Sibling Violence in the Qur’ān: A Psychological Perspective on the Abel-Cain and the Prophet Joseph Stories

Year 2020, , 73 - 95, 15.06.2020

İbrahim Yıldız

https://doi.org/10.18505/cuid.690585

Cited By: 5

Abstract

Although the family is the safest environment for each member, sometimes violence and abuse can come from the family members. Violence causes family relationships to deteriorate as in all other relationships among people. Sibling violence, as a form of domestic violence, can sometimes have dire consequences that can result in family breakup, death or long-term loss of one of the siblings. In this study, sibling violence, which has the potential to harm family relations in such a way, will be discussed in the context of two stories in the Qurʾān. It is aimed to contribute to other disciplines that study on this subject by examining the attitude of Islam against this violence, which affects the family, and the solutions of the Qur’ān to sibling violence. These stories in the Qur’ān are the story of Prophet Adam’s two sons who narrate an incident of violence that result in the brother killing his brother, and the story of Prophet Joseph and his brothers who narrate the sibling violence resulting in long-term loss. Both stories provide clues to the prevention of violence in the light of the causes of sibling violence and the behavior of the victim sibling in the development of events. In addition, because of the fact that these stories have taken place in the family of the prophets, they give people the message that sibling violence can happen in any family.

Summary: Because of the social nature of the mankind, it must live in structured societies. Family is the medium for him where he is born, raised, socializes and prepares for his future life. It is normal sentiments of love, mercy and tolerance which dominate in a family. But despite this, it is possible for a family member to be a transgressor against another family member’s rights. Emotions like jealousy and hostility can cause violence between siblings. Psychologists generally attribute the source of this kind of violence to the parents’ failure to show equal love and affection to all children. While this is an important cause for violence among the siblings, craving for attention and acceptance from society, trying to achieve material and sensual superiority and desire for social success can incite feelings of envy among the siblings. While feelings of jealousy is unproblematic when its intensity can be considered normal, it can cause psychological imbalance if it increases to the level beyond manageable limits. If the latter case occurs, this produces a state of mind where a sibling becomes capable of committing every act of transgression to another sibling, which is the most important cause for the violence among siblings.

Archetypical stories of Cain and Abel, and Prophet Joseph in the Qur’ān provide some clues pertaining to recognition and prevention of violence among the siblings. In these two parables, the real reason for envy does not lie in the other sibling. According to the Qur’ān, the true reason for this envy is attributed exclusively to the transgressor. In the parable of Cain and Abel, source of the problem between the siblings is the sacrificial offering to Allah. While the offering of Abel was accepted, Cain’s was not. Cain felt jealous and threatened his brother with death. Facing with his brother’s threat, Abel stayed firm and peaceful, said to his brother that if he were to attack him, he will not retaliate even for self-defence. He reminded Cain that his envy and anger was not due to him, Abel. Abel reminded Cain that the act that Cain was contemplating was a great sin in Allah’s eyes and that it is punishable by eternal hellfire. Cain, despite these warnings, went on to implement his intention of murder successfully.

When we inspect the parable we can see that Abel was free from any guilt on his part for his brother’s envy which is the source of his transgression. His sacrifice was accepted because Abel was among the pious and this doesn’t harm or effect negatively Cain in anyway. Therefore the main cause for the jealousy of Cain is his unworthiness in the eyes of Allah, in reality, the reason is solely Cain himself. Therefore it is totally unfair when Cain put the blame on his brother Abel. By the way of this example, the Qur’ān reminds mankind not to blame others for his problems and to take responsibility. Envy, which is the main reason for violence among siblings, will cloud judgment and prevent clear thinking. In the parable of Cain and Abel, the Qur’ān recommends not to taunt the already jealous sibling by way of words and actions and instead, encourages warning against the grave consequences of evil intentions both in this world and in the hereafter. 

