Ibn Kathīr’s Ḥadīth Commentary Method and Text Criticism in Tafseer al-Qurʾān al-ʿAẓeem

Year 2020, , 97 - 118, 15.06.2020

Mehmet Ali Çalgan

https://doi.org/10.18505/cuid.674002

Cited By: 1

Abstract

ʿImād al-Dīn Ibn Kathīr (d. 774/1373), is an important historian, mufassir, muhaddith and Shāfiʿī jurist who lived in the 8th century. Ibn Kathīr’s work titled Tafseer al-Qurʾān al-ʿAẓeem, beside its tafsir identity, can be utilized due to its rich ḥadīth content and its comments on isnad and text of the ḥadīths. Ibn Kathīr, due to his competency in history and ḥadīth, analyzed the ḥadīth rigorously and noted any necessary aspect regarding the isnad or the text. In this paper, the analysis and criticism of ḥadīth texts in Ibn Kathīr’s tafsir is examined. Regarding the analysis aiming to understand the meaning of the ḥadīth, issues such as explanation of unknown words, utilizing the chapter headings, evaluation of all related ḥadīths, comments of previous scholars as well as Ibn Kathīr’s original interpretations are examined. Regarding the criticism of the text, issues such as general criticism under the heading of munkar which indicates a ḥadīth the text of which contains unacceptable meanings, specific criticisms due to conflict with the Qurʾān, the Sunnah, reasoning and historical facts, solutions regarding the ḥadīths which have conflicting meanings are examined. 

Summary: Ibn Kathīr (d. 774/1373) who lived in the 8th century is a competent scholar in fields such as ḥadīth, history, tafsir and jurisprudence. In this article the criticism and analysis of ḥadīths in the Tafseer al-Qurʾān al-ʿAẓeem by Ibn Kathīr who is an authority in ḥadīth and history are studied. Although the structure and plan of this book do not give it an appearance of a classic ḥadīth commentary, the rich ḥadīth content which it has, and the examination of this content with respect to isnad and text as in a ḥadīth commentary provide this book a ḥadīth commentary identity besides its tafsir identity. Ibn Kathīr’s tafsir is distinguished among other tafsirs by the ḥadīth commentary method and ḥadīth criticism that it employs. This is because it does not only provide ḥadīths as is seen in many other tafsirs, but also informs about the important issues that need to be known about these ḥadīths, and even in many times makes original evaluations. It is possible that Ibn Kathīr provides important evaluations about a ḥadīth which other famous commentators do not provide. He corrects some of the great ḥadīth scholars by showing the presence of isnads for ḥadīths that these scholars think do not exist. With all these aspects, Tafseer al-Qurʾān al-ʿAẓeem is an invaluable source for both tafsir readers and ḥadīth scholars due to its rich ḥadīth content, the skillful application of ḥadīth methodology and ḥadīth commentary. Ibn Kathīr’s tafsir is also an important ḥadīth source due to its very rich ḥadīth content. According to the catalogue at the end of the book, it includes over eight thousand ḥadīths which corresponds to a content similar to that of Ṣaḥīḥ al-Bukhārī. Looking at the studies over Tafseer al-Qurʾān al-ʿAẓeem, it can be said that it has been subject to many examinations with respect to tafsir, however, it has not received the same attention with respect to ḥadīth at a sufficient level. It is aimed in this study on one side to prove the value and originality of Tafseer al-Qurʾān al-ʿAẓeem as a ḥadīth commentary and on the other side to attract attention to the text criticism activities of ḥadīth scholars by using both specific criteria and concepts such as munkar.

In our study the criticism and analysis of ḥadīth texts in Ibn Kathīr’s tafsir are studied under various headings. It is quite important to identify possible mistakes in ḥadīth texts as well as to understand the ḥadīth texts correctly. For this purpose the principles of text criticism such as conflict with the Qurʾān, the Sunnah, reasoning and historical facts have been used since the time of the Companions. Ibn Kathīr has approached ḥadīths in view of these text criticism principles and pointed to the mistakes in the texts of the ḥadīths which are in conflict with these principles. Often times, Ibn Kathīr criticized the points in ḥadīth texts which are not in line with the general principles of Islam and which he perceived not appropriate by using the term munkar in a general manner. He utilized this concept explicitly for isnad and text. He always warned the reader against baseless information. Finally, he pointed out to instances which can be determined as a result of the comparison of the various channels of a ḥadīth. 

