Hadis Rivayeti Bağlamında Fakihlerin Mütevâtir Habere Yaklaşımları

Year 2021, , 1465 - 1483, 15.12.2021

Fatih Orhan

https://doi.org/10.18505/cuid.989205

Abstract

Kitap ve Sünnet şer‘î ilimlerin temel iki kaynağıdır. Bu iki delilin, nakle dayanıyor olması ve aktarımlarında mutlak kesinliğe ihtiyaç duyulması haber konusunu özellikle de mütevâtir haber konusunu şer‘î ilimler açısından önemli kılmıştır. Aktarımı sürecinde oldukça fazla insanın yer alması sebebiyle İslam âlimleri Kitap ve Sünnet’in nakli konusunda, mantıkta kullanılan ve doğruluğu noktasında şüphe bulunmayan teknik anlamdaki mütevâtir haber kavramına sadık kalmışlardır. Özellikle inanç konularının ele alındığı kelam ilmi açısından bu durum ayrı bir önem arz eder. Çünkü kelam ilminde yüce Allah’ın varlığı, O’nun sıfatları ve fiilleri, nübüvvetin ispatı gibi kesinlik gerektiren konular hem nakli hem de aklî delillere başvurarak kanıtlanmakta bu bağlamda böylesi kesin delillere ihtiyaç duyulmaktadır. Buna mukabil inanç konularından ziyade ibadet, muamelat gibi Müslüman bireyin pratiklerini konu edinen fıkıh ilmi açısından herkesin onaylayacağı haberlerden ziyade sadece inançlı kişinin kabulüne müstenit haberler yeterlidir. Bu bağlamda fıkıh ilmi açısından bir haber ile amel edilebilmesi için kelam ilminde olduğu gibi mutlak bir kesinlik ifade etmesinden ziyade zann-ı galip oluşturması yeterlidir. Fıkhî konularda zannın yeterli kabul edilmesi ayrıca fıkhî konulara ilişkin mütevâtir haber sayısının az oluşu gibi bazı etmenler fakihlerin kesin bilgi anlayışlarına da etki etmiştir. Fakihler Sünnet’in nakli özelinde teknik anlamdaki tevâtür anlayışının dışına çıkarak mütevâtir haber kavramının mahiyetini kısmen değiştirmişlerdir. Her ne kadar yaptıkları mütevâtir tanımlarında teknik anlamdaki tanıma sadık kalmış olsalar da tanımladıkları bu tevâtürü hadislere uygulama noktasında oldukça farklı bir noktaya evrilmişlerdir. Fakihlerin mütevâtir haberin mahiyetinde yaptıkları en önemli değişiklik, hadislerin güvenirliliği temin için kullanılan sened olgusunun tevâtür anlayışına dâhil etmeleri olmuştur. Öyle ki mantık ilmindeki mütevâtir haberin gerçekleşmesi için, haberi aktaranların vasıflarından ziyade sayısal çokluğu önemli arz ederken; mütevâtir sünnetin belirlenmesinde, “men kezebe aleyye …” hadisinde olduğu gibi âdil ve sika râvilerden oluşan rivâyet kanalının çokluğu esas alınmıştır. Hatta bazı usûlcüler râvilerin adalet ve sika vasıflarını o kadar değer vermiştir ki ilk tabakası âhad olmasına rağmen meşhur haberi, sonraki tabakalardaki râvilere duydukları güven gerekçesiyle mütevâtir haber kapsamına dâhil etmişlerdir. Oysa teknik anlamdaki mütevâtir haberde râvilerin vasıfları ya da kim oldukları hiç önemli değildir. Bilakis farklı din, mezhep ya da meşrepten her insan mütevâtir haberin aktarımında rol alabilir. Fakat fakihlerin benimsedikleri sened merkezli mütevâtir haber anlayışında gayri müslimler bir tarafa fasık râvilere dahi yer yoktur. İsnad esasına dayalı bu yeni tevâtür anlayışının en çok hissedildiği konulardan birisi de manevî mütevâtirdir. Normalde manevî mütevâtir, yalan üzerinde birleşmeyecek sayıdaki kişinin farklı metinlerle aktardıkları haberlerin ortak bir anlam üzerinde birleşmeleri iken fakihler manevî mütevâtiri farklı sened zincirine sahip âhad hadislerin belli bir sayısal çokluğa ulaşması ve aynı anlama delâlet etmeleri şeklinde tasavvur etmişlerdir. Bu iki haberi farklı kılan husus, ilkinde haberin doğruluğunu sağlayan unsur râvilerin sayısal çokluğu iken ikincisinde râvilerin adalet vasıflarına duyulan güvendir. Nitekim âhad haberleri nakleden râvilerin adaletine duyulan güven zedelenecek olsa böyle bir manevî mütevâtirden söz edilmesi mümkün değildir. Manevî mütevâtire ilişkin bu yaklaşım fakihler kadar kelamcılar tarafından da kullanılmıştır. Fakat onlar bu tür mütevâtiri daha çok şefaat, havz-ı kevser, rü’yetullah, imamların Kureyş’ten olması gibi sünnet deliline dayanan ancak dinin asıllarına ilişkin olmayan konular özelinde kullanmışlardır. İşte İslam âlimleri geliştirdikleri bu yeni tevâtür anlayışı sayesinde normalde mütevâtir haberin teknik tanımına girmeyen birçok hadisi manevî mütevâtir kapsamına dâhil etmişler ve bu sayede daha fazla hadise güvenirlilik kazandırmışlardır.

