Analysis of the Casuistic Structure of the Legal Exegesis of the Qur’ān from its Form and Content: the Example of Tafsīr al-Qurṭubī

Year 2020, Volume: 24 Issue: 1, 187 - 209, 15.06.2020

Abdullah Bayram

https://doi.org/10.18505/cuid.684569

Abstract

al-Qurṭubī (d. 671/1273) was a scholar of tafsīr, ḥadīth and fiqh. He experienced both Western and Eastern civilizations in the geography of Andalusia and Egypt, respectively. In his famous Tafsīr called al-Jâmi li-Aḥkâm al-Qur’ān, al-Qurṭubī comparatively explained and interpreted all legal verses. Also, in addition to exploring the spesific legal rulings denoted in the Qur’ān and the Sunnah, al-Qurṭubī has largely interpreted the legal norms regarding the issues of jurisprudence. By doing this, al-Qurṭubī contributed to the formation and development of a civil codification activity under a kazuistic format. The casuistic structure of the legal exegesis of the Qur’ān is anlaysed in terms of the form and content in the sample of al-Jâmi . Therefore, neither the similarity or similarity of the schools of the legal exegesis of Qur’ān and of the legal schools nor the disciplines of positive law, but their kazuistic structures, which systems they built and which interpretation methods and techniques they operated on this basis, were evaluated in terms of their original structure. In this direction, the article emphasizes that the casuistic structure of the legal exegesis of Qur’ān is established on and by the Prophet’s sayings and practices. Although, it has been observed that it is a unique tradition, both as form and content, and that the interpretation means are identified with its own unique structure, it has been concluded that the casuistic method is not one of the fundamental elements of both this tradition and Islamic legal thought. This means that the casuistic method is always a tool that can be changed and transformed according to the conditions of time and space.

Summary: As it is stated in al-Isrāʾ 17/106: “And (it is) a Qur’ān which we have separated (by intervals) that you might recite it to the people over a prolonged period. And we have sent it down progressive.”, the Qur’ān is revelaed in about twenty-three years by taking into consideration the sociocultural positions of its interlocutors. The Prophet Muḥammad explained the Qur’ān by the virtue of the ayah: “(We sent them) with clear proofs and written ordinances. And We revealed to you the message (i.e. that you may make clear to the people what was sent down to them and that they might give thought.” (an-Naḥl 16/44). Of course, there is no subject integrity in this Qurānic chronology-which also reflects life. As a matter of fact, the issues related to individual and society have been independently analyzed by a casuistic/case-based method and ruled in accordance with the intention of Allāh. It can be seen that the ayahs “They ask you about wine and gambling. Say, ‘In them is great sin and (yet, some) benefit for people. But their sin is greater than their benefit.’ And they ask you what they should spend. Say, ‘The excess (beyond needs).’ Thus Allāh makes clear to you the verses (of revelation) that you might give thought.” (al-Baqara 2/219) and other ayahs such as (al-Baqara 2/186; al-Nisāʾ 4/176; al-Anfāl 8/1) reflect the casuistic method in terms of form and content. This can also be exemplified by the Sunna. For example, when the question “Is it permissible to perform ablutions with sea water?” was posed to Messenger of Allāh. He said that “It’s water is clean and his dead (fish) are lawful “(Abū Dāwūd, “Ṭaḥāra”, 41). By this answer, the Prophet Muḥammad indeed ruled and established a general rule.

It can be said that this early example table formed the basis of the legal exegesis of the Qur’ān in terms of origin, source and application, and that its shape and content are often immanent in the examples it contains. In this article, based on the prophetic period, the legal exegesis of the Qur’ān and casuistic structure has been studied with an analytical and critical approach. Again, because the casuistic method is one of the universal concepts of east-west science and cultural life, an interdisciplinary approach was exhibited in this study. The roots of the casuistic method date back to 5000 BC and the legal systems of the society and states of antiquity are examined from this method. This method is chosen and used in the legal exegesis of the Qur’ān. However, this study does not analyse the sameness or the similarity of the legal exegesis of the Qur’ān and the legal schools nor the positive law disciplines, but the casuistic structures used by these, the systems they have built on this basis and the interpretation methods and techniques they have been used and analyzed in terms of their originality.

