The Phenomenon of Iʿrāb in the Tafsīrs of Bayḍāwī and Lutfullāh al-Ardurūmī

Year 2019, , 1053 - 1072, 15.12.2019

Mücahit Elhuut , Yakup Kızılkaya

https://doi.org/10.18505/cuid.621080

Abstract

Iʿrāb is a phenomenon which has carried on its
importance since the beginning of codification activities on Arabic language
and Islamic sciences. For this reason, it has been one of the basic elements
taken as a foundation for most of the Islamic sciences. Iʿrāb is a part of tafsīr,
which is one of these sciences and whose primary purpose is to contribute
understanding the Qur’ān. As a matter of fact, it is possible to speak about a
truly conducted tafsīr only by
pursuing the qualities that a language has in the strict sense. One of the most
obvious qualities of the Arabic language related to tafsīr is iʿrāb.
Therefore, iʿrāb takes an important
place in the mufassirs’
(interpreters) methodology of tafsīr. Bayḍāwī, who is one of the mufassirs giving remarkable coverage to iʿrāb in their tafsīrs, is a mufassir who
is widely respected in the Islamic world and especially in the eyes of Ottoman
scholars. Hence, his tafsīr has been
subject to many other studies in terms of some aspects such as sharḥ, hashiya, abbreviations etc. Furthermore,
some of the other tafsīr books have
been written using this tafsīr as the
base.  In this study, the tafsīrs of the two interpreters, Bayḍāwī
and Lutfullāh al-Ardurūmī – an Ottoman period mufassir – are compared in terms of their approach to iʿrāb. It is understood that the source
of most of Lutfullāh al-Ardurūmī’s opinions on iʿrāb was Bayḍāwī and that Lutfullāh al-Ardurūmī preferred to
summarize, explain and comment on Bayḍāwī’s ideas on the subjects he agreed.
However, in some cases, he disagreed with Bayḍāwī’s opinions in a manner that
shows his competence in the language and especially in iʿrāb. In this case, he supported his opinions with the opinions of
other mufassirs, al-Zamakhshari, al-Rāzī and Abū Ḥayyān being in
the first place. In this study which makes a comparative analysis of the
opinions of two mufassirs based on
some examples, apart from the books of these two mufassirs, the books of other mentioned mufassirs, in whose tafsīrs
the subject of iʿrāb holds an
important place and is analyzed as part of the topic.

Summary: Iʿrāb means explanation and
specification. It functions through the rules by which edits the signs at the
end of words in the Arabic language and makes them connect with each other, and
thus it determines their values of meaning. Hence, in a sentence iʿrāb has a role which -by removing
ambiguity- helps reveal the elegant meanings, and makes it easier to understand
the deep meanings of the statement. Therefore, iʿrāb has always been one of the most fundamental properties that
Arab linguists hold to as well as other scholars who work in fields where the
qualities of language are looked after, such as ḥadīth, fiqh and kalām, and write books. In the tafsīr of the Qur’ān, iʿrāb has been one of the leading
factors. Hence, the basic dynamic for the establishment of iʿrāb rules is to keep the Qur’ān safe from the misreading called lahn. The mufassirs (commentators) have greatly benefited from iʿrāb in understanding the Qur’ān as
well. One of the scholars who benefit from iʿrāb
in understanding the Qur’ān is the famous mufassir
 ʿAbdallāh b. Muḥammad al-Bayḍāwī (d. 685/1286) in his work Tafsīr
al- Bayḍāwī which is also known as Anwār al-Tanzīl wa-Asrār al-Ta'wīl. This
book is a tafsīr which has gained
wide acceptance in the scholar circles. 
Another scholar to use iʿrāb
frequently like Bayḍāwī in his tafsīr
is Muḥammad b. Lutfullāh al-Ardurūmī (d. 1202/1788) who is also known as
Göğsügür Lütfullah Efendi. The title of Lutfullāh al-Ardurūmī’s tafsīr, who is one of the Ottoman period
scholars and wrote books in various fields, is Rāmūzu't-Tahrīr ve't-Tafsīr. As this tafsīr gives wide coverage to the properties of language and iʿrāb, it is also possible to be called
a lugawī tafsīr. The commentator
mostly preferred to explain Bayḍāwī’s opinions as well as benefiting from his
opinions on iʿrāb. In addition to
this, he benefited from the opinions of other mufassirs such as al-Zamakhshari, al-Rāzī and Abū Ḥayyān and many others for the subjects
related to iʿrāb.

In this
study, Anwār al-Tanzīl wa-Asrār al-Ta'wīl
by Bayḍāwī and Rāmūzu't-Tahrīr ve't-Tafsīr
by Lutfullāh al-Ardurūmī are compared in terms of their approach to iʿrāb. The determinant for choosing
these two tafsīrs is that the way
these books approach iʿrāb show
similarities. The aim of this study, which comparatively analyzes the subject
through some examples, is to determine the quality of the relationship in terms
of their evaluating iʿrāb by
determining the approach of these two mufassirs
to iʿrāb in understanding the Qur’ān
verses. Another aim of this study is to analyze the evaluations of Lutfullāh
al-Ardurūmī, who lived later than Bayḍāwī, on the subjects he thought similarly
or he disagreed.  At this point, the
subject, which is analyzed through examples of iʿrāb in both works, is discussed comparatively with the opinions
of al-Zamakhshari, al-Rāzī,
Abū Ḥayyān and other mufassirs
who gave wide coverage to iʿrāb in
their works.

