The Pilgrimage of the Two Marīni Ladies from Maghrib to Hijaz in the 14th Century

Year 2021, , 347 - 367, 15.06.2021

Zehra Gözütok Tamdoğan

https://doi.org/10.18505/cuid.885983

Abstract

Ḥājj, the ancient religious symbol in the Sami’s, is not only a religious duty for the Muslim individual, but also an important worship that creates a social awareness of the ummah and at the same time creates a serious population mobility in the Islamic geography. With the message of the Prophet, the pilgrimage was restored to its original form, and in the next process, those who were in charge of this region made an effort to enable all Muslims of the world to carry out their duties comfortably and to carry their religious, scientific and social experiences to their own regions. The Maghreb (today’s Morocco) and Andalusia bonded and strengthened with the eastern Islamic world through pilgrimage, science and trade journeys. The Marīnid State started the pilgrimage journeys again with official convoys, which were partially interrupted due to the conquest of Andalusia. They gave great importance to these journeys in order to express their longing for the Prophet and to show their political and social power. In this study, the arduous pilgrimages Marīnid Sultan Abū’l-Ḥasan’s (d. 752/1351) mother Maryam and his sister Maryam bint Saʿīd- lasting at least one year in the 14th century are discussed in the context of diplomatic, social and cultural dimensions the pilgrimage. As a matter of fact, Muslims living in the distant lands of Morocco and Andalusia, where Islam was lived, made their material and spiritual ties with the lands where Islam was born and developed by means of pilgrimage, knowledge and trade. The pilgrimages of these two Maghribi noble women, who succeeded in the Maghrib-Hijaz pilgrimage, have become epic as even the noble men of the Maghrib and Mashriqi noble women rarely dare it. These pilgrimages, which took place during the reign of sultan of Abū l-Ḥasan should be evaluated in terms of the political developments and socio-cultural characteristics of the period. The Sultan has progressed considerably in his aim of becoming the sultan of the western Islamic world with the conquest of the places outside the Maghrib Aqṣā and the jihad he participated in Andalusia. It was during this period that he established multifaceted relations with the holy lands and their sultans. In these relations, the women of the Marīnid sultans, the pilgrimages made almost competing with the lady sultans of the Mamlūks, diplomatic correspondence and Exchange of gifts between the sultans, gifts and al-Masjid an-Nabawi letter expressing longing of those who could not go on the pilgrimage are included. With this subject, the effect of the fact that the pilgrimage is an exciting journey even in the most distant lands, the sultans of the period supported these journeys, as well as the help of the Ṣūfī connoisseurs to the state with their ribāṭ (hospice) for road safety. In the study, first of all, the women's pilgrimage stories were given, and then the pilgrimages of the dynastic women of the Marīnid period were discussed. The gifts sent to the Mamlūk sultans, who were the sultans of the holy lands, and the Qurʾān sent to Mecca, Medina and Jerusalem, which are considered sacred by Muslims, have become important symbols of these pilgrimage journeys. It is remarkable how pilgrimage journeys united all Muslims materially and spiritually during the periods when Muslim state administrators were powerful. Especially the fact that these two Maghribi ladies were carried out easily should be expressed as another important aspect of the issue.

Keywords

History of Islam, Hajj, Mamlūks, Maghrib/Morocco, Marīnides.