In effect, the article embodies the Qur’ānic exegesis called al-Jâmi li-Aḥkâm al-Qur’ān by al-Qurṭubī (d. 671/1273), a scholar of tafsīr, ḥadīth and fiqh. In addition to the works of the aḥkām al-Qur’āns, which deal with the interpretation of the ayahs related to the subjects of ʿibādāt, muʿāmalāt ve ʿuḳūbāt, many other works have been used in parallel with the development of the legal exegesis of the Qur’ān. al-Qurṭubī, who comparingly explained the legal verses in his tafsīr, investigated the aspects of the Qur’ān and Sunna that indicate the aḥkām, generally interpreted the existing legal norms within the framework of evidence and introduced his own opinions and etasblished his ijtihād. Thus, he benefited from the tafsīr accumulation and contributed to the formation and development of a civil legalization activity with casuistic format. As a matter of fact, the casuistic/case-based method has been used as a codification/tadwīn technique by Western and Eastern legal disciplines and systems. The casuistic method covers both concrete event and abstract ruling methods. In the casuistic method, which is fact-based event, the laws are organized according to all possible events that can be experienced. On the other hand, the abstract method, which is defined as the abstract ruling method, aims to organize the laws in a general and abstract framework. In the article, it is stated that the legal exegesis of the Qur’ān contains both concrete and abstract dimensions in its own way. It has been emphasized that the legal exegesis of the Qur’ān is based on divine revelation (waḥy) and that it is separated from human law as its origin and source, and that this feature is its most faithful characteristic. On this basis, the legal exegesis of the Qur’ān is a separate scholarly tradition and has its own definition, subject and purpose. Its original structure and function have been noted. As a matter of fact, the subject and purpose of the legal exegesis of the Qur’ān always require the tafsīr and taʾwīl of the legal verses having regard to the Qur’ān and Sunna. It is also necessary for the purpose of investigating the ways in which nuṣūṣ (an explicit statement upon which a ruling is based) can refer to the provisions and to resolve the issues related to individuals and society. As a matter of fact, the legal verses function as a guide for humanity until the day of judgment as the inspiration for religious-legal matters; they contain the content and provisions that offer happiness in the two worlds.

Keywords

Tafsīr, al-Qurṭubī, al-Jâmi li-Aḥkām al-Qur’ān, Legal Exegesis of the Qur’ān, Casuistic Method, Interpretation

Ahkâm Tefsirinin Kazuistik Karakter ve Yapısının Şekil ve Muhteva Cihetinden Analizi: Kurtubî Tefsiri Örneği

Abstract

Kurtubî (öl. 671/1273), tefsir, hadis ve fıkıh âlimidir. Hem Batı hem de Doğu medeniyetini sırasıyla Endülüs ve Mısır coğrafyasında tecrübe etmiştir. Kurtubî, el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân adlı meşhur tefsirinde tüm ahkâm âyetlerini mukayeseli olarak tefsir ve te’vil etmiştir. Yine Kur’an ve Sünnet’in ahkâma delâlet yönlerini araştırmanın yanında umumiyetle fıkhî meselelere dair hukuk normlarını yorumlamıştır. Bu suretle Kurtubî, kazuistik bir format altında sivil bir kanunlaştırma faaliyetinin teşekkülüne ve geliştirilmesine katkı sağlamıştır. Makalede ahkâm tefsirinin kazuistik yapısı, el-Câmi‘ örnekleminde şekil ve muhteva cihetinden incelenmiştir. 

Bu yüzden makalede ne ahkâm tefsiri ve fıkıh ekollerinin ne de pozitif hukuk disiplinlerinin aynîliği ya da benzerliği değil, bunların kazuistik yapıları, bu temelde hangi sistemleri inşa ettikleri ve hangi yorum yöntem ve tekniklerini işlettikleri, özgün bünyeleri açısından değerlendirilmiştir.

Bu istikamette ahkâm tefsirinin kazuistik yapısının, Hz. Peygamber’in söz ve uygulamalarıyla şekillenip bu temel üzerine tesis edildiği vurgulanmıştır. Bu kapsamda ahkâm tefsirinin hem şekil hem de içerik cihetinden müstakil bir gelenek olduğu ve istimal ettiği yorum enstrümanlarının özgün bünyesiyle özdeşleştiği ortaya konmakla birlikte, kazuistik yöntemin gerek ahkâm tefsirinin gerekse İslâm hukuk düşüncesinin temel bir unsuru olmadığı neticesine varılmıştır. Bu sonuç kazuistik yöntemin zaman ve mekân şartlarına göre değişim ve dönüşüme tâbi tutulabilecek bir araç vasfı taşıdığını göstermektedir.