Keywords

İslam Hukuku, Fıkıh, Sünnet, Hadis, Mütevâtir

Approaches of Fuqahā to Mutawātir Reports in Ḥadīt̲h̲ Narration

Abstract

The Book and the Sunnah are the two main sources of Sharʿī science. These two sources are based on narration which requires an absolute certainty, and this makes the reports, especially the mutawātir reports, important for Sharʿī sciences. Many people were involved in the transmission process of the Sunnah and the Book; therefore, Islamic scholars remained loyal to the technical concept “mutawātir reports” which is used in logic and is not open to doubt in terms of credibility. This is particularly important for the science of kalām, which deals with matters of faith. On the other hand, in the science of fiqh, which deals with the practices of the Muslim individuals such as worship and procedures rather than the matters of faith, only the reports that the believer will accept, rather than those that everyone will approve, are sufficient. In this context, as per the science of fiqh, it is sufficient to form a dominant opinion, rather than an absolute certainty as in the science of kalām, for acting upon reports. Some factors, such as the acceptance of conjecture sufficient in the matters associated with fiqh and the low number of mutawātir reports on fiqh matters, also affected the fuqahā’s understanding of certain knowledge. In the context of transmission of the Sunnah, fuqahā partially changed the nature of the concept “mutawātir reports” by going beyond the technical understanding of tawatur. The most important change made by the fuqahā in the nature of mutawātir reports was the inclusion of the phenomenon “sened (chain of transmission)”, which is used to ensure credibility to ḥadīt̲h̲s, in the understanding of tawatur. So much so that while the number rather than the qualifications of the people who convey the reports is important for the credibility of the mutawātir reports in the science of logic; in the determination of mutawātir sunnah, the number of the narration channels which consist of just and fair-minded narrators was taken as a basis in line with the hadith “Whoever ascribes to me what I have not said then let him occupy his seat in Hell-fire.” Even some methodologists valued the justness and fair-mindedness of the narrators so much that they included the famous reports in the scope of mutawātir reports, even though the first layer was ahad, due to their trust in the narrators in the later layers. However, in technical sense, for mutawātir reports, the qualifications of the narrators or who they are is not important at all. On the contrary, any person from a different religion, sect or disposition can take a role in the transmission of mutawātir reports. However, there is no place for fasiq narrators, let alone non-Muslims, in fuqahā’s concept of sened-centered mutawātir reports. Spiritual mutawātir is one of the subjects affected the most by this new understanding of tawatur based on isnād (reporting the chain of transmission). Normally, spiritual mutawātir is the agreement of the reports, conveyed in different texts by a large number of people who cannot agree on a lie, on a common meaning. However, fuqahā interpreted spiritual mutawātir as ahad ḥadīt̲h̲s with different chains of sened reaching a certain number and denoting the same meaning. What makes these two reports different is that the number of narrators assures the credibility of reports in the first one whereas the trust in the justness and fair-mindedness of the narrators does in the second. As a matter of fact, it is not possible to talk about such a spiritual mutawātir if the trust in the justness and fair-mindedness of the narrators who convey the ahad reports is damaged. This approach of spiritual mutawātir was used by the mutakallimūn as much as by the fuqahā. However, they used this approach of mutawātir mostly for matters that are evidenced by the Sunnah but not associated with the essentials of religion, such as Shafa'ah (intercession), Hawd al-Kawthar (Pond of Abundance), Ru’yat Allah (seeing Allah), and imams’ being from Quraysh. Thanks to this new concept of tawatur, Islamic scholars included many ḥadīt̲h̲s that are normally out of the scope of the technical definition of mutawātir reports, in the scope of spiritual mutawātir, and thus provided a credibility to more ḥadīt̲h̲s.

