Traces of Khwāja Aḥmad al-Yasawī in the Anatolian Lodge Cuisine Legendary Sources of Dervish Lodge

Year 2017, Volume: 21 Issue: 2, 1217 - 1247, 15.12.2017

Güldane Gündüzöz

https://doi.org/10.18505/cuid.330905

Cited By: 1

Abstract

Abstract: Sufis
have participated in migrations to Anatolia from different regions. They have
established their lodges including places that are not suitable for residence. These
buildings have provided food and safe beds for those traveling to this area.
For this reason, the lodge cuisine is an important material culture that
provides life for the people. At the same time, the lodge cuisine has an
important place in the formation spirituality of the dervishes. In many
subjects, Anatolian lodge cuisine carries the traces of Yasawī culture. Especially in the sects like Mawlawiyya and
Bektāshiyya, the kitchen is like an
education quarry about the dressage of the dervishes. Accordingly, it is seen
that some of the dishes and foods in the lodge cuisine have created a system of
values in the minds of the dervishes. In this framework, it is seen that these
foods and goods have a connection to explain the structure of the Yasawī tradition. An important aspect that supports this
idea is
the fact that some dervish dowries which found in some legends have some items
associated with the tableware.

Summary: The lodge cuisine is an important material culture that
provides a continuation of life in the Anatolian lodges. At the same time, the
lodge cuisine has an important position in the development spirituality of sūfīs.
The Anatolian lodge cuisine carries traces of Yasawī cultures in many respects.
It is accepted as an education centre for the development of the dervishes
especially in some orders such as Mawlawīs and Bektāshiyya.
Special attention has been paid to the kitchens in these lodges. So every part of meal is decorated with
various ceremonies in these lodges.

Table culture and consume halal food is also seen as important in the
socialization of the person. In the lodges sheik helps dervishes to control
their eating habits. Rituals related to the food and their consumption in
lodges are explaining the infrastructure of the order. In this context, it is
also important that certain items related to tableware in some orders be
regarded as signs of caliphate. For instance, a cap, a cardigan and a banner
which deserves the caliphate position are presented in Bektāshiyya. It is also important to present a sūfī, which is
associated with direct food such as tableware and candlesticks.

In Aḥmad al-Yasawī’s education system, customs and practices related to kitchen, tableware and food are
important. Aḥmad al-Yasawī’s book Dīwān al-Ḥikma
functions as a founding text of the mystic manners. In some Anatolian lodges,
which are a continuation of Yasawī
tradition, table meals and
catering are considered as one of the most important parts of dervish rhetoric.
According to this, a meal that is cooked as halal and clean is a very precious
blessing sent by God. In this direction, sūfī is careful not to
miss this measure at every step of his life,
in his dwelling interior, retreats and ceremonies. According to Yasawī
tradition, overeating is not right. It is important not to be excessive in this
regard. When the dervish is in khalwat,
he should be careful to feed. There is a ritual of khalwat in Yasawī
tradition. They prepare their souls with fasting and dhikr for this challenging
journey. The dervish who is still in Bektāshiyya has to pay attention to his feeding. He should only eat enough to
perform his worship and dhikr. There is only one bowl of soup per day and
barley bread in the first days in the Qādiriyya. Many of the
practices and rituals associated with feeding in the lodges of Anatolia are
similar to the practices of Aḥmad al-Yasawī. The dervish is fed as a soul and as a wisdom in the lodge table. So that his heart is a little closer to
spiritual food.

Similarly, in akhī
tradition to prepare meals and to eat meals has been considered as a part of
hospitality in Anatolia. In this context, books related to futuwwa which is the guide of the akhī, contains many of the menus related to the food.
Not only in the lodges or the akhī zawiyas but also in the Janissary corps,
the table is regarded as remembrance of Salmān al-Fārisī in Anatolia.