In the parable of Prophet Joseph, because of jealousy of their father from Joseph, bigger brothers of Joseph planned to kill him but they give up on the idea of killing him and instead they dumped him in a well. Later on in the parable, some merchant finds Joseph and brings him to Egypt. There, Joseph becomes a high ranking statesman and meets with his older brothers. Because of the famine, older brothers are in need of Joseph for food and asks him for it, without knowing that the person they are asking from is their little brother, Joseph. Although Joseph faces with his brothers on a superior position his behavior exemplifies the best course of action to end violence among the siblings. In order to remove animosity and callousness from his brothers’ heart, the gradual plan that Joseph had implemented is a great example for healing the wounds that violence among the siblings can cause. It is unreasonable to expect all the animosity and jealousy that brothers of Joseph held for years to go away completely in a moment. Prophet Joseph did not remind his brothers of their crime, on the contrary he was very generous to them. He brought their father and their brother Benjamin to Egypt and in front of them Prophet Joseph forgave his older brothers for the crimes they had committed against him. In this way, Prophet Joseph prevented his brothers potentially denying every transgression they did if he were to confront them in their first meeting, and made them ready to accept their evil deeds.

Parables of Cain and Abel and Prophet Joseph are important for recognizing that envy can destroy the mercy that the siblings innately have for each other. It is understood from the parables that envy must be controlled and violence can’t be realized under any circumstances. It is clear from these parables that violence is never a solution for the jealousy among the siblings. A positive and viable solution would be for Cain to seek Allah’s approval instead of killing Abel and for brothers of Joseph this would be to earn their father’s love and respect. 

Introspection and analysis regarding possible reasons for jealousy and trying to resolve them and striving to be a better human, sibling, or child is a solution prescribed by the Qur’ān. Also, importance of speaking in a soft tone with the person who is experiencing intense jealousy, avoiding provocative language and behavior and trying every possible way to set this person straight is emphasized. The Qur’ān reminds us through these two parables that the human nature is prone to evil suggestions from the satan and for this reason humans need generous and benevolent help from others in order to clear themselves from these evil temptations.

Keywords

Tafsīr, Abel and Cain, Prophet Joseph, Sibling Violence, Sibling Abuse

Kur’ân’da Kardeş Şiddeti: Hâbil-Kâbil ve Hz. Yûsuf Kıssalarına Psikolojik Bir Bakış

Abstract

Aile, her bir üyesi için en güvenli ortam olmasına rağmen bazen şiddet ve istismar, kişiye bizzat aile fertlerinden gelebilir. Şiddet, insanlar arasında var olan diğer tüm ilişkilerde olduğu gibi aile ilişkilerinin de bozulmasına neden olur. Aile içi şiddetin bir türü olarak kardeş şiddeti, bazen ailenin parçalanmasına, kardeşlerden birinin ölümüne veya uzun süreli kaybolmasına neden olabilecek kadar vahim sonuçlar doğurabilir. Bu çalışmada aile ilişkilerine bu denli zarar verebilme potansiyeline sahip olan kardeş şiddeti, Kur’ân’daki iki kıssa bağlamında ele alınacaktır. İslam’ın aileyi derinden etkileyen bu şiddet karşısındaki tutumu ve Kur’ân’ın kardeş şiddetine sunduğu çözüm yolları incelenerek bu konuda çalışma yapan diğer ilim dallarına katkı sunmak amaçlanmaktadır. Kur’ân’daki bu kıssalar, kardeşin kardeşi öldürmesiyle sonuçlanan bir şiddet hadisesini anlatan Hz. Âdem’in iki oğlu kıssası ve uzun süreli kayıpla sonuçlanan kardeş şiddetini anlatan Hz. Yûsuf ve kardeşleri kıssasıdır. Her iki kıssa da kardeş şiddetinin nedenlerinin ve mağdur olan kardeşin olayların gelişimindeki davranışları ışığında şiddetin önlenebilmesinin ipuçlarını barındırmaktadır. Ayrıca bu kıssalar, peygamber ailesinde gerçekleşmiş olması hasebiyle insanlara kardeş şiddetinin her zaman ve her ailede olabileceği mesajını vermektedir.

