matters. In the last
part of the study, a theoretical framework was drawn on the subject and the
method of interdisciplinary transitivity was determined.

Keywords

Tafsīr, Method, Wording, Speech, Interlocutor

Kur’ân’da Hitabın Geçişliliğinin İmkânı

Abstract

Kur’ân’da bir kişiye veya gruba yapılmış hitapların diğer kişiler veya
gruplar için örtük mesajlar taşıması, klasik tefsir literatürü açısından
mümkündür. Modern dönemde ortaya çıkan bazı yaklaşımlara göre ise hitabın ne
zaman ve kime yapıldığı; anlamı sadece belirlememekte, aynı zamanda
sınırlandırmaktadır. Bu ikilem, teorik boyutta temellendirilmesi gereken bir
hüviyet arz etmektedir. Hitabın doğrudan muhatabından diğerine geçişliliğinin
en belirgin örneğini, kâfirlere-müşriklere yapılmış hitapların müminlere geçişliliği
teşkil etmektedir. Bundan dolayı bu çalışmada; Kur’ân’da hitabın geçişliliğinin
imkânı, kâfirlere-müşriklere yapılan hitapların müminlere dönük iletileri
bağlamında ele alınacaktır. Kur’ân’da hitabın geçişliliği meselesinin bir yönü,
Kur’ân’ın hitaplarda takip ettiği üslup ile açıklanabilir. Ancak konunun
dilbilimsel açıdan da temellendirilmesi gerekmektedir. Nitekim hitabın
genişlemesi, bazen lafızların delâletleri ile bazen dilin imkânları ve edebî
yönleri ile bazen de analitik bir çabayla söz konusu olabilmektedir. Bu
çalışmada, ilgili örnekler analiz edilerek Kur’ân’da hitaplar arasındaki
geçişliliğin üslup açısından mümkün olduğu ortaya konulacaktır. Bununla
birlikte çalışmada, meselenin dilbilimsel yönleri ile alakalı yöntem tespitleri
ve önerileri yapılmaya çalışılacaktır.

Özet: Kur’ân’ın Allah’ın hitabı olduğu söylemi,
klasik literatür ile modern dönemde ortaya çıkan bazı anlam teorilerinde farklı
yankılar bulmaktadır. Klasik usûl ve belâgat kaynaklarında; hitabın mahiyeti,
keyfiyeti, şartları ve çeşitleri etrafında teorik bir çerçeve çizilerek
Kur’ân’da yer alan hitapların çeşitleri, delâletleri ve kapsamları konu
edilirken modern dönem bağlamsalcı yaklaşımlarda hitabın anlaşılmasının
bağlamsal bilgileri bilmeyi zorunlu kıldığı dolayısıyla hitabın kitap olarak
okunması ile anlamın buharlaşacağı ileri sürülmektedir. Çünkü bu yaklaşımlara
göre hitabın kitaba (sözlü kültürün yazılı kültüre) dönüşmesi ile anlam metinde
aranmakta, böylece Kur’ân asli anlamından uzak, konuşturulan bir dizgeye
dönüştürülmektedir. Kur’ân’ın neyi değil, niye söylediğinin bilinmesi ise bir
hitap olarak indirilen Kur’ân’ın bütün bağlamsal unsurları ile kavranmasına bağlıdır.

Aslında âyetlerin hangi olaylara ilişkin veya ne zaman ve kim hakkında
nazil olduğuna dair bilgiler, klasik tefsir literatüründe âyetlerin
anlaşılmasında öncelikli olarak göz önünde bulundurulan verilerdir. Ne var ki
klasik tefsir algısı, bu verileri dinin bütünlüğü, ahkâm ve tecrübe edilen
gerçeklik açısından farklı kategorilerde değerlendirmektedir. Örneğin sebeb-i
nüzul rivâyetleri ile Mekkî-Medenî bilgileri bazen âyetlerin anlamlarına sadece
birer örnek teşkil etmekte, bazen âyetlerin anlaşılmasına katkı sunan unsurlar
olarak işlev yapmakta, bazen de başka karinelerle birlikte âyetlerin
anlamlarını daraltabilmektedir. Bu bütüncül-kategorik bakış açısının oluşmasını
usûl ilminin realist-metodik zemini temin etmektedir.

Mutlak olarak hitap ile muhatap arasında zorunlu bir ilişkinin bulunduğu
iddiasının klasik literatür açısından temellendirilmesi güçtür. Klasik
literatürde, hitap formunda gelen ve muhatapları ile zorunlu bir ilişki
içerisinde olan ifadeler, hitabü’l-müvâcehe (doğrudan hitap) kavramı ile ele
alınmıştır. Doğrudan hitaplar, ilk muhatapları bağlar. Çünkü hitaptan
bahsedildiğinde ortada bir muhatabın bulunması zorunludur. Bu söylemin,
taşıdığı öncüller itibariyle bağlam teorileri ile aynı yerde durduğu zannedilebilir.
Ancak hitabın kapsamı açısından bu teorileri birbirleriyle karşılaştırmak
mümkün değildir. Klasik anlam teorileri, doğrudan hitapların şer‘î gereklilik
veya kıyas gibi yöntemlerle dolaylı muhatapları da kapsadığını düşünürken,
bağlamsalcı ve tarihselci yaklaşımlarda hitap-muhatap ilişkisi çerçevesinde
nassın ne demek istediğine dair öngörülerde bulunularak metin zâhirî düzeyinden
öteye evrilmektedirler.