In the Anatolian tekke
structure, tableware is seen as a love affair and brotherhood parade bringing
people together. Collective memory becomes evident in the kitchen centre. Thus
a common space and a symbolic world of meaning are formed. In this way
dervishes continue to live with their cultural accumulation ritually. Cauldron
is a sign of charity and generosity in the Islamic tradition in the context of
the symbolism of Khalīl Ibrāhīm’s sofa and the
value of hospitality. In the same way, the boiler is a legendary figure of deep
and complex expressions with different symbolic meanings extending to the
ancient Turkish culture. The date is a symbolic and precious fruit in Anatolian lodges. From the other side date is an important food for human
body. Date is mostly symbolizing of divine knowledge in epics and narrations.
The divine knowledge is carried from one sūfī to another by date.
The spiritual knowledge of the Prophet Muḥammad is symbolized by the date.

It is accepted that bread and wheat are also given to
people with a divine grace from heaven. Salt and bread are seen as an important
food by the Anatolian people. On the other hand, salt and bread are perceived
as holy foods that humanity are endowed with as a divine grace. It is
understood that these foods find themselves in complete coherence with
complement each other in lodge literature and on the other hand it is the
indispensable element of tables. 

Keywords

Lodge, Cuisine, Symbol, Date, Cauldron, Khwāja Aḥmad al-Yasawī, Cauldron

Anadolu Derviş Sofrasında Ahmed Yesevî’nin İzleri: Derviş Lokmasının Menkıbevi Referansları

Abstract

Öz: Farklı bölgelerden Anadolu’ya yapılan göçlere sûfîler de iştirak etmiş ve bu coğrafyada meskûn olmayan mahaller
dâhil olmak üzere tekkelerini
kurmuşlardır.
Bu
tekkeler Anadolu’yu yurt edinmek üzere bu topraklarda seyahat eden ayende
ve revendenin iaşe ve ibatesini
temin etmiştir. Bu kapsamda tekke mutfağı, hayatın devamını
sağlayan önemli bir maddi kültür unsurudur. Aynı zamanda tekke
mutfağının, dervişlerin maneviyatının oluşmasında önemli bir yeri
bulunmaktadır. Pek çok konuda Yesevî
kültürünün izlerini taşıyan Anadolu tekke mutfağı, özellikle Mevlevîlik ve Bektaşîlik
gibi tarikatlarda dervişlerin terbiyesi hususunda bir eğitim ocağı olarak kabul
edilmiştir. Buna
bağlı
olarak tekke
mutfağında
bulunan bazı eşyanın ve
yiyeceklerin sûfîlerin zihnindeki değerler sisteminin oluşmasına katkı
sağladığı anlaşılmaktadır. Bu çerçevede Anadolu tekke mutfağında mukaddes
kabul edilen birçok yiyeceğin ve eşyanın gerek Yesevî geleneğin düşünce sistemini,
gerek bazı tekke uygulamalarını izah eden bir yönünün olduğu görülmektedir. Sofra ve sofra ile bağlantılı birçok
unsur ve derviş çeyizi arasında önemli bir yeri olan Ahmed Yesevî ile ilgili
halifelik nişanları, bu yapıyı destekleyen önemli hususlardandır.

Özet: Tekke
mutfağı,
Anadolu tekkelerinde hayatın devamını sağlayan önemli bir maddi kültür unsurudur. Aynı zamanda
tekke mutfağının, dervişlerin maneviyatının oluşmasında önemli bir yeri
bulunmaktadır. Pek çok konuda Yesevî kültürünün izlerini taşıyan Anadolu tekke
mutfağı, özellikle Mevlevîlik ve Bektaşîlik gibi tarikatlarda
dervişlerin
terbiyesi hususunda bir eğitim ocağı olarak kabul edilmiştir. Tekkede mutfağa
özel bir önem atfedilmiş ve yemeğin her aşaması çeşitli merasimlerle
bezenmiştir.