Özet: İnsan sosyal bir canlı olduğundan toplum içinde yaşamak zorundadır. Onun doğup büyüdüğü, sosyalleştiği ve hayata hazırlandığı ortam ailedir. Aile içinde sevgi, hoşgörü ve merhamet duygularının hâkim olması beklenen bir durumdur. Fakat bazen insanın maruz kaldığı şiddetin kaynağı aile fertlerinden biri olabilir. Kardeşler arasındaki çekememezlik, kıskançlık ve düşmanlık gibi olumsuz duygular, kardeşlerin birbirlerine şiddet uygulamalarına neden olabilir. Psikologlar, yaşanan bu şiddet türüne genellikle ebeveynlerin çocuklarına eşit sevgi ve ilgi göstermemesinden kaynaklanan kıskançlığın neden olduğu görüşündedirler. Bu, önemli bir neden olmakla birlikte bir kardeşin diğer kardeşe nispeten toplum tarafından daha fazla kabul görme, maddî veya manevî olarak belirgin bir üstünlük elde etme veya sosyal başarıya sahip olma gibi sebepler de kardeşler arasında kıskançlık duygusunu tetikleyebilir. Kıskançlık duygusu, normal sınırlarda tutulabildiği takdirde herhangi bir sorun oluşturmazken kontrol edilemeyecek derecede artması kişinin akıl ve ruh dengesini bozabilir. Bu durumda kardeşe karşı her türlü şiddeti uygulayabilecek olan hastalıklı bir kişilik ortaya çıkar ki kardeş şiddetinin en önemli nedeni budur.

Kur’ân’da kardeş şiddetinin yaşandığı kıssalar olan Hâbil Kâbil ve Hz. Yûsuf kıssaları, kardeş şiddetinin nedenlerin tespiti ve önlenebilmesi adına birtakım ipuçları vermektedir. Bu iki kıssa incelendiğinde kardeşler arasında oluşan kıskançlığın gerçek sebebinin diğer kardeşten kaynaklanmadığı anlaşılmaktadır. Kur’ân’a göre sorunun asıl kaynağı bizzat şiddeti uygulayan taraftır. Hâbil Kâbil kıssasında aktarıldığına göre iki kardeş arasındaki sorunun kaynağı Allah’a sundukları kurbanlardır. Hâbil’in kurbanı kabul edilirken Kâbil’in kurbanı kabul edilmemiştir. Bu durum karşısında kıskançlığa kapılan Kâbil, kardeşini ölümle tehdit etmiştir. Hâbil, kardeşinin bu tavrı karşısında sükûnetini muhafaza ederek onun kendisine saldırması halinde kendisinin onu öldürmek niyetiyle karşı saldırıda bulunmayacağını söylemiştir. Kardeşinin öfkesinin nedeninin kendisi olmadığını ona hatırlatmıştır. Yapmayı planladığı fiilin Allah katında büyük bir günah olduğunu ahirette ebedî olarak cehennem azabı ile cezalandırılacağını hatırlatmıştır. Kâbil ise bu iyi niyetli öğütleri dinlememiş ve işlemeyi planladığı cinayeti ilk fırsatta gerçekleştirmiştir. 

Kıssa incelendiğinde kardeş şiddetinin kaynağı teşkil eden kıskançlığının çıkış nedeni olan kurban hadisesinde Hâbil’in suçunun olmadığı görülmektedir. Onun kurbanının kabul edilmesinin nedeni takva ehli olmasıdır ve bu durumun kardeşi Kâbil’e hiçbir zararı yoktur. Dolayısıyla kıskançlığın asıl nedeni Kâbil’in Allah katındaki değersizliğidir yani sorunun kaynağı yine kendisidir. Ortaya çıkan sonuçtan kardeşini suçlaması ise tamamen haksız bir bakış açısına dayanmaktadır. Kur’ân, bu kıssa vesilesiyle sorunların kaynağını başkalarında aramak yerine insanın kendini hesaba çekmesi gerektiğini hatırlatır. Kardeş şiddetinin temel sebebi olan kıskançlık krizine tutulan kişinin aklî muhakemeleri zaafa uğrar. Bu nedenle Kur’ân, Hâbil Kâbil kıssasında olduğu gibi kardeşler arasında meydana gelen bu sorunu gidermek için kıskanan kardeşin söz ve davranışlar ile tahrik edilmemesi ve yapmayı düşündüğü kötü fiillerin dünya ve ahiretteki sonuçlarının ona hatırlatılması gereğini vurgular.