Text analyses are efforts to correctly understand the ḥadīth text which enable to clarify the meaning of the ḥadīth. Efforts such as the explanation of the unknown words, the evaluation of all the ḥadīths related to a subject in a unified manner, making use of another ḥadīth in understanding of a ḥadīth, making using of the opinions of the previous ḥadīth scholars and making original interpretations, identification of the unknown persons in the text, making connections with the chapter headings to better understand the meaning, explanations of the contradictions arising from different ḥadīths and collecting different historical ḥadīths in a common theme contribute to a better understanding of the meaning of ḥadīths. It can be seen clearly how Ibn Kathīr applied these text analyses with success through sample ḥadīth texts selected from his tafsir.

Two points that we think important are underlined at the end of our study. First, it is the exceptional position of Tafseer al-Qurʾān al-ʿAẓeem among the Qurʾān tafsirs with respect to ḥadīth content and analysis. When compared with the famous tafsirs that emerge in the tafsir history, Ibn Kathīr’s tafsir is easily distinguished. When the importance of ḥadīth in the Qurʾān tafsir is thought, it is important that the ḥadīth material is filtered with respect to its authenticity and the meaning of the ḥadīth is clarified at a sufficient level. Compared to the limited number of ḥadīths in the famous tafsirs that are used to explain the verses, the rich information with respect to isnad and text in Tafseer al-Qurʾān al-ʿAẓeem makes significant contribution in the explanation of the verses and provide the reader with valuable ḥadīth knowledge.

The second point that we think is important is that the text criticism efforts seen in Tafseer al-Qurʾān al-ʿAẓeem help to correct the opinion that ḥadīth scholars ignored text criticism compared to isnad criticism. In this respect, it is evaluated that our study is a contribution to the recent studies that shed light on the text criticism efforts of the ḥadīth scholars. In this regard, it seems important to make use of a criterion such as “conflict with the inner consistency of a ḥadīth” among other criteria. Moreover, it is pointed out in our study that the munkar concept and the thesis that this concept has been utilized by ḥadīth scholars in text criticism, is a topic which attracted the interest of the researchers and the usage of this concept in Ibn Kathīr’s tafsir contributes to this thesis.

Keywords

Ḥadīth, Ibn Kathīr’s Tafsir, Commentary, Text Criticism, Text Analysis

Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm’de İbn Kesîr’in Hadis Şerh Metodu ve Metin Tenkidi