Tekkelerde helal lokma anlayışı ve sofra
kültürü, dervişin eğitimi ve sosyalleşmesi boyutunda önemli görülmektedir. Şeyh, dervişin yeme-içme alışkanlıklarını kontrol
altına almasına yardımcı olacak tedbirler almaktadır. Tekkede pek çok yiyecek
ve bunların tüketilmesiyle ilgili âdet, uygulama ve merasim, tarikatın
altyapısını ve tarikata özgü terminolojiyi açıklayan birer simge olarak
değerlendirilebilir. Bazı tarikatlarda sofra ile ilgili birtakım eşyanın
halifelik nişanı olarak kabul edilmesi de bu çerçevede önemli hususlardan biridir.
Örneğin Bektaşilikte halifelik makamına erişen dervişe tâc, hırka ve sancağın yanında sofra ve çerağ
gibi doğrudan yemekle ilişkili olan emanetlerin verilmesi ilgi çekicidir.

Yesevî gelenekte mutfak, sofra ve yemekle ilgili âdet
ve uygulamaların, Ahmed Yesevî’nin eğitim sisteminde önemli bir yer işgal ettiğini
göstermektedir. Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’i tasavvuf adabının kurucu bir
metni olarak işlev görmektedir. Yesevî geleneğin bir devamı niteliğinde olan
bazı Anadolu tarikatlarında sofra adabı ve misafire ikram, derviş terbiyesinin
en önemli kısımlarından biri olarak kabul edilmiştir. Buna
göre helâl ve temiz olarak pişirilen bir yemek, Allah tarafından gönderilen çok
kıymetli bir nimettir. Bu doğrultuda derviş,
yemesinde, içmesinde, zikir ve halvetinde, kısaca hayatının her aşamasında
ölçüyü kaçırmamaya dikkat eder. Yesevîlik’te yemekte
aşırıya kaçmamak, itidal ve riyazet gibi hususların yanında halvet, derviş
eğitiminin en önemli kısımlarındandır. Bu düşüncede halvetin geleneksel hâle
gelmiş bir adap ve merasimi vardır. Yeseviyye’de halvete girecek olan müritler, halvetten bir gün önce oruca
başlamaktadırlar. Onlar, oruç, zikir ve tekbirlerle ruhlarını bu zorlu
yolculuğa hazırlamaktadırlar.

Bektaşîlik’te halvetteki
salik yemesine içmesine dikkat eder, sadece ibadetini ve zikirlerini yapacak kadar yer. Kâdiriyye’de ise halvete giren kişi ilk
günlerde günde bir tas çorba ve arpa ekmeği yer. Anadolu’daki farklı
tekkelerdeki riyazet uygulamalarındaki birçok husus, Ahmed Yesevî’nin riyazet
uygulamalarıyla benzerlik göstermektedir.

Tekke sofrasında derviş, ruhen ve aklen beslenmekte böylece gönlü manevî
gıdalarla marifete biraz daha yaklaşmaktadır. Ahî geleneğinde misafire ikramın
bir parçası olarak sofra kurmak ve yemek yedirmek önemsenmiştir. Bu bağlamda
Ahîliğin el kitabı olan fütüvvetnâmeler, yemekle bağlantılı pek çok menkıbeyi bünyesinde
barındırmaktadır. Anadolu’da sadece tekkelerde ya da Ahî zaviyelerinde değil,
Yeniçeri Ocağında da sofra, Selmân-ı Fârisî’nin bir emaneti olarak kutsal kabul
edilmektedir.