Hz. Yûsuf kıssasında ağabeylerin Yûsuf’u babalarından kıskanmaları sonucu ondan kurtulmak için önce öldürmeyi planladıkları sonradan bundan vazgeçerek onu kuyuya attıkları anlatılır. Kervancılar tarafından Mısır’a götürülen Yûsuf, kıssanın devamında kardeşlerinin karşısına Mısır’da yüksek bir devlet görevlisi olarak çıkar. Kıtlık nedeniyle sıkıntı çeken kardeşler, Yûsuf’un onlara vereceği yiyeceklere muhtaçtırlar ve karşılarındakinin kardeşleri olduğunu bilmemektedirler. Tamamen kendi lehine olan bir durumda kardeşleri ile karşılaşan Hz. Yûsuf’un tavrı, kardeş şiddetini bitirmek için yapılması gerekenleri çok güzel ortaya koymaktadır. Yûsuf’un, kardeşlerinin kalplerindeki kin ve soğukluğu gidermek için uyguladığı tedrici plan, kardeş şiddetinin açtığı yaraların tedavisi için güzel bir örnektir. Yılların kini ile kalpleri katılaşmış olan kardeşlerin içlerinde biriktirdikleri kıskançlık duygusunun bir anda yok olması düşünülemez. Hz. Yûsuf’un, kardeşleriyle ilk karşılaştığında onlara önceden yaşanmış kötü anıları hatırlatmaması, gayet cömert davranması, babasını ve kardeşi Bünyamin’i Mısır’a getirterek onların da huzurunda kendisine kötülük yapan kardeşlerini affetmesi, ilk anda tepkisel olarak kardeşlerinin her şeyi reddetmesini engellemiş ve onları, yaptıkları haksızlıkları kabule hazır hale getirmiştir.

Hâbil Kâbil ve Hz. Yûsuf kıssaları, kıskançlığın, kardeş olmanın doğal sonucu olan merhamet duygusunu yok edebileceği ve sonuçta kardeş şiddetine neden olabileceği gerçeğini göstermesi açısından çok önemlidir. Kıssalarda bu duygunun mutlaka kontrol altına alınması ve nedeni ne olursa olsun şiddete başvurulmaması gerektiği vurgulanmaktadır. Ayrıca kıssalarda kardeşe yönelik şiddetin, sorunun çözümüne hiçbir katkı sağlamadığı da açıkça ortaya konulmaktadır. Kâbil’in, kardeşini öldürmek yerine Allah’ın rızasını kazanma yollarını araması; Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin de ondan kurtulmak yerine babalarının sevgisini kazanma yollarını aramaları, kardeşler arasında yaşanan sorunların çözümü konusunda atılacak olumlu adımlar olarak görülmektedir. Kıskançlığın sebebi olan durumun tahlilinin yapılması ve daha iyi bir insan, kardeş, evlat olmaya çaba sarf edilmesi Kur’ânî bir çözüm olarak sunulmaktadır. Ayrıca Hâbil ve Yûsuf’un yaptığı gibi kıskançlık krizine tutulmuş kişilerle gayet yumuşak bir üslupla konuşulması, kışkırtıcı söz ve tavırlardan uzak durulması ve körelmiş basiretlerinin açılması için her türlü yolun denenmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Kur’ân, insanların yapı olarak şeytanın vesveselerine açık olduğunu ve bu vesveselerden kurtulabilmesi için her türlü iyi niyetli yaklaşımlara ihtiyaç duyduğunu, kardeş şiddetini önlemek veya bitirmek için bu yolların denenmesi gerektiğini bu iki kıssa aracılığı ile insanlara hatırlatmaktadır.