The two
scholars, whose opinions on iʿrāb are
analyzed in this study, undoubtedly have been the subject of many other studies
with their various aspects. Over the years, there are more and more studies on
Bayḍāwī who gains more and more reputation and whose works draw more attention.
Related to our subject some studies analyze the way he used iʿrāb in interpreting the method in his tafsīr and verses of the Qur’ān.
However, this study, unlike previous ones, discusses the way Bayḍāwī and
Lutfullāh al-Ardurūmī, who lived later than him, used iʿrāb in their tafsīrs
rather than explaining the method in Bayḍāwī’s tafsīr and how he used the properties of language and iʿrāb in tafsīr. On the other hand, though Lutfullāh al-Ardurūmī was not
studied as much as Bayḍāwī, it is seen that some of his works have been the
subject of various studies. Some studies analyze his works in terms of
language. However, this study, by making a comparison of the opinions of these
two writers on this subject, tries to present the subjects that Lutfullāh
al-Ardurūmī agreed or disagreed with Bayḍāwī in his tafsīr book when he appealed to Bayḍāwī’s opinion on iʿrāb and the sources of the opinion
differences between them as well as evaluating Bayḍāwī’s approach to ʾiʿrāb. In addition, this study aims to
evaluate by determining which forms Lutfullāh al-Ardurūmī used from quoting,
explaining or referencing in points about which he had the same idea as Bayḍāwī.
On the other hand, it is tried to be determined for the subjects he disagreed
with Bayḍāwī whether it was the writer’s own opinion or it was opting for one
over another after evaluating the opinions of previous scholars.

About
the approaching styles to subjects related to iʿrāb in the two works that are the subjects of this study, these
conclusions have been reached: Lutfullāh al-Ardurūmī mostly agreed with the opinions
of Bayḍāwī. Although he preferred to summarize most of Bayḍāwī’s opinions, he
felt the need to make explanations in some cases. More examples for this
subject, about which some examples are given in the study, can be given from
the works of both writers. For the subjects he disagreed, Lutfullāh al-Ardurūmī
presented some other opinions in other tafsīrs
he considered more to the point. For the subjects he disagreed with Bayḍāwī, he
primarily benefited from the Al-Kashshāf by
al-Zamakhshari, Mafātihu'l Ghayb by al-Rāzī, al-Baḥr al-muḥīṭ by
Abū Ḥayyān and from different opinions related to iʿrāb in other tafsīrs.
In some of the opinions, he neither agreed with Bayḍāwī nor with other mufassirs and he stated his own opinion.
These evaluations on iʿrāb have been
able to appear in the form of valuing one opinion above any other that has an
obvious effect in determining the meaning as they can be from a writer who has
never been mentioned previously. Lutfullāh al-Ardurūmī justified it when he
agreed with Bayḍāwī’s opinions by presenting various evidence. This shows us
that the role of mufassirs who follow
the previous ones is not only to summarize and gloss them but on the contrary
they have some methods, evaluations and criterion special to themselves. On the
other hand, these results obtained by comparing the two works that are the
subjects of this study show us that although the accumulation of knowledge and
compilations left by the previous scholars to the later ones are abundant in
either language or other fields, a group of conclusions that were not reached
by them can be reached by the later ones as a result of extensive evaluations
and researches. 