Mağrib’den Hicaz’a İki Merinî Emîresinin 14. Yüzyıldaki Hac Yolculukları

Abstract

Samîlerde kadîm dinî sembollerden olan hac, Müslüman fert için dinî bir görev olmasının yanı sıra içtimaî olarak bir ümmet bilinci oluşturan, aynı zamanda İslâm coğrafyasında ciddi nüfus hareketliliği meydana getiren önemli bir ibadettir. Hz. Peygamber’in tebliği ile birlikte hac, aslına döndürülmüş olup bundan sonraki süreçte yönetimi elinde bulunduranlar bu bölgeyi tüm dünya Müslümanlarının bu görevlerini rahat bir şekilde icra etmeleri ve kazandıkları dinî, ilmî ve içtimaî tecrübeleri kendi bölgelerine taşıyabilmeleri için gayret sarf etmişlerdir. Nitekim İslâm topraklarının batı ucunda yer alan Mağrib ve Endülüs, burada kurulan devletlerin doğu İslâm dünyası ile hac, ilim ve ticaret yolculuklarıyla kurdukları ilişkilerle maddî-mânevî güç kazanmışlardır. Endülüs cihadı dolayısıyla kısmen ara verilen hac yolculuklarını resmî kafilelerle tekrar başlatan Merînî Devleti hem Hz. Peygamber’e olan özlem ve hasretlerini ifade etmek ve hem de siyasî, içtimaî güçlerini gösterebilmek için bu yolculuklara oldukça önem vermişlerdir. Bu çalışmada haccın diplomatik, içtimaî ve kültürel boyutları içerisinde Merini sultanı Ebü’l-Hasan’ın (öl. 752/1351) annesi ve kızkardeşi iki emîrenin- Vâlide Meryem ve Kız kardeş Meryem bint Saîd- 14. asırda gerçekleşen ve en az bir yıl süren meşakkatli hac yolculukları konu edilmiştir. Haccın kadın yolcuları arasında yer alan ve Hârûnürreşîd’in eşi olan Zübeyde bint Ca’fer, diğer İslâm devletlerinin hükümdar eş ve kızları için özel bir örnek teşkil etmektedir. O’nun ihtişamlı yolculuğu yanı sıra hacıların bu yolculuğu rahat yapabilmeleri için yol boyunca yaptırdığı mekânlar ve kutsal topraklarda yaptırdığı su yolları oldukça dikkat çekicidir. Memlük hatunlarının hac yolculukları da hemen hemen aynı özelliklere sahip idi. Meşrık soylu kadınlarıyla, çalışmanın konusu olan ve Mağrib havâs tabakası erkeklerinin bile ender göze alabildiği Mağrib-Hicaz hac seferini, her zorluğu göze alarak başaran bu iki Mağrib soylu kadınının hacları da destanlaşmıştır. Makalede adı geçen kadın hacılar daha ziyade hükümdar ailesine mensup hanımlardır. Hac seyahatleri bizzat bu hanımlar tarafından yazılmadığı için dönemin Mağrib ve Endülüs tarihçileri ile seyyahlarının hac seyahatnameleri bizim için önemli kaynaklar