Anadolu tekke yapılanmasında sofra, insanları bir araya getiren
bir muhabbet ve kardeşlik meclisi olarak görülmektedir. Mutfak mihverinde belirginleşen kolektif bellek, ortak bir mekân ve sembolik anlam dünyası
oluşturarak geçmiş birikimi, yaşatılan ritüeller şeklinde canlı tutmaktadır.
Kazan, Halil İbrahim sofrasının
simgeselliği ve misafire ikramın değeri bağlamında İslâmî gelenek içinde
âlicenaplık ve cömertliğin bir remzi olduğu kadar, eski Türk kültürüne uzanan
ve pek çok sembolik anlamlar içeren derûnî ve karmaşık farklı temsili anlatımların menkıbevî bir
figürüdür. Hadislerde besin değeri ve oruç gibi
ibadetlerde kendisine atıfların yapıldığı bir meyve olarak hurma, tekke
kültüründe bir yönden sembolik bir değer ifade eden bir unsur, diğer yönden
önemli bir gıda olarak değerlendirilmiştir. Menkıbelerde çoğu defa marifete dair sembolik anlamlar
taşıyan hurmanın, Muhammedî emanet, ledünni ilim ve marifet gibi hususları
temsili olarak anlattığı anlaşılmaktadır.

Ekmek ve buğdayın da cennetten ilahî bir lütufla
insanlara verildiği kabul edilmektedir. Tuz ve ekmek, bir yönüyle halkın
bunlara yüklediği değerle önemli bir besin olarak görülmekte, diğer yönüyle
ilâhî bir lütuf sonucu insanlığa bahşedilmiş birer kutsal besin olarak
algılanmaktadır. Bu gıdaların bir taraftan tekke edebiyatında birbirini
tamamlar şekilde yer bulduğu ve diğer taraftan da sofraların vazgeçilmez unsuru
olarak öne çıktığı görülmektedir. Yesevî gelenek derviş lokmasını, bir taraftan
Halil İbrahim sofrasına atıfla sürekli bereketlenen bir unsur olarak görmekte,
diğer taraftan kendisine özgü inşa ettiği temsili anlatım ile
mutfakla ilgili olan ekmek, tuz, hurma kazan gibi bazı unsurları çeşitli
menkıbe ve rivayetler üzerinden alegorik bir dile dâhil etmektedir. Nihayetinde
bu unsurlar tarikat adap ve merasimlerinin de ayrılmaz bir parçası olarak öne
çıkmaktadır. 