Keywords

Islamic Law, Fiqh, Sunnah, Ḥadīt̲h̲, Mutawātir

References

• Abdülaziz Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr ʻan Usûli Fahri’l-İslâm el-Bezdevî. thk. Abdullah Muhammed Ömer. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Aliyyü’l-Kârî, Ebü’l-Hasen Ali b. Sultân. Şerhu Şerhi Nühbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. thk. Muhammed Nizâr Temîm - Heysem Nizâr Temîm. Beyrut: Dâru erkam, 1398.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdürrezzâk Afîfî. Dımaşk-Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1406.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Evâʾil. Tanta: Dârü’l-beşîr, 1408.
• Aynî, Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed. ‘Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dârü’l-fikr, ts.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Kitâbü Temhîdi’l-evâil ve telhîsi’d-delâil. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1987.
• Bayraktutan, Osman. “Tevâtür Kavramını Kullanan İlimler”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11 (2019), 91-135.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâ‘îl. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafâ Dîb el-Buğâ. Beyrut: Dâru İbn Kesîr-Yemâme, 1993.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. el-Füsûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâfi’l- Kuveytiyye, 1994.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. et-Taʻrîfât. thk. Muhammed Bâsil ʻUyûnüssûd. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l- ilmiyye, 2003.
• Cüveynî, Ebü’l-Meʻâlî Abdülmelik b. Abdillah. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed ʻUveyda. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Cüveynî, Ebü’l-Meʻâlî Abdülmelik b. Abdillah. el-İrşâd ilâ kavâtıʿi’l-edilleti fî usûli’l-iʿtikād. thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ - Ali Abdülmün‘im Abdülhamîd. Kahire: Matba’atü’s-Se’âde, 1950.
• Durusoy, Ali. “Yakıniyyât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/273-274. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eş‘as. Sünenü Ebî Dâvud. thk. Şu‘ayb el-Arnaût vdğ. Dımaşk: Dâru’r-risâleti’l- âlemiyye, 2009.
• Ebü’l-Bekâ el-Kefevî, Eyyûb b. Mûsâ. el-Külliyyât muʻcem fi’l-mustalahât ve’l-fürûku’l-lüğaviyye. thk. Adnân Dervîş-Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1998.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Ali. el-Muʻtemed fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hamîdullah. Dımaşk: el- Maʻhedü’l-ilmiyyi’l-Firânsî li’d-dirâseti’l-Arabiyye, 1964.
• Emîr Pâdişah, Muhammed Emin b Mahmûd Buhari Emir. Teysîrü’t-tahrîr şerhi ala kitâbi’t-tahrîr. thk. : Mustafa el- Bâbî el-Halebî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüga. thk. Muhammed Avd Mur‘ab. Beyrut: Dâru ihyâi’t- türâsi’l-Arabî, 2001.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî ʻilmi usûli’l-fıkh. thk. Tâhâ Câbir Feyyâz el- Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1996.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Müstasfâ min ʿilmi’l-usûl. thk. Muhammed Süleymân el-Eşkar. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1997.
• Hallaq, Wael B. “Sünni Hukuk Düşüncesinde Tümevarımsal Destekleme, Zannîlik ve Kat’îlik”. çev. Muharrem Kılıç. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2002), 161-186.
• Hansu, Hüseyin. Mütevatir Haber -Bilgi Değeri ve İslam Düşüncesindeki Yeri-. Van: Bilge Adamlar Yayınları, 2008.
