Urmevî’nin Meṭâli‘u’l-envâr ve Kitâbü’l-Mebâhic İsimli Eserlerinin Bazı Mantık Konuları Bakımından Karşılaştırılması

Year 2017, Volume: 21 Issue: 1, 465 - 487, 15.06.2017

Kamil Kömürcü

https://doi.org/10.18505/cuid.305808

Abstract

Siraceddin el-Urmevî (ö. 683/1283) 13. yüzyılda
yaşamış önemli düşünürlerden biridir. O, birçok eser kaleme almıştır. Onun en
meşhur eseri Meṭâli‘u’l-envâr’dır ve bu kitap; mantık, fizik
ve metafizik olmak üzere üç bölümden oluşur. Urmevî’nin bir diğer eseri de Kitâbü’l-Mebâhic fî şerhi’l-Menâhic fi ilmi’l-mantık
adını taşır. Bu ikinci kitap baştan sona mantığa ayrılmıştır ve yine
Urmevî’ye ait olan Menâhic isimli
kitabın şerhidir. Urmevî her iki çalışmada klasik gelenekte olduğu gibi
tasavvur tasdik ayrımından başlayarak mantık konularını kendi bakış açısıyla
ortaya koymaya çalışmıştır. Bahsi geçen iki kitap mantık konuları bakımında
önemli ölçüde benzerlikler arz etse de aralarında birtakım farklılıklar da
vardır. İşte biz bu çalışmada söz konusu kitaplardaki mantık bölümlerini
karşılaştırdık. Bunu yapmaktaki amacımız Urmevî’nin mantık konularındaki bazı
görüşlerini karşılaştırmalı olarak tespit ederek onun yaklaşımı temelinde mantık
biliminin, on üçüncü yüzyıldaki durumu hakkında bir kanaate ulaşmaya çalışmaktır. 

Bu çalışmada bir ölçüde Urmevî’nin mantık
ilmiyle ilgili bakış açısını tespit etmek amacıyla onun Meṭâli‘u’l-envâr ve Kitâbü’l Mebâhic
fî şerhi’l-Menâhic fi ilmi’l-mantık isimli eserlerinin mantık bölümlerini
karşılaştırmaya çalıştık. Bu kitaplardan Meṭâli‘u’l-envâr mantık, fizik ve metafizik olmak üzere üç
bölümden oluşur. Meṭâli‘u’l-envâr üzerine
çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Türkiye’de bu eser bir doktora tezinde ele
alınmıştır. Hasan Akkanat tarafından yapılan çalışmada Meṭâli‘u’l-envâr tahkik edilmiş, Türkçe’ye tercüme edilmiş ve
üzerine bir değerlendirme yapılmıştır.

Kısaltılmış adıyla el-Mebâhic ise Urmevî’nin az bilinen bir eseridir. Bu, baştan
sona bir mantık kitabıdır ve üzerine hiçbir çalışma yapılmamıştır. Söz konusu
kitap yine Urmevî’ye ait el-Menâhic
adlı kitabın şerhidir. el-Mebâhic’in
bizim ulaşabildiğimiz bir nüshası Konya Bölge Yazmalar Kütüphanesi Yusufaga
Bölümü 5482/2 numarada kayıtlıdır ve 154 varaktır. Bileşik bir nüshanın ikinci
kitabını oluşturan yazmanın başlangıcında ihtimal ki yazmayı tamir eden bir
kimsenin eklediği anlaşılan beyaz bir sayfada eser ve yazarının adı
kaydedilmiştir. Burada söz konusu nüshayı Urmevî’nin kendi hattıyla 671 yılında
yazdığı bilgisi yer almaktadır. Verilen bilginin doğru olduğu kabul edildiğinde
bu yazmanın müellif nüshası olduğu söylenebilir. Eserin başka bir nüshasının
daha olduğunu Yrd. Doç. Dr. Tuna Tunagöz’den öğrendim. el-Mebâhic’in bu nüshası Suudi Arabistan Camiatü’l-İmam
Muhammed b. Suud el-İslamiye Kütüphanesinde 7153 numarada yer almaktadır.
Eserin başındaki kayıt fişinde kitabın Şehriştânî’ye ait olduğu yazılmıştır
ancak bu bilgi doğru değildir.  Çünkü bu
yazma, el-Mebâhic’in
Yusufağa 5482/2’deki nüshası ile karşılaştırıldığında kitabın Urmevî’ye ait
olduğu anlaşılmaktadır.