Keywords

Arabic Language and Rhetoric, Iʿrāb, Tafsīr, Bayḍāwī, Lutfullah al-Ardurūmī

Beyzâvî ve Lütfullah el-Erzurûmî’nin Tefsirlerinde İrab Olgusu

Abstract

İrap Arap dili ve İslami ilimlere dair tedvin faaliyetlerinin
başlangıcından bu yana önemini devam ettiren bir olgudur. Bu sebeple farklı
alanları konu alan İslami ilimlerin çoğunda esas alınan unsurlardan birisi
olmuştur.  Bu alanlardan biri olan ve
öncelikli hedefi Kur’ân’ın anlaşılmasına katkı sağlamak olan tefsirin de önemli
bir parçasıdır. Zira dile ait özelliklerin tam manasıyla gözetilmesiyle ancak
doğru bir tefsir faaliyetinden söz etmek mümkün olabilmektedir. Arap dilinin
tefsirle ilgili en bariz özelliklerinden biri ise iraptır. Bundan dolayı her
bir müfessirin tefsir yönteminde irap önemli bir yer işgal etmektedir.
Tefsirinde iraba önemli bir yer ayıran müfessirlerden Beyzâvî, İslam âleminde ve
özellikle Osmanlı âlimleri nazarında kabul görmüş bir müfessirdir. Nitekim
tefsiri; şerh, haşiye, ihtisar vb. yönlerden başka çalışmalara konu olmuştur.
Ayrıca bazı tefsir çalışmaları da bu tefsir esas alınarak oluşturulmuştur. Bu
çalışmada Beyzâvî ve Osmanlı dönemi âlimlerinden olan Lütfullah el-Erzurûmî’nin
tefsiri, irabı ele alışları noktasında karşılaştırılmıştır. Lütfullah
el-Erzurûmî’nin iraba dair görüşlerinin çoğuna Beyzâvî’nin kaynaklık ettiği,
Beyzâvî ile aynı düşündüğü noktalarda onun görüşlerini özetleme, açıklama veya
yorumlama yoluna gittiği görülmüştür. Bazı durumlarda ise kendisinin dile ve
özellikle iraba vukufiyetini gösteren bir tarzda Beyzâvî’nin görüşlerine
katılmamıştır. Bu durumda Zemahşerî, Râzî, Ebû Hayyân başta olmak üzere daha başka
müfessirlerin görüşleriyle kendi görüşünü desteklemiştir. Bazı örnekler
üzerinden iki müfessirin iraba dair görüşlerinin karşılaştırmalı incelemesini
yapan bu çalışmada bu iki müfessirin eserlerinden başka tefsirlerinde irabın
önemli bir yer işgal ettiği zikri geçen müelliflerin eserleri de konuyla ilgisi
bağlamında incelenmiştir.

Özet: Açıklamak ve beyan
etmek anlamlarına gelen i‘râb, Arap dilinde kelimelerin sonlarındaki alametleri
düzenleyerek, kelimelerin birbirleriyle irtibatlarını kuran ve bu sayede anlam
değerlerini belirleyen kurallar sistemidir. Dolayısıyla i‘râb, cümlede anlam
belirsizliklerini ortadan kaldırarak anlam inceliklerinin ortaya çıkmasını
sağlayan ve bu sayede sözdeki derin anlamların anlaşılma yolunu kolaylaştıran
bir role sahiptir. Bu yüzden i‘râb, Arap dilcilerinin yanı sıra hadis, fıkıh,
kelam gibi dile ilişkin özelliklerin gözetildiği alanlarda eser veren
müelliflerin de çalışmalarını dayandırdıkları temel noktalardan birisi
olmuştur. Kur’ân-ı Kerîm’in tefsirinde de i‘râb başta gelen unsurlardan biri
olmuştur. Nitekim i‘râb kaidelerinin konulmasındaki temel dinamik, Kur’ân’ı
Kerîm’i lahn adı verilen hatalı okumalardan korumak olmuştur. Tefsirciler de
Kur’ân’ı Kerîm’i anlamada i‘râbdan çokça faydalanmışlardır. Tefsîr-i Beyzâvî
diye de bilinen Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl adlı eserinde
Kur’ân’ı anlamada i‘râb özelliklerine sıkça başvuran âlimlerden birisi meşhur
tefsirci Abdullah b. Muhammed el-Beyzâvî’dir (ö. 685/1286). Bu eser ilim
çevreleri tarafından kabul görmüş bir tefsirdir. Beyzâvî gibi tefsirinde i‘râbı
çokça kullanan bir diğer alim Muhammed b. Lutfullah el-Erzurûmî (ö. 1202/1788)
olup Göğsügür Lütfullah Efendi olarak da bilinmektedir. Osmanlı dönemi
âlimlerinden olan ve birçok ilim dalında eser veren Lutfullah el-Erzurûmî’nin
tefsirinin adı Râmûzu’t-tahrîr ve’t-tefsîr olup bu tefsirin dil ve i‘râb
özelliklerine geniş yer ayırması sebebiyle lugavî tefsir olarak da
nitelendirilmesi mümkündür. Müellif bu tefsirinde Beyzâvî’nin i‘râba dair
görüşlerinden istifade etmenin yanında çoğu zaman onun görüşlerini açıklama
yoluna gitmiştir. Bununla birlikte i‘râba dair mevzularda Zemahşerî, Râzî, Ebû
Hayyân ve daha başka âlimlerin görüşlerinden de yararlanmıştır.

Bu çalışmada Beyzâvî’nin Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl’i ile
Lütfullah el-Erzurûmî’nin Râmûzu’t-tahrîr ve’t-tefsîr’i, i‘râbı ele
alışları açısından karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Çalışmada bu iki
tefsirin seçilmesindeki belirleyici etken eserlerin i‘râbı ele alış
yöntemlerinin benzerlik arz etmesidir. Bazı örnekler üzerinden konuyu
karşılaştırmalı olarak inceleyen bu çalışmanın amacı iki müfessirin Kur’ân
ayetlerini anlamada i‘râba yaklaşımlarını tespit etmek suretiyle bu iki
müfessir arasındaki i‘râb değerlendirmeleri bağlamındaki ilişkinin niteliğini belirlemektir.
Çalışmanın diğer bir amacı Beyzâvî’den sonra yaşamış olan Lütfullah
el-Erzurûmî’nin onunla aynı düşündüğü veya farklı görüşe sahip olduğu
noktalardaki değerlendirmelerini incelemektir. Bu noktada, her iki eserde yer
alan i‘râb örnekleri üzerinden incelenen konu, eserlerinde i‘râba geniş yer
veren Zemahşerî, Râzî, Ebû Hayyân ve daha başka tefsircinin görüşleriyle de
mukayeseli olarak değerlendirilmiştir.