Özet: Kur’an, “Biz Kur’an’ı, insanlara dura dura okuyasın diye âyet âyet ayırdık ve onu peyderpey indirdik”(el-İsrâ 17/106) âyetinin mazmununca, muhatapların sosyokültürel konumları gözetilerek yaklaşık yirmi üç yılda indirilmiştir. Hz. Peygamber de “İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman ve onların da (üzerinde) düşünmeleri için sana bu Kur’an’ı indirdik” (en-Nahl 16/44) âyetinin mûcibince, Kur’an’ı insanlara açıklamıştır. Hayatı yansıtan bu Kur’an kronolojisinde tabii olarak bir konu bütünlüğü mevcut değildir. Nitekim fert ve topluma dair meseleler kazuistik/meseleci bir yöntemle müstakil olarak tahlil edilip murâd-ı ilâhi muvacehesinde hükme bağlanmıştır. Bu süreç makale açısından okunduğunda “Sana içkiyi ve kumarı sorarlar. De ki: ‘Onlarda hem büyük günah, hem de insanlar için (bazı zahiri) yararlar vardır. Ama günahları yararlarından büyüktür.’ Yine sana Allah yolunda ne harcayacaklarını soruyorlar. De ki: ‘İhtiyaçtan arta kalanı.’ Allah size âyetleri böyle açıklıyor ki düşünesiniz” (el-Bakara 2/219) gibi âyetlerin (el-Bakara 2/186; en-Nisâ 4/176; el-Enfâl 8/1) şekil ve muhteva cihetinden kazuistik yöntemi yansıttığı görülebilir. Bu durum Sünnet’le de örneklendirilebilir. Meselâ Resûlüllah, “Deniz suyuyla abdest almak câiz midir?” sorusunu “Suyu temizdir, ölüsü de (balıkları) helâldir” (Ebû Dâvûd, “Ṭahâret”, 41) şeklinde cevaplayarak genel bir kural ihdas edip hüküm vermiştir. 

Erken dönemdeki bu örnek tablonun, köken, kaynak ve uygulama açısından ahkâm tefsirinin temelini zımnen oluşturduğu ve içerdiği örneklerde şekil ve muhtevasının ekseriyetle mündemiç olduğu söylenebilir. Zaten makalede bu dönem temel alınarak ahkâm tefsiri ve kazuistik yapısı analitik ve eleştirel bir yaklaşımla işlenmiştir. Yine kazuistik yöntem, Doğu-Batı ilim ve kültür hayatının evrensel kavramlarından biri olduğundan çalışmada interdisipliner bir yaklaşım sergilenmiştir. Kazuistik yöntemin kökleri MÖ 5000’li yıllara uzanmakta olup antik çağın toplum ve devletlerinin hukuk sistemleri bu yöntem cihetinden incelenmektedir. Ahkâm tefsirinde de bu yöntem tercih edilip kullanılmıştır. Bununla birlikte ne ahkâm tefsiri ve fıkıh ekolleri ne de pozitif hukuk disiplinlerinin aynîliği ya da benzerliği değil, bunların kazuistik yapıları, bu temelde inşa ettikleri sistemleri ve kullandıkları yorum yöntem ve tekniklerinin özgünlükleri cihetinden analizi gerçekleştirilmiştir. 

Esasen makale tefsir, hadis ve fıkıh âlimi Kurtubî’nin (öl. 671/1273) el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân adlı Kur’an tefsirinin örnekleminde işlenmekle beraber, ibâdât, muâmelât ve ukūbâtla ilgili âyetlerin tefsir ve te’vilini konu edinen ahkâmü’l-Kurʾân dalına ait eserlerin yanında ahkâm tefsirinin gelişimine muvâzî olarak birçok eserden de istifade edilmiştir. Tefsirinde ahkâm âyetlerini mukayeseli olarak açıklayan Kurtubî, Kur’an ve Sünnet’in ahkâma delâlet yönlerini araştırmış, umumiyetle mevcut hukuk normlarını deliller muvacehesinde yorumlamış ve kendine has görüş ve ictihadlarda bulunmuştur. Böylece hem tefsir birikiminden istifade etmiş hem de kazuistik formatla sivil bir kanunlaştırma faaliyetinin teşekkül ve gelişimine katkıda bulunmuştur. Nitekim kazuistik/meseleci yöntem, Batı ve Doğu hukuk disiplin ve sistemlerince bir kodifikasyon/tedvîn tekniği olarak kullanılagelmiştir. Kazuistik yöntem, hem somut olay hem de soyut kural metotlarını kapsamaktadır. Somut olay diye tabir edilen kazuistik/casuiste metotta, kanunlar meydana gelmesi muhtemel tüm hâdiselere göre teferruatıyla düzenlenirken, soyut kural metodu olarak nitelenen mücerret/abstract metotta kanunların genel ve soyut bir çerçevede tanzim edilmesi amaçlanmıştır. Makalede ahkâm tefsirinin gerek somut gerekse soyut boyutları kendine has bir şekilde içerdiği ifade edilmiştir. Konunun temellendirilmesi istikametinde ahkâm tefsirinin vahye dayandığından hareket edilip köken ve kaynak olarak beşerî hukuk düşüncelerinden ayrıldığı ve bunun en mümeyyiz vasfı olduğu vurgulanmıştır. Binaenaleyh ahkâm tefsirinin müstakil bir ilmî gelenek olup kendine has bir tanımı, konusu ve gayesi bulunduğu işlenmiş ve özgün yapı ve işlevine dikkat çekilmiştir. Nitekim ahkâm tefsirinin konu ve amacı ahkâm âyetlerinin dâima Kur’an-Sünnet merkezinde tefsir ve te’vilini icap ettirmektedir. Nasların ahkâma delâlet yönlerinin araştırılıp fert ve toplumun meselelerini çözme hedefi de bunu lüzumlu kılmaktadır. Nitekim ahkâm âyetleri dinî-hukukî meselelerin ilham kaynağı olarak kıyamete kadar insanlığın hidayet rehberidir; iki cihan saadetini kazandıran muhteva ve hükümleri ihtiva etmektedir.