olmuştur. Emirelerin hac yolculuğuna çıkışları, yolculukları, kutsal topraklara varışları ve Harameyn’in yöneticilerine götürdükleri hediye ve mektuplar üzerinde durulmuş, Hac vazifelerini ifa ettikten sonra dönüş yolunda kendileri adına saray erkânı tarafından düzenlenen kutlamalar anlatılmıştır. Mağrib’de hüküm süren Merînî sultanlarından Ebü’l-Hasan döneminde gerçekleşen bu hac yolculuklarını dönemin siyasî gelişmeleri, sosyo-kültürel özellikleri açısından değerlendirmek gerekir. Mağrib Sultanı, Mağrib-i Aksâ dışında kalan yerlerin fethi ve Endülüs’te katıldığı cihad faaliyetleri ile adeta batı İslâm dünyasının sultanı olma hedeflerinde oldukça ilerlemiştir. İşte bu dönemde kutsal topraklarla ve onların yöneticisi durumunda olanlarla da çok yönlü ilişkiler kurmuştur. Bu ilişkiler içerisinde Merini sultanlarının kadınları, kutsal topraklarda hüküm süren Memlüklerin hanım sultanları ile adeta yarışırcasına yapılan hac yolculukları, sultanlar arası diplomatik yazışmalar, hediyeleşmeler ve hacca gidemeyenlerin özlemlerini ifade eden Mescid-i Nebevî mektupları yer almaktadır. Bu konu ile haccın en uzak topraklarda bile canlı bir şekilde heyecanla çıkılan bir yolculuk olmasında dönemin sultanlarının bu yolculukları maddî-mânevî desteklemeleri, tasavvuf erbabının yol emniyeti için yaptıkları ribatlarla devlete yardımcı olmalarının, Memlükler’in hac yolculuklarının inşâ ve ihyası için çabalarının etkili olduğu vurgulanmaktadır. Çalışmada öncelikle kadınların hac hikâyeleri verilmiş daha sonra özel olarak Merinî dönemi hanedan kadınlarının hacları ele alınmış, bu hac yolculuklarının diplomatik, kültürel içerikleri incelenmiştir. Kutsal toprakların yöneticisi durumunda olan Memlük sultanlarına gönderilen hediyeler ve Müslümanlar açısından kutsal sayılan Mekke, Medine ve Kudüs’e gönderilen mushaf-ı şerifler bu hac yolculuklarının önemli simgeleri halini almıştır. Hediyelerin seçilmesi, takdim edilmesi, kabulü ve hediyelere karşılık verilmesi de hem diplomatik ilişkileri hem de diplomatik kültürü göstermektedir. Müslüman devlet yöneticilerinin güçlü olduğu dönemlerde hac yolculuklarının maddî-mânevî açıdan bütün Müslümanları nasıl birleştirdiği dikkat çekmektedir. Özellikle bu iki emirenin uzun yolculuğunun rahat gerçekleştirilmiş olması da konunun bir diğer önemli boyutu olarak ifade edilmelidir.