Keywords

Tefsir, Hâbil ile Kâbil, Yûsuf Peygamber, Kardeş Şiddeti, Kardeş İstismarı

References

• Adler, Alfred. İnsanı Tanıma Sanatı. çev. Şelale Başer. İstanbul: Dergâh Yayınları, 4. Basım, 1985.
• Aile İçi Şiddetin Sebep ve Sonuçları. Ankara: Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, 1995.
• Akan, Yunus. “Arkadaş Kıskançlık Ölçeği’nin (AKÖ) Geliştirilmesi: Geçerlik Güvenirlik Çalışma-sı”. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7/5 (2019), 133- 140. https://doi.org/10.18506/anemon.506363
• Aktaş, Aliye Mavili. “Aile İçi Şiddet”. Doğu Batı Düşünce Dergisi 10/43 (2008), 151-158.
• Aktaş, Emine Feyza. “Kardeş İlişkileri Ölçeği’nin (KİÖ) Geliştirilmesi”. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 44 (2017), 499-515.
• Atalay, Mehmet. Kur’an’a Psikoloji ile Bakmak Hz. Yusuf ve Hz. Musa Kıssaları Örneği. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Basım, 2017.
• Begavî, Ebû Muhammed Ferrâ. Me’âlimü’t-tenzîl. thk. Heyet. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1989.
• Beyzâvî, Kâdî. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. Beyrût: Dâru’r-Reşîd, 2000.
• Bilgin, Beyza. İslâm ve Çocuk. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 1991.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Osmâniyye, 1330.
• Chul Han, Byung. Şiddetin Topolojisi. çev. Dilek Zaptçıoğlu. İstanbul: Metis Yayınları, 2016.
• Demirtaş, Hanife Andaç. Yakın İlişkilerde Kıskançlık (Bireysel, İlişkisel ve Durumsal Değişken-ler). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Dikbıyık, Coşkun. “Günah Eyleminin Kökenine Dair Sosyolojik Bir Deneme -Âdem Kıssası Ör-neği-”. Tasavvur Tekirdağ İlahiyat Dergisi 4/2 (2018), 506-538.
• Enç, Mithat. Ruhbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. Basım,1980.
• Erdem, Hüsamettin. “Şiddet ve Şiddetin Çeşitleri”. Din ve Şiddet -Tarihi, Dini, Siyasi, Kültürel, Sosyo-Psikolojik Boyutlarıyla-. ed. Faruk Sancar. Ankara: Recep Tayyip Erdoğan Üni-versitesi Yayınları, 2016.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı, Meal-Tefsir. çev. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk. İstanbul: İşaret Yayınları, 5. Basım, 2002.
• Güneş, Abdulbaki. “Kur’ân Işığında Şiddet Sorununa Bir Bakış”. Din Bilimleri Akademik Araş-tırma Dergisi 5/3 (2005), 7-22.
• Hanay, Necattin - Furkani, Mehterhan. “Sadruşşeria’da Te’vilin Kodları -Yusuf Kıssası Örneği-”. Usûl İslam Araştırmaları. 26 (2016), 211-240.
• Hökelekli, Hayati. “Aile Psikolojisi ve Aile İçi İletişim”. Diyanet İlmi Dergi 40/2 (2004), 41-60.
• Işık, Esra - Çeti̇n, Zeynep. “Kardeş İstismarı: Birey Üzerindeki Etkileri, Ebeveynlerin Verdikleri Tepkiler, Yaygınlığı ve Önlenmesi”. Uluslararası Güncel Eğitim Araştırmaları Dergisi (UGEAD) 3/2 (Aralık 2017), 44-56.
• Işık, Esra - Çetin, Zeynep. “Kardeş İstismarı: Tanımı, Nedenleri ve Kardeş İlişkisi ile Kardeş İstismarının Ayrılan Yönleri”. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi 2/3 (2015), 28-40.
• İbn Acibe. Bahru’l-Medîd fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-mecîd. çev. Dilaver Selvi. 11 Cilt. İstanbul: Semer-kand Yayıncılık, 2012.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Sâmi es-Selîme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 2. Basım, 1999.
• İsfahânî, Râgıb. “eh”. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Keylânî. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts.