Keywords

Tekke, Mutfak Kültürü, Sembol, Hurma, Kazan, Hoca Ahmed Yesevî, Kazan

References

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-ḫafâ’ ve müzîlü’l-ilbâs. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Adsız. Erkânnâme. haz. Doğan Kaplan. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Adsız. Fütüvvetnâme. 12879/Y003.04: 120b-132b. Marmara Üniversitesi Nadir Eser-ler Koleksiyonu.
• Adsız. Yeniçeri Ocağı Kanun ve Kaideleri. 956/0097: 2a-103a. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı.
• Algar, Hamid. “Arslan Baba”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3: 400. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Ambrosio, Alberto Fabio. Bir Mevlevinin Hayatı. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Kitap Yayınları, 2012.
• Andrews, Peter Alford. Türkiye’de Etnik Gruplar. çev. Mustafa Küpüşoğlu. İstanbul: Ant Yayınları, 1992.
• Arbaş, Hamit. “Anadolu Mevlevîliğinde Tuz”. Tuz Kitabı içinde, ed. Emine Gürsoy Naskali ve Mesut Şen, 113-122. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2004.
• Ata, Ahmet. “Türkmenlerde Tuz Kutsallığı”. Tuz Kitabı içinde, ed. Emine Gürsoy Naskali ve Mesut Şen, 86-92. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2004.
• Atalay, Besim. Bektaşilik Edebiyatı. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1340.
• Bahâ Said Bey. Türkiye’de Alevi, Bektaşi Ahi ve Nusayri Zümreleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Bice, Hayati. Hoca Ahmed Yesevî. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Bober, Phyllis Pray. Sanat, Kültür ve Mutfak. çev. Ülkün Tansel. Kitap İstanbul: Yayınevi, 2003.
• Bozkurt, Nebi. “Hurma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18: 391-393. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. İstanbul: Eser Neşriyat, 5, 1389.
• Dierl, Anton Jozef. Anadolu Aleviliği. çev. Fahrettin Yiğit. İstanbul: Ant Yayınları, 1991.
• Duran, Hamiye. Hacı Bektaş Velî Velâyetnâmesi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Eflâkî, Ahmed. Ariflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1986.
• Elçin, Şükrü. “Tuz Ekmek Hakkı Deyimi Üzerine”. Halk Edebiyatı Araştırmaları içinde, 74-81. Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 1977.
• Evliyâ Çelebi. Seyahatnâme. haz. Mümin Çevik. İstanbul: Üçdal Neşriyat, t.s.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. “Burgāzî Fütüvvet-Nâme’si”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakül-tesi Mecmuası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1953-1954.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Melâmîlik ve Melâmîler. İstanbul: Devlet Matbaası, 1931.
• Gümüş, Hülya. “Türk Mutfak Kültüründe Çorba”. Yüksek Lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, 2011.
• Gündüz, Tufan. “Hacı Bektaş Velî’nin Yol Arkadaşı Kolu Açık Hacım Sultan Velâyetnâmesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 55 (2010): 71–96.
• Gürsoy, Ülkü. “Türk Kültüründe Ağaç Kültü ve Dut Ağacı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 61 (2012): 59-71.
• Halıcı, Nevin. Mevlevi Mutfağı. İstanbul: Metro Yayınları, 2007.
• Halvetî, İbrâhim Kuşadavî. Mektûbât. Ali Emîrî, 1173: 3a-24a. Millet Ktp.
• Hocazâde, Ahmed Hilmi. Hadîkatü’l-evliyâ. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1902.
• Hüseynî, Muhammed b. Alâeddîn. Fütüvvetnâme. 9670/3: 21b-91a. Milli Ktp.
• İbn Fadlân, Ahmed b. el-Abbâs b. Hammâd. Seyahatnâme. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2013.
• Kaplan, Doğan. “Konya Koyunoğlu Kütüphanesinde Bulunan Alevilik ve Bektaşi-likle ilgili Yazma Eserler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 62 (2012): 305–324.
• Komisyon. Hadislerle İslam. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1, 2013.
• Köprülü, Mehmed Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• Küleyb, Abdülmelik Alî. Ravdatü’z-zâhidîn. Cidde: Dârü’l-Matbûâtü’l-Hadîse, 1404/1983.
• Mehmed Rifat. Nefhatü’r-riyâzi’l-âliye fî beyâni tarîkati’l-Kâdiriyye. Ali Emîrî, 1127: 1b-468b. Millet Ktp.
• Mélikoff, Iréne. Destan’dan Masal’a. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yayınları, 2008.