• Hindî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdirrahîm. Nihâyetü’l-vüsûl ilâ dirâyeti’l-usûl. thk. Sâlih Süleymân el-Yûsuf - Sa‘d b. Sâlim es-Sevîh. Mekke: el-Mektebetü’t-ticâriyye, 1996.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-fiker fi mustalahi ehli’l-eser. thk. Abdullah b. Dayfullah er-Ruhaylî. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fahd el-Vataniyye, 2008.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Şerhu Nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser. Riyad: Dâru’l-muğnî, 2009.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-âfâki’l-cedîde, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd. Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru ihyâi’l- kütübi’l-‘Arabiyye, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm. Mecmûʻu’l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım en-Necdî. Medine: Mecmaʻu’l-Meliki Fehd, 2004.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân eş-Şehrazûrî. ‘Ulûmü’l-hadîs. thk. Nûreddîn ‘Itr. Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1986.
• Kadî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. thk. Muhammed Ali en-Neccâr - Abdulhalim en-Neccâr. Kahire, 1965.
• Kadî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr. Fazlü’l-iʿtizâl ve tabakâtü’l-Muʿtezile. thk. Eymen Fuâd Seyyid. Beyrut: el-Mahedül-Almânî lil-ebhasi’ş-şarkiyye, 2017.
• Koçyiğit, Talât. Hadis Istılahları. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1980.
• Kuzudi̇şli̇, Bekir. “‘Men Kezebe Aleyye...’ Hadisi ve Lâfzen Mütevatir Meselesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 7/1 (01 Nisan 2007), 137-166.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir. el-Muvattaʾ. thk. Abdülmecid et-Türkî. Beyrut: Dârü’l-garbi’l- İslâmî, 1994.
• Mübârekfûrî, Ebü’l-Hasan Ubeydullah b. Muhammed Abdüsselam. Mir’âtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-mesâbîh. Benâres/Hindistan: İdâretü’l-buhûsi’l-ilmiyye ve’d-dâveti ve’l-iftâ - el-Camiatü’s-selefiyye, 1984.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref b. Nuri. el-Minhâc şerhu Sahîhi Müslim b. Haccâc. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1392.
• Osmânî, Şebbîr Ahmed. Fethu’l-mülhim bi-şerhi Sahih-i Müslim. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2006.
• Özmen, Ramazan. “Hanbeli Fıkıh Usulcülerinin Mütevâtir Haberlere Yaklaşımları”. İslâmî İlimler Dergisi II/2 (2007), 29-54.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Kenzü’l-vüsûl ilâ maʿrifeti’l-usûl. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphanesi, ts.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b Muhammed b Abdilcebbâr Temîmî Mervezî. Kavâtıü’l-edille fi’l-usûl. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b Muhammed b Abdilcebbâr Temîmî Mervezî. Kavâtıü’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan İsmail. Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye, 2014.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-‘ukûl. thk. Muhammed Zekî Abdülber. Devha: Matâbi‘u’d-devha’l-hadîsiyye, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-Ezhârü’l-mütenâsire fi’l-ahbâri’l- mütevâtire. thk. Halîl Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1985.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. Cimâʻu’l-ʻilm. Kahire: Dârü’l-âsâr, 2002.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle. thk. Ahmed Şâkir. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1940.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Maʻûne fi’l-cedel. thk. Ali b. Abdülazîz el-Umeyrînî. Safât: Cemʻiyyetü ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî, 1987.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vdğ. Mısır: Şirketü mektebeti ve matba‘ati Mustafa el-Bâbî, 1962.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî b. Abdilkerîm b. Saîd. Şerhu Muhtasari’r-Ravza. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Suudi Arabistan: Vizaretü’ş-şuûni’l-İslamiyye ve’l-evkaf, 1998.
• Tunç, Cihat. “Kelam İlminde Niçin Kesin Bilgiye İhtiyaç Vardır?” Bilimname : Düşünce Platformu I/2 (Şubat 2003), 153-156.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b Bahadır b. Abdullah. Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Ömer Süleyman el-Aşkar. Kuveyt: Vizaretü’l-evkaf ve’ş-şuûni’l-İslamiyye, 1988.