İçerik olarak baktığımızda her iki eserde de
ana hatlarıyla mantığın temel konularının incelendiğini görürüz. Genel
itibariyle kavramların ele alındığı tasavvurlar başlığı altında şu konular
işlenmiştir. Mantığa olan ihtiyaç, mantığın konusu, tümel ve tikel kavramlar,
beş tümel, kavramlar arası ilişkiler ve tanım gibi konular incelenmiştir.
Önermeler ve kıyasın işlendiği tasdikât bölümünde ise önermenin tanımı,
mahiyeti, unsurları ve önerme çeşitleri, önermeler arası ilişkiler; kıyasın
tanımı, mahiyeti, unsurları ve kıyas çeşitleri, ardından da kıyasa ilişkin
konular ve beş sanat ele alınmıştır.

İki eserde de tüm mantık konuları geniş
denilebilecek boyutlarda ele alınmıştır denilebilir. Ancak bunun bazı
istisnaları vardır. Bu farklılık el-Mebâhic’in
şartlı kıyaslardan sonraki kısmında ve Meṭâli‘u’l-envâr’da da beş sanat konusunda kendini gösterir.
Çünkü el-Mebâhic’te
ilginç bir şekilde mantığın son konularına yer verilmemiştir. Bu durumun eserin noksan olması ihtimalinden
kaynaklandığı akıllara gelebilir. Ancak şu ifade etmek gerekir ki el-Mebâhic’in elimizdeki iki nüshasında da eksiklik
yoktur. Zira eldeki yazmalarda ana bölümlerde ve alt başlıkların sıralamasında
herhangi bir atlama olmadan kitabın muhtevasını oluşturan konular izah
edildikten sonra “işte burası kitabın sonudur” denilmiştir.   

İslam mantık geleneğinde ekseriyetle şartlı
kıyaslardan sonra ayrı birer başlık altında sırasıyla istisnalı kıyaslar,
bileşik kıyaslar ve bunların çeşitleri, tümevarım, analoji ve en sonda da burhân,
cedel, hitabet, şiir ve mugalata olmak üzere beş sanat ele alınır.  Mebâhic’te
inceleme konusu yapılmayan bu başlıkların çoğu Meṭâli‘u’l-envâr’da geniş bir biçimde ele alınmıştır. Söz
konusu meselelere ilişkin Meṭâli‘u’l-envâr’ın
klasik gelenekten farklılığı kıyasa ilişkin konuların kapsamı içerisinde birer
alt başlık halinde burhân ve mugalatanın ele alınmış olmasıdır. Bilindiği gibi
bu konular mantığın müstakil olarak ayrı bir bölümünü oluşturan beş sanatın
kapsamı içerisinde yer alır. Üstelik beş sanat içerisine sadece bu ikisi değil
cedel, hitabet ve şiir konuları da dahildir. Urmevî bu üç sanata burhân konusu
içerisinde birer cümle ile değinmiştir. 
Ayrıca geleneksel tertipte bu sanatlarda kullanılan öncüller de konunun
girişinde açıklanır.  İlaveten şunu da
ifade etmek gerekir ki her iki eserde de İbn Sinâ sonrası gelenekte olduğu gibi
kategoriler konusuna yer verilmemiştir.

Mantık konularının ele alınışı bakımından iki
eser arasındaki farklılıklara ve benzerliklere bakacak olursak Meṭâli‘u’l-envâr’da kavramların temel tanımları ve konuların
ana hatları verilmiş ancak bunlar kimi zaman örneklendirilmemiştir. el-Mebâhic’te ise ele alınan konuya ilişkin temel
tanımlar verildikten hemen sonra örnek verilmiştir. Bunun en güzel
örneklerinden birini tanım konusu oluşturur. Tanım yaparken uyulması gereken
birtakım kurallar vardır; bunlara uyulmazsa tanımda hatalar ortaya çıkar. Meṭâli‘u’l-envâr’da kısaca özetlenmiş olan bu mesele Mebâhic’te oldukça geniş bir biçimde bütün
detaylarıyla incelenmiştir.  İki eser
arasındaki en dikkat çekici farklardan biri budur.

İki eserin planının önemsiz istisnalar dışında
neredeyse aynı olması onların en önemli benzerliğini oluşturur. Çünkü ana
bölümler, üst başlıklar ve konu başlıkları küçük ifade farklılıklarıyla
birlikte neredeyse birbirinin aynıdır. Karşılaştırılan kitaplar üslup ve içerik
bakımından da birbirini andırmaktadır.

el-Mebâhic
ile Meṭâli‘u’l-envâr’ın mantık bölümlerinin birbirine oldukça
benzedikleri görülmektedir. Buna karşın Meṭâli‘u’l-envâr’daki bazı özet anlatımlar, temel tanımlar ve
kabuller muhafaza edilmek suretiyle el-Mebâhic’te detaylandırılarak zenginleştirilmiştir.  Bu gerekçeyle el-Menâhic’in şerhi olan el-Mebâhic’in bir anlamda Meṭâli‘u’l-envâr’ın da şerhi olduğu söylenebilir.