Abstract

Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İbn Kesîr, (öl. 774/1373), hicrî 8. asırda yaşamış büyük bir tarihçi, müfessir, muhaddis ve Şâfiî fakihidir. İbn Kesîr’in, Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm isimli eseri bir tefsir olmasının yanı sıra, içerdiği zengin hadis muhtevası ve hadislerin isnad ve metin yönünden değerlendirilmesi sebebiyle de istifadeye açıktır. İbn Kesîr hadis ve tarih sahalarındaki yetkinliği sayesinde tefsirinde hadisleri dikkatli bir tahlilden geçirmiştir ve isnad veya metin açısından belirtilmesi gerekli hususları zikretmiştir. Bu makalede, İbn Kesîr’in tefsirinde hadis metinlerinin tahlilleri ve tenkitleri incelenmiştir. Hadis metninin manasını tespite yönelik tahliller kapsamında, bilinmeyen kelimelerin izahı, bâb başlıklarından istifade, ilgili hadislerin bir bütün olarak değerlendirilmesi, geçmiş âlimlerin izahları ve İbn Kesîr’in orijinal yorum ve tespitleri gibi konular yer almaktadır. Metin tenkitleri kapsamında ise, nekâret kavramıyla yapılan genel tenkitler, Kur’ân-ı Kerîm’e, sahîh sünnete, akla, tarihî verilere aykırılık gibi daha özel tenkitler, teâruz halindeki hadislere getirilen çözümler gibi konular yer almaktadır. Çalışmada bir yandan Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm’in bir hadis şerhi olarak değerini ve özgünlüğünü ortaya koymak, diğer yandan hadisçilerin gerek belli kriterleri, gerekse nekâret kavramını kullanarak yaptıkları metin tenkidi faaliyetlerine dikkat çekmek amaçlanmıştır.
Özet: Hicrî 8. asırda yaşamış olan İbn Kesîr (öl. 774/1373) hadis, tarih, tefsir ve fıkıh sahalarında yetkin bir âlimdir. Bu makalede İbn Kesîr gibi hadis ve tarih sahalarında otorite bir şahsiyetin, Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm isimli eserinde hadislere uyguladığı metin tenkit ve tahlilleri araştırma konusu edilmiştir. Bu eserin yapısı ve sistematiği, bu esere klasik bir hadis şerhi görünümü vermese de içerdiği zengin hadis muhtevası ve bu muhtevanın bir hadis şerhinde olduğu gibi isnad ve metin açılarından ustaca tahlil edilmesi, bu esere tefsir kimliğinin yanında, bir hadis şerhi kimliği de kazandırmaktadır. İbn Kesîr’in tefsiri, içerdiği bu hadis şerh metodu ve tenkidi yönleriyle diğer tefsirler arasında da temayüz etmektedir. Zira diğer pek çok tefsirlerinde görüldüğü gibi hadisleri olduğu gibi vermekle yetinmemiş, bu hadislerle alakalı bilinmesi gerekli önemli hususları bildirmiş, hatta çoğu zaman orijinal tespitlerde de bulunmuştur. Nitekim bir hadisle alakalı diğer meşhur hadis şerhlerinde bulunmayan önemli bazı tespitleri İbn Kesîr verebilmektedir. Bazı büyük hadis âlimlerinin başka tarikleri olmadığını zannettikleri hadislerin başka tarikleri olduğunu göstererek bu hafızları tashih etmiştir. Bütün bu yönleriyle Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm, tefsir okuyucuları için olduğu kadar, hadisçiler için de, gerek zengin hadis muhtevası, gerek hadis usulünün maharetle tatbiki, gerekse hadis şerhçiliği açısından müstağni kalınamayacak bir kıymeti hâizdir. İbn Kesîr’in tefsiri içerdiği çok zengin hadis muhtevasıyla aynı zamanda önemli bir hadis kaynağıdır. Kitabın sonunda yer alan hadis fihristine göre kitapta sekiz binin üzerinde hadis bulunmaktadır ki bu da Sahîh-i Buhârî’ye yakın bir muhteva anlamına gelmektedir. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm üzerine yapılan çalışmalara bakılarak, tefsir açısından pek çok çalışmaya konu olduğu, ancak aynı ilgiyi hadis açısından yeterli seviyede görmediği söylenebilir. Çalışmada bir yandan Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm’in bir hadis şerhi olarak değerini ve özgünlüğünü ortaya koymak, diğer yandan hadisçilerin gerek belli kriterleri, gerekse münker kavramını kullanarak yaptıkları metin tenkidi faaliyetlerine dikkat çekmek amaçlanmıştır.