• Mélikoff, Iréne. Hacı Bektaş-Efsaneden Gerçeğe. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Yayınları, 2010.
• Mélikoff, Iréne. Uyur İdik Uyardılar. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cem Yayınları, 1993.
• Memiş, Abdurrahman. Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî Hazretleri. Malatya: Nasihat Yayınları, 2014.
• Nablûsî, Abdülgani b. İsmâil. er-Risâletü’l-murâdiyye fî âdâbi’t-tarîkati’n-Nakşibendiyye. Bağdatlı Vehbi, 002045: 26a-72a. Süleymaniye Ktp.
• Nadirhan Hasan. “Arslan Bâb ve Ahmed Yesevî”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araş-tırma Dergisi 24 (2009/2): 1-10.
• Necm-i Zerkûb. “Fütüvvetnâme”. İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı içinde, 235-261. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1950.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Sufîliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• Özmen, İsmail. Alevî-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 3, 1998.
• Pakalın, Mehmed Zeki. “Helva Sohbeti”. Osmanlı Deyimler ve Terimler Sözlüğü I için-de, 797-800. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2004.
• Saîd, Abdülkerîm Kâsım. “es-Sûfiyye fi’l-Yemen”. el-Mevsûa‘tü’l-Yemeniyye. nşr. Ahmed Câbir Afîf. San‘a-Yemen: Müessesetü’l-Afîfü’s-Sekâfiyye, 2003, 3, 1896-1904.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. Fütüvvetnâme-i Ca‘fer-i Sâdık. İstanbul: Horasan Yayınları, 2008.
• Schimmel, Annemarie. Sayıların Gizemi. çev. Mustafa Küpüşoğlu. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
• Schimmel, Annemarie. Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri. çev. Ekrem Demirli. İs-tanbul: Kabalcı Yayınları, 2004.
• Sühreverdî, Ebü’n-Necîb Ziyâüddîn Abdülkāhir. Dervişliğin Âdâbı: Âdâbü’l-Mürîdîn. çev. Hamide Ulupınar. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Sühreverdî, Şihâbüddîn. Avârifü’l-meârif. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arâbî, 1990.
• Sünbül Sinân, Yûsuf b. Hüsâm Amâsî. Risâle-i beyân-ı etvâr-ı seb‘a. 8942/2: 11a-19a. Milli Ktp.
• Şahin, Bekir. “Mevlevîlikte Yemek Âdâbı”. Bilgi Yolu Dergisi 8. sy. (2005): 45-47.
• Şerîf Ahmed b. Ali. Terceme-i âdâb-ı tarîkat-ı Nakşibendiyye-i Ḫâlidiyye. Süleymaniye Kütüphanesi İzmirli İ. Hakkı Bölümü, nr. 001248, 80 varak.
• Tahralı, Mustafa. “Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’inde Dînî-Tasavvufî Un-surlar”. Yesevîlik Bilgisi içinde. Ankara: Ahmed Yesevî Vakfı Yayınları, 1998.
• Temren, Belkıs. Bektaşiliğin Eğitsel ve Kültürel Boyutu. Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, 1994.
• Timurtaş, Faruk K. Yunus Emre Divanı. İstanbul: Kervan Kitapçılık, 1972.
• Tosun, Necdet. Ahmed Yesevî. Ankara: SFN Yayıncılık, 2015.
• Tosun, Necdet. “Tasavvuf Kültüründe Meyve”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 5. sy. 13 (2004): 289–300.
• Tosun, Necdet. “Tasavvuf Kültüründe Tekke Yemekleri”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 5. sy. 12 (2004): 123-135.
• Tosun, Necdet. “Yesevîliğin İlk Dönemine Aid Bir Risâle: Mir’âtü’l-Kulûb”. İLAM Araştırma Dergisi 2. sy. 2 (1997): 41-85.
• Tükdoğan, Orhan. Alevî-Bektaşî Kimliği / Sosyo-Antropolojik Araştırma. İstanbul: Timaş Yayınları, 1995.
• Uşşakî, Mehmed Salâhî Edirnevî. Terceme-i tuhfetü’l-Uşşâk. Ankara Milli Kütüpha-ne Yazmalar Bölümü, nr. 4327/4, 1883, 25a-45b.
• Yerasimos, Marianna. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Yemek Kültürü. yay. Çağatay Anadol. İstanbul: Kitap Yayınları, 2011.
• Yesevî, Hoca Ahmed. Dîvân-ı Hikmet. Ankara: Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Yola, Şenay. “Cerrâhiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7: 416-420. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Yücer, Hür Mahmut. Sa‘dîlik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Zahîr, İhsân. Dirâsâtü fi’t-tasavvuf. Pakistan: Dârü’l-İmâm el-Mücedded li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1426/2006.
• Zerrûk, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed Ebü’l-Abbas el-Fâsî. Usûlü’t-tarîkati’ş-Şâzeliyye. Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, A. Tekelioğlu Bölümü, 992, 9a-12b.