Keywords

: İslâm Tarihi, Hac, Memlükler, Mağrib, Merînîler.

References

• Abderî, Ebû Abdullah. Rıhletü Abderî. thk. Ali İbrahim Kurdî. Dımaşk: Dârü's-Sâ'düddin , 2005.
• Ankawi, Abdullah. "The Pilgrimage to Mecca in Mamluk Times". Arabian Studies 1 (1974), 146-170.
• Arabî, es-Sıddîk. Kitâbü'l-Mağrib. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 3. Basım, 1404/1984.
• Atıyye, Emâl Sâlim. es-Sefârâtü fi'l-Mağribi'l-İslâmî hilâle'l-karneyni's-sâbi' ve's-sâmini'l-hicriyeyn (13-14 m.). Cezâir: Câmiatü Mustafa Estambûli Muasker, Doktora Tezi, 1436-37/2016-17.
• Ayaz, Fatih Yahya. Bahri Memlukler Döneminde Harameyn Hizmetleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Bila'rac, Abdurrahman. “Devrü’r-Rahalâti’l-Hacci’t-tevâsüli’s-sekâfetibeyne’l-Mağribve’l-Meşrık (8/14”. Almanhal. Erişim 2 Kasım 2018. http://platform.almanhal.com
• İbn Battûta. İbn Battûta Seyahatnamesi. çev. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• Behrens, Doris. “The Mahmal Legend and the Pilgrimage of the Ladies of the Mamluk Court”. Mamluk Studies Review (MSR) (1997). Erişim 16 Nisan 2019. http://mamluk.uchicago.edu/MamlukStudiesReview_I_1997.pdf
• el-Belevî, Halid b. Îsâ. Tâcü'l-mefrık fî tahliyeti ulemâi'l-Meşrık. thk. Hasan es-Sâlih. 2 Cilt. Muhammediye: İhyâü't-Türâsi'l-İslâmî, ts.
• Bozkurt, Nebi. "Bayram". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/261-263. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Bozkurt, Nebi. "Mezarlık". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/519-522. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Brack, Yoni. "A Mongol Princess Making Hajj: The Biography of el-Qutlugh Daughter of Abagha Ilkhan (r. 1265- 1282)". JRAS Journal of the Royal Asiatic Society 21/3 (2011), 331-359.
• Ceran, İsmail. Fas Tarihi. Ankara: TTK Yayınları, 2012.
• Civil, Zafer. Din Sosyolojisi Açısından Hac. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Demir, Zekiye. "Haccın Kadınları Dönüştürücü Etkileri". Diyanet İlmî Dergi 50/2 (2014), 103-129.
• Demircan, Adnan. Siyer. İstanbul: Beyan Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Doğan, Faruk. "18 ve 19. Yüzyıllarda Şam-Medine Hac Yolu Güvenliği: Cerde Başbuğluğu". Tarih Okulu Dergisi 6/15 (2013), 127-157.
• İbn Ebî Zer' el-Fâsî, Ebü'l-Hasan Ali b. Abdullah b. Ahmed b.Ömer. Enîsü'l-mutrib bi-ravzi'l-kırtâs fî ahbâri mülûki'l-Mağrib ve târîhi medîneti Fas. thk. Maria Jesus Viguera ve tkd. Mahmûd Bû Abbâd. Rabat: Dârü'l- Mansûr, 1972.
• Emît (?), Nureddin. “er-Rıhletül-Mağribiyye ile’l-Hicaz hilâle’l-asri’l-vasit, rıhletü’l-Abderî nemûzecen”. Almanhal. Erişim 10 Kasım 2018. http://platform.almanhal.com
• Erol, Burak Gani. "Memlûkler Zamanında Mısır Mahmili". Türkiyât Mecmuası Journal of Turkology. 29/1 (2019), 45- 80.
• Erol, Burak Gani. “Memlûkler Zamanında Mısır Hac Güzergâhı – Kâhire’den Mekke’ye Uzanan Kutsal Yolculuk”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2019), 264-314.
• Ersoy, Seyfeddin. "Dünü Bugünü İle Türkiye'de Hac Organizasyonu" Türkiye'de Hac Organizasyonu Sempozyumu, 27-47. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Ersöz, Şeyda Nur. 17. Yüzyılda Mağrib'den Bir Seyyah: el-Ayyâşî'nin Seyahatnâmesinde Haremeyn Yolculuğu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Fahd, Bedri Muhammed. "Hacc Emirleri Tarihi". Diyanet İlmî Dergi 33/1 (1997), 37-72.
• Hadislerle İslâm. Erişim 10 Şubat 2020. https://hadislerleislam.diyanet.gov.tr/
• Hakkı, Muhammed. "el-Haccü fi'l-Mağrib ve'l-Endelüs fi'l-asri'l-vasit: el-Cidâlü havle istimrâri fardıyyeti'l-hacci". Usûrü'l-Cedîde 7/26 (1438/2016-17), 84-101.