• Karaman, Hüseyin. “Sunuş”. Din ve Şiddet -Tarihi, Dini, Siyasi, Kültürel, Sosyo-Psikolojik Boyut-larıyla-. ed. Faruk Sancar. Ankara: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. “Kur’an’da Bir Kardeşlik Tipolojisi Olarak ‘Peygamberlerin Kavimle-riyle Kardeşliği’ -Dinî İletişim Açısından Bir Yaklaşım-”. Hz. Peygamber Kardeşlik Ahla-kı ve Kardeşlik Hukuku Sempozyumu. 61-83. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınla-rı, 2013.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. Kur’an Kıssalarına Psikolojik Yaklaşım. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. Kur’an’ın Psikolojik Atlası. Malatya: Kendini Bilmek Yayınları, 2010.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. Psikolojik Tefsir Ekolü. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Kılıçaslan, Ayşegül. Aile Fonksiyonlarının ve Algılanan Farklılaşmış Anne-Baba Yaklaşımının Kardeş İlişkileri Üzerine Etkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü-sü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Kılıçarslan, Mehmet. “Kadına Yönelik Şiddet: Sebepleri, Önlemeye Yönelik Kur’anî Tedbirler”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 ( 2018), 958-994.
• Kızıltepe, Rukiye - Aksel, Şeyda. “Kardeş İstismarı: Güncel Bir Derleme”. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi 24/1 (2017), 71-80.
• Kiraz, Celil. “Vani Mehmed Efendi’ye Göre Hz. Yusuf Kıssası’ndan Çıkarılacak Dersler ve İncelik-ler”. Ulusal Vani Mehmed Efendi Sempozyumu. ed. Mehmet Yalar - Celil Kiraz. 97-116. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
• Kitâb-ı Mukaddes. Erişim 14 Şubat 2020. https://www.kitabimukaddes.com
• Kramer, Samuel Noah. Sümer Mitolojisi. çev. Hamide Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1999.
• Kurtubî, Ebû Abdullâh. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah et-Türkî. Beyrût: Müessese-tü’l-Risâle, 2006.
• Kutub, Seyyid. Fî Zılâli’l-Kur’ân. 6 Cilt. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2003.
• Mahallî, Celâleddîn - Süyûtî, Celâleddin. Tefsîru’l-Celâleyn. Beyrût: Dâru’l-Marife, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Mecdi Ba Sellum. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen. en-Nüketü ve’l-uyûn. thk. es-Seyyid Abdülmaksûd. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Michaud, Yves. Şiddet. çev. Cem Muhtaroğlu. İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
• Mir, Mustansir. “Kur’ân’da İroni: Bir Yusuf Kıssası İncelemesi”. çev. Ali Akay. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2007), 189-204.
• Mir, Mustansir. “Kur’ân’da Yûsuf Kıssası: Taslak, Temalar ve Karakterler”. çev. Ali Akay. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2005), 183-200.
• Mukâtil b. Süleymân. et-Tefsîr’ul-kebîr. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 4 Cilt. y.y.: Merkezu Tahkîki’t-Türâs, 1979.
• Necati, Muhammed Osman. Kur’an ve Psikoloji. çev. Hayati Aydın. Ankara: Fecr Yayınevi, 3. Basım, 2011.
• Oğan, Hasan - Sercan, Mustafa (ed.). Şiddetle Başa Çıkmak. İstanbul: Türk Tabipleri Birliği Ya-yınları, 4. Basım, 2019.
• Özdinç, Nasibe Kandemir. Kardeş Zorbalığı ve Akran Zorbalığının Empati, Ahlaki Çözülme, Problem Çözme ve Ebeveyn Kabul-Reddi ile İlişkisi. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniver-sitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Öztürk, Mustafa. “Kur’an, Kitab-ı Mukaddes ve Sümer Mitolojisinde Hâbil-Kâbil Kıssası”. Çuku-rova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/1 (2004), 147-164.