Çalışmamızda İbn Kesîr’in tefsirinde hadis metinlerini tenkit ve tahlilleri çeşitli başlıklar altında incelenmiştir. Hadis metinlerinin doğru anlaşılması kadar hadis metinlerinde yer alabilen muhtemel hataların tespiti de büyük önem arz etmektedir. Bu amaçla Kur’ân-ı Kerîm’e, sahih sünnete, akla, tarihî bilgilere aykırılık gibi metin tenkidi esasları ve prensipleri sahâbe döneminden itibaren kullanılagelmiştir. İbn Kesîr, tefsirinde hadislere bu metin tenkidi esasları çerçevesinde yaklaşmış, mezkûr hususlara aykırı olan hadislerin metinlerindeki hatalara işaret etmiştir. İbn Kesîr, çoğu kez de, hadis metinlerinde yer alan ve İslam’ın asıllarına uygun düşmeyen, yadırgadığı, uygun görmediği hususları ve noktaları, münker olarak niteleyerek daha genel bir şekilde tenkit etmiştir. Bu kavramları isnad ve metin için ayrı ayrı ve açıkça kullanmıştır. Asılsız bilgilere karşı her zaman okuyucuyu uyarmıştır. Son olarak, hadis tariklerinin mukayesesi sonucu belirlenebilen durumlara da mutlaka işaret etmiştir.
Metin tahlilleri, hadis metninin doğru anlaşılmasına yönelik gayretler olup hadisin delâleti bu şekilde daha net ortaya çıkmaktadır. Hadisteki garip kelimelerin izahı, bir konu ile ilgili tüm hadislerin bir bütün olarak sunulması ve değerlendirilmesi, bir hadisin anlaşılmasında diğer bir hadisten istifade edilmesi, geçmiş muhaddislerin görüşlerinin nakli, bunun yanında hadisle ilgili orijinal yorumların yapılması, metindeki müphem şahısların tespiti, hadisin manasını doğru tespit için bâb başlığıyla ilgisinin kurulması, farklı hadislerden doğan fıkhî ihtilafların izahı, özellikle tarihî rivayetlerde rivayetlerin birleştirilerek ortak bir siyakta toplanmaları gibi çabalar hadislerin manasının daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunurlar. İbn Kesîr’in bu tarz metin tahlillerini nasıl başarıyla uyguladığı tefsirinden seçilen örnek hadis metinleri üzerinden net bir şekilde görülebilmektedir.
Çalışmamız sonucunda önemli olduğunu düşündüğümüz iki noktaya dikkat çekilmiştir. İlki, Kur’ân-ı Kerîm tefsirleri arasında hadis muhteva ve tahlilleri açısından Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm’in müstesna konumudur. Tefsir tarihinde öne çıkan meşhur tefsirlerle mukayese edildiğinde, bahsi geçen açıdan İbn Kesîr’in tefsiri rahatlıkla temâyüz etmektedir. Hadisin Kur’ân-ı Kerîm tefsirinde önemi ve vazgeçilmezliği düşünüldüğünde hadis malzemesinin okuyucuya sunulmasında sübut açısından belli bir filtreden geçirilmesi, delâlet açısından da belli seviyede vuzuha kavuşturulması önem arz etmektedir. Sık kullanılan meşhur tefsirlerde âyetlerin izahında başvurulan hadislerin nispeten sınırlı sayıda olması, bazen bu hadislerin gerekli tahriç ve sıhhat bilgilerinin bile verilmemesinin yanında, Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm’de, gerek isnad gerekse metin yönlerinden, okuyucuya sunulan malumatın zenginliği öncelikle âyet-i kerîmelerin anlaşılmasında önemli katkı sağlamakta, ayrıca okuyucuya ciddi bir hadis kültürü ve nosyonu da kazandırmaktadır.
Önemli olduğunu düşündüğümüz ikinci nokta ise Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm’de görülen metin tenkidi çabalarının hadisçilerin isnad tenkidi yanında, metin tenkidini ihmal ettikleri yönündeki kanaati tashih açısından önemli bir veri sağlamasıdır. Zira çalışmada Sahîhayn’da yer alan bazı hadislerin dahi metin tenkidine konu olduğu ve bazı kısımlarının hatalı olduğunun tespit edildiği görülmüştür. Bu açıdan, çalışmamızın hadisçilerin metin tenkidi gayretlerine ışık tutan, son dönemde yazılmış çalışmalara da bir katkı niteliği taşıdığı değerlendirilmektedir. Bu kapsamda, metin tenkidi kriterleri arasında “hadisin iç tutarlılığına aykırılık” gibi pek dile getirilmeyen bir kriteri kullanması da önemli görülmektedir. Ayrıca, Münker kavramı ve bu kavramın muhaddislerce metin tenkidinde kullanıldığı tezinin, araştırmacıların dikkatini çeken bir konu olduğu ve İbn Kesîr’in tefsirindeki kullanımın da bu teze katkıda bulunan veriler içerdiğine, makalede işaret edilmiştir. 