Kur’ân bütünüyle hitap olarak değerlendirildiğinde veya doğrudan hitaplar
dikkate alındığında kâfirlerden-müşriklerden bahseden veya onlara hitap eden
âyetlerin müminlere de hitap edebilmesini, modern dönem anlama metotları
açısından açıklamak oldukça zordur. Nitekim hitap-muhatap arasındaki zorunlu
ilişki bunu gerektirmektedir. Üstelik âyet bağlamında konuşulan muhataplar
(müşrikler-müminler) bir arada ele alınmayacak ve aynı âyete konu edilemeyecek
iki farklı inanca sahiptirler. Dolayısıyla müşriklere yapılan hitaplarda
verilen mesajları müminlere yöneltmek ve bu âyetlerdeki vasıfları müminlere
yüklemek mümkün gözükmemektedir.

Öte yandan klasik literatürde kâfirlerden-müşriklerden bahseden âyetlerin
müminlere de hitap edebilmesinde herhangi bir problem görülmemiştir. Çünkü
dilbilim de vakıa da buna imkan tanımaktadır. Usûlcüler ve müfessirler, bu
konuyu çok geniş boyutlarda ele almışlar; hitabın Ehl-i kitap-müminler,
müminler-kâfirler, Hz. Peygamber-ümmet gibi taraflar arasındaki geçişliliğini
incelemişlerdir. Tefsir literatürü ve modern dönem tefsir algısı açısından
hitabın geçişliliğinin imkânı, müşrikten-kâfirden bahseden bir âyetin müminleri
de kapsaması veya müşrike-kâfire yapılan hitabın mümine de dönmesi bağlamında
netleştirilebilir. Klasik literatür bu hususu, bazen literal delâlet (tamim) ve
dilin edebî kullanım keyfiyeti (belâgat), bazen de hitabın imkânı (üslup
özellikleri) ile açıklamaktadır.

Âyetlerde ve hadislerde mümin, kâfir, müşrik, münafık, Ehl-i kitap gibi
kategorik sınıfların inanç esaslarına yer verildiği gibi bu sınıfların
karakteristik-amelî boyutlarına dair betimlemeler de yapılmaktadır. Bu bağlamda
naslar bazen mümin olmanın gerektirdiği ameller, bazen mümin olanın
yapamayacağı işler, bazen de mümin olanın yaptığında iman-amel bütünlüğünü
tehlikeye sokacağı hususlardan bahsetmektedir. Kur’ân’da müminlere yapılan
hitapların bir kısmında, onların kâfirlere benzemekten ve kâfirlere ait
vasıfları taşımaktan men edildikleri açık bir şekilde görülmektedir. Ayrıca
âyetlerde bazen müminlerin kâfirlere benzemesinin doğuracağı olumsuz sonuçlar
zikredilmekte, bazen de müminlere hitap eden veya müminlerden bahseden
âyetlerin sonunda kâfirlerin içerisinde bulundukları duruma veya
karşılaşacakları azaba dair bilgiler yer almaktadır. Ayrıca  karşıt inanç profillerine ait sıfatların
belirtildiği durumlarda, gayr-i müslimlere yapılan hitap; müminler için uyarı,
muhasebe, şükür ve imanda sebat ifade etmekte; müminlere yapılan hitaplar da
gayr-i müslim gruplar için teşvik ve fırsat öğeleri içermektedir. Bu hususu
üslûbü’l-Kur’ân ile temellendirmek mümkündür. Bununla birlikte Kur’ân’da
hitabın geçişliliğinin teorik boyutta iki şekilde gerçekleştiği söylenebilir.
Bunların birincisi, dilbilimsel-belâgî öncüllerle alakalıdır ve tariz, kinaye,
mecaz gibi kullanımlarda söz konusudur. İkincisi ise teşbih-kıyastır. Burada
kıyas, önermelere ihtiyaç duyulmadan zihinde gerçekleşen bir olgudur. Çünkü zihin,
bu ifadeleri duyduğunda lazfın literal anlamından daha kuvvetli manalara bir
anda ulaşabilmektedir.