Bu çalışmada i‘râba dair görüşleri değerlendirilen her iki alim kuşkusuz
çeşitli yönleriyle birçok çalışmaya konu olmuştur. Yıllar geçtikçe şöhreti daha
da artan ve eserleri daha çok ilgi gören Beyzâvî hakkındaki çalışmalar daha
fazladır. Konumuzla alakalı olarak tefsirindeki yöntemi ve ayetleri
anlamlandırmada i‘râbı kullanış tarzını inceleyen çalışmalar bulunmaktadır.
Ancak bu çalışma, önceki çalışmalardan farklı olarak Beyzâvî’nin tefsirindeki
yöntemi ve tefsirde dile ait özellikleri ve i‘râbı nasıl kullandığını
açıklamaktan ziyade Beyzâvî ile ondan sonra yaşamış olan Lütfullah
el-Erzurûmî’nin tefsirlerinde irabı ele alış tarzlarını mukayeseyi konu
edinmektedir. Diğer taraftan Lütfullah el-Erzurûmî, Beyzâvî kadar çalışılmamış
olsa da bazı eserlerinin çeşitli çalışmalara konu olduğu görülmektedir.
Eserlerini dil yönünden inceleyen çalışmalar da bulunmaktadır. Ancak bu çalışma
Beyzâvî’nin tefsirde i‘râbı ele alışını da değerlendirmekle birlikte iki
müellifin bu konudaki görüşlerinin kıyaslamasını yaparak tefsirinde Beyzâvî’nin
i‘râba dair görüşlerine başvuran Lütfullah el-Erzurûmî’nin onunla ittifak
ettiği ve farklı düşündüğü tarafları ve bu farklılıkların kaynaklarını ortaya
koymaya çalışmaktadır. Ayrıca Lütfullah el-Erzurûmî’nin Beyzâvî’yle ortak
görüşe sahip olduğu noktalarda onun görüşlerini ele alış tarzının alıntılama,
açıklama veya atıf yapma gibi şekillerden hangisiyle gerçekleştiğini tespit
ederek buradan bir değerlendirme yapmayı amaçlamaktadır. Öte yandan farklı
düşündüğü noktalarda ise bu görüşün önceki âlimlerin görüşlerinin değerlendirilmesi
neticesinde birinin diğerine tercih edilmesi şeklinde mi yoksa bizzat müellifin
kendi görüşü mü olduğu belirlenmeye çalışmaktadır.

Çalışmaya konu olan iki eserdeki i‘râba dair mevzuların ele alınış
biçimiyle ilgili olarak şu sonuçlara ulaşılmıştır: Lütfullah el-Erzurûmî
çoğunlukla Beyzâvî’nin görüşüne tabi olmuştur. Beyzâvî’nin çoğu görüşünü
özetleme yoluna gitse de bazı durumlarda açıklama yapma ihtiyacı hissetmiştir.
Çalışmada bazı örnekleri sunulan bu konuya dair daha çok örnek her iki müellifin
eserinden verilebilir. İhtilaf ettiği konularda ise diğer tefsirlerde daha
isabetli gördüğü görüşleri sunmuştur. Beyzâvî’ye katılmadığı noktalarda ise
başta Zemahşerî’nin Keşşâf’ı olmak üzere Râzî’nin Mefâtîhu’l-gayb’ı,
Ebû Hayyân’ın el-Bahru’l-muhît’i ve daha başka tefsirlerdeki i‘râba dair
görüşlerden yararlanmıştır. Bazı görüşlerinde ise gerek Beyzâvî gerek diğer
müfessirlerin görüşlerine katılmayarak kendi görüşünü belirtmiştir. İraba dair
bu değerlendirmeler, önceden dile getirilmemiş müellife ait bir görüş
olabildiği gibi anlamı belirlemede açık etkisi olan herhangi bir görüşün üstün
tutulması tarzında da tezahür edebilmiştir. Lütfullah el-Erzurûmî, Beyzâvî’nin
görüşlerine katıldığı durumlarda bunu çeşitli deliller sunarak
gerekçelendirmiştir. Bu husus, kadim müfessirleri takip eden sonraki
müfessirlerin tefsirdeki rolünün sadece özetleme veya şerh etme şeklinde
gerçekleşmediğini, bilakis kendilerine has yöntem, değerlendirme ve
kıstaslarının bulunduğunu göstermektedir. Öte yandan çalışmaya konu olan iki
eserin karşılaştırılmasıyla ortaya çıkan bu sonuçlar, kadim âlimlerin gerek dil
alanında gerek diğer alanlarda sonrakilere bıraktığı bilgi birikimi ve
teliflerin bolluğuna rağmen kapsamlı inceleme ve araştırmalar neticesinde
onların elde edemedikleri bir takım neticelere sonrakilerin ulaşabileceğini de
ortaya koymaktadır.