Keywords

Hadis, İbn Kesîr Tefsiri, Şerh, Metin Tenkidi, Metin Tahlili

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût v.dğr. 45 Cilt. Beyrût: Müessesetü'r-Risâle, 2001.
• Aslan, Muhammed. “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn Hadîs Âlimlerine Göre Münker Hadis”. The Journal of Academic Social Science Studies [JASSS] 62 (2017), 236-274.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. Şuabu’l-Îmân. thk. Abdulalî Abdulhamîd Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1423/2003.
• Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr. el-Müsned (el-Müsnedü’l-kebîr, el-Baḥrü’z-zeḫḫâr). thk. Mahfuzurrahman Zeynullah v.dğr. 18 Cilt. Medine: Mektebetü'l-Ulûm ve'l-Hikem, 1988- 2009.
• Brown, Jonathan A. C. “Erken Dönem Hadis Münekkitlerinin Metin Tenkidi Yaptığını Nasıl Biliyoruz ve Bulmak Niçin Bu Kadar Zor?”. çev. Salih Kesgin. Usûl: İslam Araştırmaları 25 (2016), 265-310.
• Buhârî, Ebû ʿAbdillâh Muhammed b. İsmâʿîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dârü Tavki'n-Necât, 1422.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥi’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Beyrut : Dârü'l-İlm li'l-Melâyîn, 1407/1987.
• Düzenli, Muhittin. “Metin Tenkidi Açısından İlel Eserleri: İbn Ebî Hâtim’in İlel Adlı Eseri Öze-linde”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2010), 225-250.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdül-hamîd. 4 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü'l-Asriyye, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. el-Merâsîl. thk. Şuayb Arnaut. Beyrût: Müessese-tü’r-Risâle, 1408.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. Sunen. thk. Muhammed Fuad Abdulba-ki. Daru İhyai’l-Kutubi’l-Arabiyye.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemaleddin. es-Siretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa es-Sekka, İbrahim el-Ebyari, Abdülhafız Şelebi. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1375/1955.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İmâduddîn İsmâil ed-Dımaşkî. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm. thk. Yusuf Ali Büdeyvî – Hasan Semâhî Süveydan. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1434/2013.
• Karaalp, Cahit. “Kur’ân-ı Kerim Meâl ve Tefsiri Adlı Eserin Tefsirindeki Metoduna Dair Bir İnce-leme”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 3/1 (2019), 1-23.
• Karadeniz, Hatice. “Istılahlaşma Sürecinde Münker Hadis Kavramı”. Hadis ve Siyer Araştırma-ları 3/2 (2017), 57-92.
• Kudat, Şeref & Gaylat, Ahlam Salim. “Nakdu’l-Metni inde İbn Kesîr fî Tefsîrihî”. Islamic Univer-sity of Gaza Journal of Islamic Studies 26/2 (2018), 339-370.
• Kur’ân Yolu. Erişim 07 Ocak 2020. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kutluay, İbrahim. Mukaddes Zaman ve Mekȃnlar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2009.
• Mâlik b. Enes. Muvatta. thk. Muhammed Fuad Abdulbâki. Beyrût: Dârü İhyâi't-Türasi'l-Arabî, 1406/1985.
• Muhammed Ganâm, Kâsım & Abdullah Ahmed, Ahmed. “el-Hadîsu’l-munker inde’l-İmâm Ebî Hatim er-Râzî Dirâsetun Tatbîkiyyetun min hilâl Kitâbi’l-İlel li ibnihî”. Mecelletu’l- Câmiati’l-İslâmiyye 10/1 (2002), 1-40.
• Muhammed b. Ali b. Abdullah. Medlûlu Mustalahi’l-Garîb inde’l-İmam İbn Kesîr Dirâsetun Nakdiyyetun Tatbîkiyyetun min hilâl Tefsîrihî. Gazze: el-Câmiatu’l-İslâmiyye bi Gazze, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc. el-Câmi‘u's-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi't-Türasi'l-Arabî, ts.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Yahya b. Şeref. el-Minhâc Şerhu Sahîhi Muslim b. el-Haccâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1392.
• Nesaî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sunen. thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Halep: Mektebu’l-Matbuâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• Osmânî, Şebbîr Ahmed. Fethü’l-mülhim bi-şerhi Sahîhi Müslim. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1426/2006.
• Özaydın, Abdülkerim. “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Eri-şim 28 Aralık 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-Kesîr-ebul-fidagm
• Paksoy, Kadir. İbn Kesîr’in Hayatı, Eserleri ve Hadis İlmindeki Yeri. Şanlıurfa: Harran Üniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Polat, Salahattin. Hadis Araştırmaları. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
• Polat, Selahattin. Metin Tenkidi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
• Savut, Harun. Tefsir ilminin rivayet kaynaklı sorunlarına bir çözüm arayışı: İbn Kesîr'in (774/1373) Tefsiru'l-Kur'ani'l-'Azim'i. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Suyûtî, Celâleddîn. ed-Dürru'l-mensûr fi't-tefsir bi'l-me’sûr. Beyrut : Dârü'l-Fikr, 1983.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü'l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdülmecid es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebü İbn Teymiyye, 1994.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü'l-evsat. thk. Târık b. Ivedullah. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, 1415.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Mu-hammed Şakir. Beyrût: Müessesetü'r-Risâle, 1420/2000.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre b. Musa b. Dahhâk. Sünenü't-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Mârûf. 6 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1998.
• Türcan, Zişan. Hadis Şerh Geleneği. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Yücel, Ahmet. “Cerh Lafızlarından “Münkerü’l-Hadis” ve Farklı Kullanımları”. Marmara Üniver-sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-14-15 (1995-1997), 199-210.
• Za’bî, Muhammed Muslih. Nakdu’l-Metn inde’l-İmâm Nesâî fî’s-Süneni’l-Kubrâ. Amman: Ürdün Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1420/1999.