Mantık konularının ele alınışı bakımından iki
çalışmada da İbn Sînâ’yı önceleyen ve merkeze alan Meşşâî bakış açısının esas
alındığı görülmektedir. Mantığın ana konularının ele alınışında ve temel
tartışmalarda İbn Sînâ’nın görüşleri referans alınmış, Buna karşın Fahreddin er-Râzî
ve Zeynüddin el-Keşşî gibi düşünürlerin yaklaşımları eleştirilmiştir. Benzer
bir tutumu Urmevî’nin çağdaşı olan Esîrüddin Ebherî’de de görürüz.

Keywords

Siraceddin Urmevî, Meṭâli‘u’l-envâr, Mantık, Tasavvur, Tasdik, Kıyas, Kitâbü’l-Mebâhic fî Şerhi’l-Menâhic fi ilmi’l-mantık, Kıyas

The Comparison of Urmawī’s Books Maṭāliʿ al-Anwār and Kitāb al-Mabāḥij in Terms of Some Logical Issues

Abstract

Sirāj al-dīn al-Urmawī (d. 683/1283) is one of the
important thinkers who lived in the 13th century. He has written
many books. His most famous philosophical study is Maṭāli‘ al-Anwār and this book consists of three parts: logic,
physics and metaphysics. One of al-Urmavî’s little-known works is Kitāb al-Mabāḥij fī sharḥ al-Manāhij fī ʿilm
al-manṭiq. This work of al-Urmawī, which we briefly call Mabāhij, is a book of logic from
beginning to the end. In this study, we tried to compare the logic sections of
his works in order to determine al-Urmawī’s point of view about logic. Another
thing we want to do with it is to determine the state of logic science in the
thirteenth century within the framework of al-Urmawī’s approach since al-Urmawī
is one of the important logician of his time.  

We have compared al-Urmawī’s Books Maṭāli‘ al-Anwār and Kitāb al-Mabāḥij fī sharḥ al-Manāhij fī ʿilm
al-manṭiq in terms of logic issues in this study. Our aim at doing this is
to determine the perspective of al-Urmawī regarding of logic. One of our
compared books is Maṭāli‘ al-Anwār
and this book consists of three parts: logic, physics and metaphysics. Various
works have been focusing on this work of al-Urmawī. Maṭāli‘ al-Anwār has been studied in a doctoral dissertation in
Turkey. In the work done by Hasan Akkanat, Maṭāli‘
al-Anwār was edited, translated into Turkish and an evaluation was made.

Kitāb
al-Mabāḥij fī sharḥ al-Manāhij fī ilm al-manṭiq is al-Urmawī’s
little-known work. This book includes logic issues from beginning to the end
and there has been no examination on it. This book, which we call briefly al-Mabāhij, is a comment of al-Manāhij. Al-Manāhij has been written by al-Urmawī as well.

Al-Mabāhij is a
manuscript. A copy of this work, which is available at the Library of Konya
Bölge Yazmalar, Yusufaga section. It is registered at number 5482/2 and it is
154 pages. At the beginning of the manuscript, which constitutes the second
manuscript of a compound manuscript, the name of the manuscript and the author
were recorded in a white sheet which apparently was added by someone who
repaired the manuscript. It is in this record that the book itself was written
in 671 by al-Urmawī own handwriting. If it is accepted that the information
given is correct, it can be said that this manuscript is the original
manuscript. I learned from Dr. Tuna Tunagöz that another copy of al-Mabâhij. This is the record of this
copy of al-Mabāhij: Saudi Arabia
Camia al-Imam Muhammad ibn Saud al-Islamiyya Library, number: 7153. In the
registration slip at the beginning of the work, it is written that the book
belongs to Shahristānī but this information is not correct. It is understood
that this manuscript belongs to al-Urmawī when al-Mabāhij is compared to Yusufaga’s 5482/2.

When we look at the content in both works,
we can see that the main points of logic are examined. In general, under the
heading of the concepts (tasawwur) in
which the topics discussed are: the requirement to logic, the topic of logic,
universal and particular concepts, the five universal concepts, the four
relationship with concepts and definition. In the tasdīqāt section, the propositions and the syllogism are examined.
In this part, definition, nature, elements and types of propositions after that
definition, nature, elements and kind of syllogism then topics related to
syllogism and five arts were discussed.