Keywords

Arap Dili ve Belagatı, I‘râb, Tefsir, Beyzâvî, Lutfullah el-Erzurûmî

ظاهرة الإعراب في تفسيري البيضاوي ولطف اللّه الأرضرومي

Abstract

ملخص: لقد كان الإعراب
منذ بداية التأليف في العلوم العربية والإسلامية حائزا على قدم السبق، واتخذ عمدة
وأساسا في كثير من العلوم الإسلامية في مختلف مجالاتها، وخاصة التفسير الذي كان
غرضه الأول والأسمى فهم كتاب الله عز وجل ولا يكتمل الوصول إلى التفسير الصحيح دون
معرفة اللغة العربية، ومن ألصق العلوم العربية في التفسير الإعراب، لذا نال قسما
عظيما لدى المفسرين على حسب منهج كل واحد منهم، ومن الأقدمين الذي كان له قبولا
عظيما في العالم الإسلامي عموما والعلماء العثمانين خصوصا تفسير البيضاوي، فنال
عناية الشرح والتحشية والاختصار والبناء عليه ونحو ذلك، وفي هذا المقال حرص
الباحثان على المقايسة بين تفسير البيضاوي وتفسير لطف الله الأرضرومي من العهدة
العثمانية من حيث الإعراب، وتوصلا إلى أنّ معظم آراء لطف الله
الأرضرومي المتعلقة بالإعراب كان مصدرها البيضاوي، وعند الاتفاق بينهما شرح
الأرضرومي رأي البيضاوي أو اختصره أو علق عليه، وعند مخالفته ذكر آراء المتقدمين
في المسألة كالزمخشري والرازي وأبي حيان وغيرهم من العلماء الذين كان لهم السبق في
إعراب القرآن الكريم في تفاسيرهم، وعلل سبب المخالفة، وهذا يدل على تمكنه في هذا
الفن وخاصة الإعراب ومدى آليته في استخدامها في التفسير، واتبع في هذاا المقال
أسلوب الاستقراء والمقارنة بين الأمثلة، واعتمد في ذلك على البيضاوي والأرضرومي
لأنهما أساس هذه الدراسة وإضافة إلى
المؤلفين الذين مر ذكرهم.

خلاصة: إن الإعراب هو التوضيح
والتبيين والقواعد التي من خلالها يتبين آلية ربط الكلمات بعضها ببعض، ووضع علامات آخرها وتقدير معانيها،
وهو النظام الذي من خلاله يتم ربط المفردات بعضها ببعض، والتوصل إلى المعنى
التحقيقي أو التقريبي، وبناء عليه فقد لعب الإعراب دورا مهما في فهم المعاني
الرقيقة وإزالة الالتباس عن المعاني الدقيقة وسهل الوصول إلى المرادات العميقة،
ولذلك كان للإعراب دورا لدى اللغويين إضافة إلى المؤلفين في العديد من العلوم
الإسلامية كالفقه والحديث والفلسفة وغيرها من حيث كونه معتمدا واساسا، كان له
الصدارة في تفسير القرآن الكريم، لأن
الإعراب أساس نشاته وصدوره كعلم هو حفظ كتاب الله عز وجل من اللحن
والخطأ، فالمفسرون استفاد من الإعراب بكثير لفهم القرآن الكريم. ومن هؤلاء
العلماء الذين عنوا بالإعراب كثيرا في فهم كتاب الله عز وجل الإمام البيضاوي وهو
العلم المشهور عبد الله بن عمر بن محمد البيضاوي (ت. 685/1286) في كتابه أنوار
التنزيل وأسرار التأويل وهو المعروف بــتفسير البيضاوي، وهو كتاب نال
القبول من قبل أهل العلم، وكذا الامام لُطف الله بن محمد الأرضرومي (ت. 1202/1788)،
وقد عُرف بكوكسي كور لُطف الله السيد، وهو من علماء العثمانين، فما شاع من علم من
العلوم في عصره إلا وجد للأرضرومي فيه تأليف، وكتابه راموز التفسير والتحرير
ويمكن وصف تفسير لطف الله الأرضرومي بأنه تفسير لغوي حيث توسع في ذكر وجوه اللغة
والإعراب توسع البيضاوي ذاته، واستفاد فيه من آراء البيضاوي المتعلقة بالإعراب، وزاد
عليه في كثير من الأحيان شرحا أو توضيحا، وزاد عليها مما استفاده من الزمخشري
والرازي  وأبي حيان وغيرهم من العلماء.