• Harekât, İbrahim. el-Mağrib abre't-târîh. 3 cilt. Dârü'l-Beyzâ: Dârü'r-Reşâdi'l-Hadîse, 1420/2000.
• Harekât, İbrahim. "Mağrib". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/314-318. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Hendrickson, Jocelyn. "Prohibiting the Pilgrimage: Politicsand Fiction in Mâlikî Fatwâs". İslamic Law and Society 23/3 (2016). Erişim 24 Şubat 2020. https://www.jstor.org/stable/
• Himyerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b.Abdullah İbn Abdülmün'im. Ravzü'l-mi'târ fî haberi'l-aktâr. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1975.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed. Târihu İbn Haldûn: et-Ta'rîf bi-İbn Haldûn ve rıhletuhu garben ve şarken. 7 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmî, 1413/1992.
• İbnü'l-Hatîb, Ebû Abdullah Lisânüddin Muhammed b. Abdullah. Hatratü't-tayf: Mi'yârü'l-ihtiyâr. thk. Ahmed Muhtâr el-Abbâdî. Beyrut: el-Müessesetü'l-Arabî li'd-Dirâsât, 2003.
• İbn Merzûk et-Tilimsânî, Muhammed. el-Müsnedü's-sahîhü'l-hasen fî mehâsini Mevlânâ Ebi'l-Hasan. thk. Maria Jesus Viguera- tkd. Mahmûd Bû Abbâd. Cezâir, b.y., 1401/1981.
• Johnson, Kathryn. "Soylu Hacılar: Memlûk Rivayetlerinden Havendü'l-Kübrâ'nın Hac Yolculuğu". trc. Hilal Cemile Tümer. APJIR Academic Platform Journal of Islamic Research 3/2 (2019), 295-309.
• el-Kalkaşendî, Ebü'l-Abbâs Şehabeddin Ahmed b. Ali b. Ahmed. Subhü'l-a'şâ fî sınâ'ati'l-inşâ. 14 Cilt. Kahire: Dârü'l-Kütübi'l-Mısrî, 1340/1922.
• Kan, Kadir. "Abbâsî Sarayında Hayırsever ve Entelektüel Bir Hanımefendi: Zübeyde bt. Câfer". İstem 12/23 (2014), 143-194.
• Kara, Adnan. "Memlûk Toplumu: Sosyal Yapı, Şehirler ve İktisadî Faaliyetler Üzerine Bir Bakış". Türk Tarihine Dair Yazılar 2. 637-656. ed. Alpaslan Demir-Tuba Kalkan-Eralp Erdoğan. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Kavas, Ahmet. "Afrikalı Sultanların Destanlaşan Hac Seyahatleri". İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2008), 89-102.
• Kur'ân Yolu. Erişim 15 Mayıs 2020. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Makkarî, Ebü'l-Abbâs Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed. Nefhü't-tîb min gusni'l-Endelüsi'r-ratîb ve zikru vezîrihâ Lisânüddin İbni'l-Hatîb. thk. İhsân Abbâs. 8 cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 1388/1968.
• el-Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdilkadir b. Muhammed. es-Sülûk li-ma'rifeti düveli'l- mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 12 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1418/1997.
• el-Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdilkâdir b. Muhammed. ez-zehebü'l-mesbûk fî zikri men hacce mine'l-hulefâ ve'l-mülûk. thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl. Kahire: Mektebetü's-Sekafeti'd-Diniyye, 2000.
• el-Mâlikî, İbn Rüşd el-Kurtubî. Fetâvâ İbn Rüşd li-Ebi'l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rüşd el-Kurtubî el-Mâlikî. thk. el-Muhtâr b. et-Tâhir et-Telîlî. Beyrut-Lübnan: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1407/1987.
• el-Menûnî, Muhammed b. Abdülhâdî. Varakât ani'l-hadârati'l-Mağribiyye fî asri Benî Merîn. Rabat: Câmiatü Muhammed el-Hâmis, 2000.
• el-Menûnî, Muhammed. Rakbü'l-hacci'l-Mağribî. Tatvan: Matbaatü'l-Mahzen, 1953.
• Mes'ud, Abdülkâdir. How were Moroccans Trips to Hajj, “Yehuccûne ilâ Mekke ve’l-Kudüs Me’an, Keyfe Kânet Rahalâtü’l-Meğâribe ile’l-Hacci Kadîmen”. Erişim 14 Mart 2020. https://www.assahifa.com/ . https://sasapost.co/how-were-moroccans-trips-to-hajj/