Bu çalışmada -modern dönem problemlerinden hareketle- doğrudan
hitaplardan dolaylı muhataplara geçişin mümkün olup olmadığı konu edilmektedir.
Bu çerçevede çalışmada öncelikle Kur’ân’ın bazen mesajlarını ve öğretilerini
muhataplarına karşıt inanç sistemleri üzerinden ulaştırmasının üzerinde
durulmaktadır. Böylece müminlere, bazı emir ve nehiylerin doğrudan değil de
karşıt taraf üzerinden yapılmasında Kur’ân’ın takip ettiği üslup ortaya
koyulmuştur. Çalışmada sadece müşriklerden-kâfirlerden bahsedilen âyetlerin
müminlere de hitap etme imkânı incelenirken ilgili âyetler analiz edilmiş; bu
âyetler aynı konuda müminlere yapılan hitaplarla karşılaştırmıştır. Çalışmanın
son bölümünde ise konuyla ilgili teorik bir çerçeve çizilmiş; hitaplar arası
geçişlilikte yöntem konusu ele alınmıştır.

             

Keywords

Tefsir, Yöntem, Üslup, Hitap, Muhatap

References

• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Rûhu’l-meânî. 30 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Arpa, Abdulmuttalip. “Kur’ân’da Bir Hitap Şekli: İki Kişilik Hitapla Tek Kişiye Hitap”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (2010): 105-118.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. 12 Cilt. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Bayram, Enver. “Kur’ân’da Geçen “Ey İnsanlar” ve “Ey İman Edenler” Hitaplarıyla Başlayan Âyetler Arasında Bir Mukayese”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2017): 161-184.
• Baysal, Sıddık. “Mekkî-Medenî Olgusunun Kur’ân Lafız ve İbarelerinin Anlam ve Delâletlerini Belirleyiciliği: 107/Mâun Sûresi Örneği”. Bartın İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 3/5 (2016) 23-58.
• Begavî, Muhyissünne Ebu Muhammed el-Hüseyn b. Mes’ûd. Meâlimü’t-tenzîl. Thk. Muhammed Abdullah en-Nemr v.dğr. 8 Cilt. Riyad: Dârü Tayyibe, 1989.
• Beyzâvî, Nâsıru’d-dîn Ebü’l-Hayr Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâs el-Arabî, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdî es-Sicistânî. Sünenu Ebî Dâvûd. Thk. Muhammed Avvâme. 5 Cilt. Cidde: Dârü’l-Kıble li’s-Sekâfet’il-İslâmiyye, 1998.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf. el-Bahru’l-muhît. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvid. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Ebüssuûd, Ebüssuûd b. Muhammed el-İmâdî el-Hanefî. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm. Thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyad el-Hadîse, ts.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili. Sad. İsmail Karaçam v.dğr. 10 Cilt. Fatih: Azim Dağıtım, ts.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunis: Daru’t-Tûnisiyye, ts.
• İbn Atiyye, Kadî Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. Thk. Abdüsselam Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Cüzey, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. et-Teshîl li ulûmi’t-tenzîl. Thk. Muhammed b. Seyyidî Muhammed Mevlây. 4 Cilt. Kuveyt: Dârü’d-Dıyâ, 2013.
• İbn Kesîr, İmâdüddîn Ebü’l-Fidâ İsmail. Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azîm. Thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed v.dğr. 15 Cilt. Cîze: Müssesetü Kurtuba, 2000.
• Kāsımî, Muhammed Cemâleddîn. Mehâsinü’t-te’vîl. 17 Cilt. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebûbekr. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Muhammed Rıdvân Araksûsî, Mâhir Habbûş. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmud. Te’vîlâtü Ehli’s-sünne. Thk. Mecdî Baslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-‘uyûn. Thk. es-Seyyid b. Abdülmaksud b. Abdürrahim. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî. el-Hidâye ilâ bülûgu’n-nihâye. 13 Cilt. İmârât: Câmiatü’ş-Şârika, 2008.
• Müsâid b. Tayyar, Müsâid b. Süleyman et-Tayyar. Makâlât fî ulûmi’l-Kur’ân ve usûli’t-tefsîr. Riyad: Merkezü Tefsîr li’d-Dirâsât el-Kur’âniyye, 2015.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî Müslim b. Haccâc. Sahih-i Müslim. 5 Cilt. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1955.
• Râzî, Fahreddin Ömer b. el-Hüseyn b. el-Hasen. Mefâtihu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
• Seâlebî, Abdurrahman b. Muhammed b. Mahlûf ebû Zeyd. Cevâhiru’l-hisân fî tefsîri’l-Kur’ân. Thk. Şeyh Ali Muavviz v.dğr. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1997.
• Sevinç, Ahmet. “Kur’ân’da Hitap Şekilleri ve Müddessir Sûresinde Yer Alan Hitapların Tahlili”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2015): 133-162.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 17 Cilt. Kahire: Merkezü Hicr li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât el-İslâmiyye, 2003.
• Şinkītî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr. Edvâ’ü’l-Beyân fî îzâhi’l-Kur’ân bi’l-Kur’ân. 9 Cilt. Cidde: Dârü Âlemi’l-Fevâid, ts.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî v.dğr. 26 Cilt. Cîze: Dârü Hicr, 2001.
• Zemahşerî, Cârullah Ebü’l-Kasım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakāʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekāvîl. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvid. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Abîkân, 1998.