وفي هذا المقال
حرص الباحثان على المقارنة بين تفسير البيضاوي وتفسير لطف الله أفندي الأرضرومي من
حيث استخدام كل منهما للإعراب في تفسيره، واتخذ اساسا للدراسة تفسيري البيضاوي
ولطف الله الأرضرومي لأنهما من منهج واحد، وانتهج في ذلك أسلوب الاستقراء والمقايسة
بين الأمثلة للوصول إلى فهم علاقة كلا المفسرين ببعض وكيفية استخدامهم للإعراب في
فهم آي الذكر الحكيم، ولنرى كيفية طريقة لطف الله الأرضرومي، الذي عاش بعد البيضاوي،
في المسائل الإعرابية التي وافق فيها البيضاوي وفي النقاط التي خالف فيها البيضاوي،
وفي الأمثلة التي جيء بها لتوضيح الموضوع الآنف الذكر تمّ الرجوع إلى تفسير الزمخشري
والرازي وأبي حيان وغيرهم من العلماء الذين كان لهم العناية الكبيرة بإعراب القرآن
في تفاسيرهم.

ولا شك أن كلا
العالمين نالا قسطا من البحث والدراسة لدى كثير من الباحثين مع اختلاف في الكمية،
فالبيضاوي الامام الذي نال القسط الاكبر من الحظ والشهرة على مر السنين، مالت
مؤلفاته عبر الزمن العناية الخاصة ومنها ما كان مختصا في منهجه اللغوي في تفسيره
لكتاب الله عز وجل ومدى استخدامه
للاعراب، وفي هذا المقال لم يكن الهدف عند الباحثين هنا كالباحثين السابقين اثبات وتوضيح
منهج البيضاوي في استخدامه للغة عموما والإعراب خصوصا، بل يحاول المقايسة بينه وبين
مفسر عالم متأخر عنه من حيث استحدام الإعراب في تفسير كتاب الله عز وجل. وكذا لطف الله الأرضرومي
الذي يشكل جانبا آخر من الدراسة وإن لم ينل الشهرة والحظوة التي نالها البيضاوي
لدى الباحثين لكن بعض مؤلفاته بدأت الأضواء تسلط عليها، وبدأ بعض الباحثين العناية
بما قدمه من مؤلفات، هناك دراسات درست مؤلفات الأرضرومي من حيث اللغة، ولكن هذا البحث
يتميز لا في دور البيضاوي في استخدام الإعراب في تفسيره فحسب بل يتميز بالمقارنة بين
تفسيرين، وأوجه الخلاف والاتفاق ومصادر الاتفاق والاختلاف في إعراب القران الكريم،
ومدى تأثر أحدهما من الآخر، لتبيين نوع هذه الاستفادة هل هي استفادة اقتباس أو شرح
وتعليق أو عطف، وعند المخالفة هل كانت هذه المخالفة بإضافة قول
أو مقارنة بينه وبين أقوال المتقدمين وترجيح بعضها على بعض، أم للمتأخر أقوالا خاصة
لم يسبق إليها.

ويمكن اختصار
الاستفادة بين الإمامين على النحو التالي: وافق الأرضرومي البيضاوي في الغالب
وكثيرا ما يختصر عبارة البيضاوي وبعضا يضيف للتفصيل، لهذه يمكننا أن نأتي بكثير
الأمثلة توضح نماذجا من الموافقة سواء كانت اختصارا أو تفصيلا، وعند مخالفة
الأرضرومي البيضاوي في مسائل الإعراب قدّم رأيا مستفادا من التفاسير الأخرى والتي
رآها أقوى أو ألصق بالمعنى، ومن هذه التفاسير التي اعتمد عليها للإتيان برأي مخالف
للبيضاوي الكشاف للزمخشري، ومفاتيح الغيب للرازي، والبحر المحيط
لأبي حيان وغيرها مما لا مجال لسرده جميعا هنا، وفي بعض الأحيان تفرد برأيه في
الإعراب، وخالف فيه البيضاوي وغيره من المفسرين، والتفرد ربما كان برأي لم يسبق
إليه وربما كان بتقديم أحد الأراء على الآخر دون متابعة من سبقه من المفسرين إليه
وله أثر واضح في المعنى، وما وافق فيه
البيضاوي فقد بنى موافقته على الحجة والدليل، وقد جمع في تفسيره كثيرا من الآراء
والذي يفيدنا أن اللاحقين لم يكن دورهم في العلوم وخاصة علوم العربية دور المختصر
والشارح؛ بل لهم بصمتهم الخاصة ورأيهم الراجح الذي يعتمد عليه، ومنه نصل إلى خلاصة
مفادها رغم غزارة ما قدمه المتقدمون للمتأخرين من العلوم والمؤلفات لكن باب البحث
والتمحيص في المسائل لغوية أو غير لغوية لا يزال مفتوحا للناقد ولأرباب العلوم
للتوصل إلى معان لم يسبقوا إليها.