• Murâd, Hüseyin Seyid Abden Lillâh. "Rakbü'l-hacci'l-Mısrî fî asri'l-Memâlik (648-923/1250-1517)". IUA, Câmiatü Ifrıkiya el-Âlemiyye. Erişim 10 Mart 2020. http://dspace.iua.edu.sd/bitstream/123456789/937/1/
• Nüvvâb, Avâtıf Muhammed Yûsuf. er-Rahalâtü'l-Mağribiyye ve'l-Endelüsiyye. Riyad: b.y., 1417/1996.
• el-Ömerî, Şehâbüddin Ahmed b. Yahyâ el-Fazlullâh. Mesâlikü'l-ebsâr fî memâliki'l-emsâr. thk. Kâmil Selmân el- Cubûrî-Mehdî en-Necm. 27 Cilt. Lübnan: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1971.
• Özdemir, Hacı Ahmet. "Müsta'sım billâh". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/126. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özköse, Kadir. "Mağrib Müslümanlarının Hac Organizatörlüğünü Yapan Tarikat Sâlihiyye Tarikatı ve Asafî Ribâtı". Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2007), 29-49.
• Öztekin, Mehmet. İbn Cübeyr Seyahatnamesi (Terceme ve Tahlil). Elazığ: Fırat Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Selâvî, Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Hâlid en-Nâsırî. Kitâbü'l-İstiksâ li-ahbâri'l-garbi'l-İslâmî. thk. Muhammed ve Ca'fer en-Nâsırî. 8 cilt. Dârülbeyzâ: Dârü'l-Kitâb, 1954.
• Şahin, Riyâd Mustafa- Mağribî, Abdurrahman Muhammed. “Evkâfü’s-Sultâni’l-Mağribî Ebi’l-Hasan Ali b. Osman el-Merînî fi’l-Kudüs beyne âmeyn (745-753/1344-1352)". Mecelletü’l-Câmiati’l-İslâmiyyeli’l-Buhûsi’l-İnsâniyye, 22/1 (2014). 20 Ocak 2020. http://www.iugaza.edu.ps/ar/periodical/
• eş-Şâhirî, Mezâhim Allâvî. el-Hadâratü'l-arabiyyetü'l-İslâmiyye fi'l-Mağrib (el-asrü'l-Merînî). Bağdat: Merkezü’l- Kitâbi’l-Akademî, 2015.
• Tamdoğan, Zehra Gözütok. Merînîler Dönemi (592-869/1196-1465) Sosyo-Kültürel ve İktisadî Hayat. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2014.
• et-Tâzî, Abdülhâdî. Rıhletü'-r-rihlâti Mekke fî mie rihle Mağribiyye ve rihle. 2 cilt. Riyad, 1426/2005.
• et-Tâzî, Abdülhâdî. Târihü'd-diblomasiyyi'l-Mağribî. 10 cilt. Mağrib, 1408/1988.
• Tomar, Cengiz. "Şecerüddür" Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/404-405. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• et-Tücîbî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed İbn Rezîn. Fadâletü’l-huvân fî tayyibâti’t-ta’âmve’l-elvân sûratün min fenni’t-tabhfi’l-Endelüsve’l-Mağrib fi bidâyeti asri benî Merîn. thk. Muhammed b. Şakrûn. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l- İslâmî, 2. Basım, 1984 .
• Venşerisî, Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ et-Tilimsânî. Mi'yârü'l-mu'rib ve'l-câmii'l-Mağrib an fetâvâ ehli Ifrıkiyye ve'l-Endelüs ve'l-Mağrib. thk. Muhammed el-Haccî ve dğr. 12 cilt. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1401/1981.
• Vezzân, Hasan. Vasfu Ifrıkiyye. trc. Muhammed Huccî ve Muhammed el-Ahdar. 2 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l- İslâmî, 1983.
• Yemîne, Bû İzze. et-Tabh ve't-tabîh bi'l-Mağribi'l-İslâmî hilâle'l-ahdi'l-Merînî (669-869/1213-1465). Cezâir: Cezâir Câmiatü İbn Haldûn, Yüksek Lisans Tezi, 2015-16.
• Yiğit, İsmail. "Memlükler".Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/90-97. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Yiğit, İsmail. "Murâbıtlar". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/152-155. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yiğit, Rıdvan. Muhammed b. Kalavun Döneminde Mısır'da Sosyal-Kültürel ve İktisadî Hayat. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.