In both works, all logic topics are dealt
with in a wide range. However, there are some exceptions to this situation. The
exceptions is the following section from hypothetical syllogism in the al-Mabāhij and five arts in the Maṭāli‘ al-Anwār. The topics have been
extensively explained. The objections and the discussions raised about the
issues have not been neglected. Categories are not included in the logic issues
as it is in after Avicenna’s tradition.

If we look at the differences and
similarities between the two works in terms of the handling of the logic
issues, the basic definitions of the concepts and the main points of the
concepts are given in Maṭāli‘ al-Anwār,
but these are sometimes not exemplified. In al-Mabāhij,
examples were given immediately after the basic definitions of the subject.
This is one of the most remarkable differences between the two works.

The fact that the plans of two works are
almost the same except for the minor exceptions constitute their most important
similarity. Because the main sections, top headings and subject headings are
almost identical, with small differences in expression. Compared books are
resembled in terms of style and content.

The logical parts of Maṭāli‘ al-Anwār and al-Mabāhij
seem to be quite similar to each other. On the contrary, some summary
narratives in Maṭāli‘ al-Anwār were
enriched in al-Mabāhij by keeping
basic definitions and assumptions. For this reason, it can be said that al-Mabāhij is a commentary of Maṭāli‘ al-Anwār in a sense. In terms of
the study of logic issues, it is seen that in two studies the basis of
Avicenna, which precedes and centred on the peripatetic view, appears to be taken. Avicenna’s views are
taken as reference in the discussion of the main issues of logic and in basic
discussions. On the contrary, the approaches of thinkers like Fakhr al-Dīn al-Rāzī and Zayn al-Dīn al-Kashsī were criticized.

Keywords

Siraj al-dīn al-Urmawī, Maṭāli‘ al-Anwār, Kitāb al-Mabāḥij fī Sharḥ al-manāhij fī ʿilm al-manṭiq, Logic, Tasawwur, Tasdīq, Syllogism

References

• Akkanat, Hasan. “Kadı Sıraceddin el- Urmevî ve Metâli‘u’l-Envâr Tahkik, Çeviri, İnceleme”. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, 3 Cilt, 2006.
• Ankarâvî. Târîfâtü’ş-şemsiyye. İstanbul: yy., 1305.
• Ebherî, Esirüddin. Keşfü’l-hakâik fi-tahriri’d-dakâik. nşr. H. Sarıoğlu. İstanbul: Çantay Yayınları, 1998.
• Fârâbî, “Mantıkta Kullanılan Lafızlar”. trc. Sadık Türker. Kutadgu Bilig Dergisi 2 (2002): 127-176.
• İbn Sînâ. Şifâ (4. Kitap: Kıyas). nşr. Said Zaid. Kahire: Vezâretü’s-sekâfe, 1964.
• İbn Sînâ. Mantığa Giriş. trc. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayınları, 2006.
• İbn Sînâ. Yorum Üzerine trc. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayınları, 2006.
• Kazvînî, Necmeddin Ömer b. Ali el-Kâtibi. er-Risalü’ş-Şemsiyye fî kavâidi’l-mantıkîyye. İstanbul: yy., 1301.
• Keşşî, Zeynüddin. Hadâiku’l-hakâik. Fazıl Ahmet Paşa, 864: 1b-150a. Köprülü Ktp.
• Molla Fenârî. Şerh-u İsagûci. İstanbul: yy., 1309.
• Pehlivan, Necmettin. “İbn Sînâ’nın Ters Döndürme Tarifi Hakkında Bazı Tartışmalar”. Felsefe Dünyası Dergisi 55 (2012): 223-240.
• Râzî, Fahreddin. Şerhu’l-İşârât ve’t-Tenbîhât. Carullah Efendi, 1309: 1b-96b. Süleymaniye Ktp.
• Sühreverdî, Şihabüddin. Mantıku’t-telvîhat. nşr. A. E. Feyyaz. Tahran: Tahran Üniversitesi Yayınları, 1955.
• Urmevî, Siraceddin. Kitâbü’l Mebâhic fî Şerhi’l-Menâhic fi ilmı’l-mantık. Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye, 7153: 1b-127b. Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye Ktp.
• Urmevî, Siraceddin. Kitâbü’l Mebâhic fî şerhi’l-Menâhic fi ilmı’l-mantık. Yusufağa, 5482/2:1b-154a. Konya Bölge Yazmalar Ktp.