Keywords

اللغة العربية وبلاغتها, الإعراب, التفسير, البيضاوي, لطف اللّه الأرضرومي

References

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed el-Cerâhî. Keşfu’l-hafâ ve muzîlu’l-ilbâs ‘ammâ iştehera mine’l-ehâdîs ‘alâ elsineti’n-nâs. Kahire: Mektebetu’l-kudsî, 1932.
• Beyzâvî, Nâsiru’d-dîn Ebû Said Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. Beyrut: Dâru ihyâi turâsi’l-‘Arabi, 1997.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail Ebû Abdillah el-Cagfî. Sahîhu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru tavki’n-necât, 1422.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: y.y., ts.
• Cebûrî, Mey Fâdıl. İ‘râbu’l-Kur’âni’l-Kerîm dırâse fî menheciyyeti’t-te’lîf. Bağdat: Vizâretu’s-sekâfeti’l-‘âmme, 2001.
• Ebû Ali el-Fârisî, el-Hasen b. Ahmed b. Abdulgaffar. el-Hucce li’l-kurrâi’s-seb‘a. 3. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-turâs, 1993.
• Ebû Hafd, Sirâcu’d-dîn Ömer b. Ali b. Âdil ed-Dimeşkî el-Halebî. el-Lubâb fî ‘ulûmi’l-kitâb. Thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd – Ali Muhammed Mu‘avvıd. Beyrut: Dâru’l- kutubi’l-‘ilmiyye, 1998.
• Ebû Hasan, Muntasır Muhammed Necib Sıdkî. Risâle fî ‘usûl’t-tefsîr. Yüksek Lisans Tezi, Câmi‘atu’n-necâhi’l-vatanî, 2014.
• Ebû Hayyân, Esîru’d-dîn Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Yusuf el-Endelûsî. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. Thk. Sıdkı Muhammed Cemil. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1999.
• Elhut, Mücahit. Lütfullah el-Erzurûmî’nin “Râmûzu't-Tahrîr ve't-Tefsir” Adlı Eserinin (1-160 Varakları Arası) Edisyon Kritik. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2019.
• Enbârî, Kemaleddin Ebu’l-berekât Abdurrahman b. Muhammed b. Ubeydullah el-Ensârî. Nuz-hetu’l-elibbâ fî tabakâti’l-udebâ. 3. Baksı. Ürdün: Mektebetu’l-menâr, 1985.
• Ezherî, Ebû Mansur b. Ahmed el-Herevî. Tehzîbu’l-luga. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Ezherî, Halid b. Abdillâh b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Curcâvî el-Mısrî: Şerhu't-Tasrîh ale’t-Tavdîh ev et-Tasrîh bi madmûni't-Tavdîh fi'n-nahv. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-'ilmiyye, 2000.
• Habeşî, Abdullah b. Muhammed. Câmi‘u’ş-şurûh ve’l-havâşî. Abudabi: el-Mecma‘u’s-sekâfî, 2004.
• Halil, Münzir Casim. et-Tevessu‘ fi’l-ma‘nâ fi’t-ta‘bîri’l-Kur’ânî ‘inde’l-kâdi’l-Beyzâvî. Yüksek lisans tezi, Câmi‘atu Diyâlâ, 2011.
• İbn Babşâz, Tahir b. Ahmed. Şerhu’l-mukaddimeti’l-muhsibe. Kuveyt: el-Matba‘atu’l-asriyye, 1977.
• İbn Cinnî, Ebu’l-feth Osman el-Mevsılî. el-Hasâis. 4. Baskı. Mısır: el-Heyetu’l-Mısriyyetu’l-‘amme li’l-kitâbe, ts.
• İbn Hişâm, Abdullah b. Yusuf b. Ahmed el-Ensârî. el-Mesâilu’s-sefriyye fi’n-nahv. Thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 1983.
• İbnu’n-Nâzım, Ebû Abdillah Bedreddin Muhammed b. el-İmâm Cemaleddin b. Mâlik. Şehu İbni’n-Nâzım ‘alâ Elfiyeti İbn Mâlik. Thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 2000.
• İshâk, Ali Şevvâh. Mu‘cemu musannafâti’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyad: Dâru’r-rufâ‘î, 1983.
• Kabâve, Fahreddin. “el-Menheciyye fî i‘râbi’l-Kur’âni’l-Kerîm” Mecelletu’l-buhûs ve’d-dırâsâti’l-Kur’âniyye 9 (Yûnyû / Huzeyrân 2010): 95-152.
• Kara, Ömer. Göğsügür Lütfullah Efendi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2015.
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdillah Hacı Halîfe. Keşfu’z-zunûn ‘an esâmi’l-kutub ve’l-funûn. Bağ-dat: Mektebetu’l-musennâ, 1941.
• Kızılkaya, Yakup. İ‘râbu’l-Kur’ân Çalışmaları (H. VII / M. XIV. Yüzyıla Kadar), Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2003.
• Kirmânî, Muhammed b. Hamza. Garâ‘ibu’t-tefsîr ve ‘acâibu’t-te’vîl. Thk. Şemrân Serkâl Yûnus el-‘İclî. Cidde: Dâru’l-kıble li’sekâfeti’l-İslâmiyye, 1983.
• Konevî, İsamuddin İsmail b. Muhammed el-Hanefî. Hâşiyetu’l-Konevî ‘ale’l-Beyzâvî ve ma‘ahu hâşiyetu İbni’t-Temcîd. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2001.