• Özyavru, Neşe Coşkun. İlköğretim ve Lise Öğrencilerinin Ağabey veya Ablalarıyla İlişkide Algı-ladıkları Kabul-Reddin Anne-Baba Kabul-Reddi, Psikolojik Uyum ve Aile-İçi Çatışma ve Eş Kabul-Reddi ile İlişkisi. İstanbul: Maltepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Pak, Zekeriya. “Kur’an’da Kardeşlik”. Kutlu Doğum Haftası “Hz. Peygamber Kardeşlik Ahlakı ve Kardeşlik Hukuku” Sempozyumu, 103-111. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
• Polat, Oğuz. “Şiddet”. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 22/1 (2016), 15-34.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Rodop, Şeyma. Çocuklarda Kardeş İlişki Kalitesi, Uyum Problemi, Çatışma Algısı ve Ebeveyn Kabul-Reddi Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Samurçay, Neriman. “Çocuklarda Kardeş İlişkileri”. Eğitim ve Bilim 6/36 (1982), 6-14.
• Sanders Robert - Campling Jo. “Sibling Relationships: The Big Picture”. Sibling Relationships. ed. Jo Campling. London: Palgrave, 2004.
• Sürücü, İbrahim. “Yusuf Suresinde Aile Psikolojisi”. Journal of International Social Research 9/46 (2016), 966-980. https://doi.org/10.17719/jisr.20164622660
• Süyûtî, Celâleddin. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr. thk. Abdülmuhsin et-Türkî. 17 Cilt. Kahire: Merkezü Hicr, 2003.
• Şevkânî, Ebû Abdullâh. Fethu’l-kadîr el-câmiʿ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ʿilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrahman Umeyra. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Vefâ, 1994.
• Şimşek, Mehmet Sait. Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri. 5 Cilt. İstanbul: Beyan Yayınları, 2012.
• Şimşek, Mehmet Sait. Kur’an Kıssalarına Giriş. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1993.
• Şi̇pal, Fırat - Yeğengi̇l, Canan - Toka, Ni̇han. “Okul Öncesi Dönemde Aralarında Yaş Farkı Olan ve İkiz Kardeşler Arasındaki Kıskançlığın Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi”. Eğitim ve İnsani Bilimler Dergisi 3/5 (Bahar 2012), 55-68.
• Tabâtabâî, Hüseyin. el-Mîzân fî tefsîri’l-Kur’ân. 22 Cilt. Beyrût: Müessesetü’l-A’lemî li’l-Matbûât, 1997.
• Tarhan, Nevzat. Duyguların Psikolojisi ve Duygusal Zekâ. İstanbul: Timaş Yayınları, 22. Basım, 2018.
• Işık, Esra - Çeti̇n, Zeynep. “Kardeş İstismarı: Birey Üzerindeki Etkileri, Ebeveynlerin Verdikleri Tepkiler, Yaygınlığı ve Önlenmesi”. Uluslararası Güncel Eğitim Araştırmaları Dergisi (UGEAD) 3/2 (Aralık 2017): 44-56.
• Türer, Celal. “Şiddetin Neliği ve Kavramsal Çerçevesi”. Şiddet Karşısında İslâm. Ed. Bünyamin Erul. 13-26. Ankara: DİB Yayınları, 2015.
• Wiehe, Vernon. Sibling Abuse: Hidden Physical, Emotional, and Sexual Trauma. California: Sage Publications, 2. Basım, 1997.
• Yavuzer, Haluk. Çocuğunuzun İlk 6 Yılı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 8. Basım, 1999.
• Yavuzer, Haluk. Çocuk Psikolojisi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 26. Basım, 2004.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kuran Dili. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 3. Basım, 1979.
• Yıldız, İbrahim. Kur’an İnsan ve Yanılgı -Psikososyal Bir Okuma-. Bursa: Emin Yayınları, 2019.
• Yıldız, İbrahim. “Kur’ân Kıssalarında Muhatabı Anlatıma Dâhil Etme: Amacı, Zamanı ve Metot-ları”. The Journal of Academic Social Science Studies. 75 (2019), 457-472. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS8003
• Yılmaz, Mahmut - Özgü, Begüm. Kardeş Kıskançlığı ve Kardeşler Arası İlişkiler. Ankara: Eğiten Kitap, 2019.
• Yörükoğlu, Atalay. Çocuk Ruh Sağlığı / Çocuk Yetiştirme Sanatı ve Kişilik Gelişimi. İstanbul: Özgür Yayınları, 25. Basım, 2002.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Halil Me’mun Şeyha. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 2005.