• Latreş, Abdusselam Süleyman Ali. Tavzifu’l-Beyzâvî şâhide’n-nahvi’ş-şi‘rî li tevcîhi’l-kırââti’l-Kur’ânî fî tefsîrih. Libya: Câmi‘atu Trablus, ts.
• Lütfullah el-Erzurûmî. Tahrîr fî fenni mustalahi’l-hadîs. Thk. Hasan b. Ali er-Rehhâlî. Ribât: er-Ribâtu’l-Muhammediyye, 2018.
• Mukrim, Abdulal Salim. el-Kur’ânu’l-Kerîm ve eseruhu fi’d-dırâsâti’n-nahviyye. Mısır: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-turâs, 1965.
• Murâdî, Alaaddin Ebu’l-Hasan Ali b. Suleymân. et-Tahrîr Şerhu’t-Tahrîr fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdurrahman el-Cebreyn vdğr. Riyad: Mektebetu’r-ruşd, 2000.
• Müslim, İbnu’l-Haccâc Ebu’l-Hasan el-Kuşeyrî en-Neysabûrî. Sahîhi Muslim. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, ts.
• Neysabûrî, Nizameddin el-Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-Kamî. Garâibu’l-Kur’ân ve rağâi-bu’l-furkân. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1995.
• Nuveyfid, Adil. Mu‘cemu’l-mufessirîn min sadri’l-İslâm hatta’l-‘asri’l-hâdır. Beyrut: Muessettu Nuveyfidi’s-sekâfiyye, 1988.
• Ören, Halis. Göğsügür Lütfullah Erzurumî ve Râmûzu’t-Tahrîr adlı Eseri. Doktora Tezi, Marma-ra Üniversitesi, 1995.
• Özdemir, Faruk. Lütfullah bin Muhammed Erzurumî’nin Râmûzu’t-Tahrîr ve’t-Tefsir’i. Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 1999.
• Radî. Necmuddin Muhammed b. el-Hasen el-Esterabâzî. Şerhu’r-Radî ‘ale’l-Kâfiye. Libya: Câmi-atu Bingâzi, 1978.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer et-Temîmî eş-Şâfi‘î. Mefâtihu’l-gayb. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 2000.
• Seâlîbî, Abdurrahman b. Muhammed b. Mahlûf. el-Cevâhiru’l-hisân fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru ihyâi turâsi’l-‘Arabi, 1997.
• Sefâkusî, Ebû İshak Burhaneddin İbrahim b. Muhammed b. İbrahim el-Kaysî. el-Mucîd fî i‘râibi’l-Kur’âni’l-Mecîd. Kahire: Dâru İbni’l-Cevzî, 2008.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr ‘Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. 3. Baskı. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Sa‘îd el-Hasen b. Abdillah. Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi. Beyrut: Dâru kutubi’l-ilmiyye, 2008.
• Suyûtî, Celalettin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Buğyetu’l-vu‘ât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nuhât. Lübnan: el-Mektebetu’l- ‘asriyye, ts.
• Suyûtî, Celalettin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Mısır: el-Heyetu’l-Mısriyyeti’l-‘amme, 1984.
• Suyûtî, Celalettin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerhi cem‘i’l-cevâmi‘. Thk. Abdulhamid Handâvî, ts.
• Tântâvî, Muhammed. Neş’etu’n-nahv ve târîhi eşheri’n-nuhât. 3. Baskı. Kahire: Dâru’l-me‘ârif, ts.
• Tûfî, Necmeddirn Ebu’r-rebi‘ Süleyman b. Abdulkavi b. Abdulkerim b. Sa‘îd. Şerhu Muhtasari’r-Ravda. Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî. Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 1987.
• Yıldırım, Zeki. “Erzurumlu Müfessir Lütfullah Efendi’de Nazarî Sufî Tefsir Örneği”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013): 1-40.
• Zebîdî, Ebu’l-fîd Muhammed b. Muhammed Abdurrezzak el-Huseynî el-Murtazâ. Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Kuveyt: Vizâretu’l-a‘lâmi’l-Kuveyt, ts.
• Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-kâsım Muhammed b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf. Thk. Halil Şeyhâ. 3. Baskı. Beyrut: Dâru’l-me ‘ârif, 2009.
• Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-kâsım Muhammed b. Amr b. Ahmed. el-Mufassal fî san‘ati’l-i‘râb. Beyrut: Mektebetu’l-hilâl, 1993.
• Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah. el-Bahru’l-muhit fî ‘usûli’l-fıkh. Thk. Muhammed Muhammed Tâmir. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 2000.
• Zuhaylî, Muhammed. el-Kâdî el-Beyzâvî el-mufessiru’l-usûlî. Dimeşk: Dâru’l-kalem, 1988.
• Zurkânî, Muhammed Abdulazim. Menâhilu’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 3. Baskı. Halep: Matbaatu ‘İsâ el-Bânî el-Halebî, ts.