Makalede inşa edilen bu temel üzerinden genelde İslâm hukuk düşüncesinin özelde ahkâm tefsirinin doğuşundan günümüze zaman ve mekân şartları bağlamında değişim, gelişim ve etkileşim süreçleri geçirdiği ve tüm bu gelişmelerin şekil ve muhtevasına yansıdığı ortaya konularak belli başlı sonuçlara ulaşılmıştır: Bunların başında ahkâm tefsirinin hem şekil hem de içerik cihetinden müstakil bir gelenek olduğu ve istimal ettiği yorum enstrümanlarının özgün bünyesiyle özdeşleştiği müşahede edilmekle birlikte, kazuistik yöntemin gerek ahkâm tefsirinin gerekse İslâm hukuk düşüncesinin temel bir unsuru olmadığı neticesi gelmektedir. Bu bakımdan kazuistik yöntem, zaman ve mekân şartları bağlamında her zaman değişim ve dönüşüme tâbi tutulması mümkün bir enstrüman konumundadır. Bu çerçevede diğer yorum araçları gibi kazuistik yöntemin de ahkâm tefsirinin orijinal bünyesinde kendine has bir tarzda geliştiği ve herhangi bir ekol veya sistemin enstrümanları, diğerleriyle sûreten aynı veya benzer görünseler dahi özgün bünyelerine göre şekillendiği belirtilmiştir. Bu husus gözetilmediğinde ise hatalı yorum ve çıkarımların ortaya çıkabileceği vurgulanmıştır. 

Makalede ahkâm tefsirinin problemleri açısından kazuistik yönteme analitik ve eleştirel bir tarzda yaklaşılıp müsbet ve menfi neticeler el-Câmiʿ üzerinden örneklendirilmiştir. Meselâ Kurtubî, al-Ṭalāq sûresinin 4. âyetindeki “hayız/âdet görmeyenler (ve’llāī lem yaḥiḍne)” ifadesini ahkâm tefsiri ve fıkıhla ilgili eserlerin çoğunluğundaki gibi, “bulûğa ermemiş küçük kız çocuğu (es-sagīre)” olarak yorumlamakla kalmamış, velisi tarafından evlendirilmesi ve kocasının kendisiyle cinsel ilişkiye girmesinin câiz ve meşrû olduğunu ileri sürerek adı geçen evliliği Allah’ın bir emri olarak nitelemiştir. Bu bakımdan makāsıdü’ş-şerîa prensibi teori ve pratikte gözetilmediğinde kazuistik yöntemin Kur’an’ın parçacı okunmasına yol açabileceği hatta mezhep taassubu ve ideolojik-siyasî okumalar gibi garazlı yaklaşımları doğurabileceği vurgulanmıştır. Bu yüzden ictihad faaliyetinin makāsıdü’ş-şerîa temelinde gerçekleştirilmesi ve ulaşılan kanaatin sonuca gidilmeden itikadî, ahlâkî ve amelî hükümler başta olmak üzere tüm şer‘î hükümlere dair ilkelere arz edilip hukuk normunun Kur’an’ın mesajlarına uygun olup olmadığının her bir hüküm özelinde tahlil edilmesi gerektiği kanaatine varılmıştır. Kur’an’ın ana konularına taban tabana ters düşen bu tür örnekler haricinde, Kurtubî, ifrat ve tefritten salim amaçsal bir perspektif sergilemiş, makāsıdü’ş-şerîa ilkesini geniş anlamıyla işletmiş ve mezhep taassubu gütmemiştir. Bunlar ahkâm tefsirinin karakteristik şekil ve muhtevasını yansıtmasının ötesinde özgün yapı ve işleviyle örtüştüğünü de göstermektedir. Bu açıdan belirtmek gerekir ki her ilmî çalışma gibi bir takım zaaflarına rağmen el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân’ın, gerek İslâm gerekse modern hukuk felsefesine katkı sağlayacak imkân ve kapasiteye sahip bir hukuk şaheseri konumunda olduğu müşahede edilmiştir.

Keywords

Kazuistik Yöntem, Tefsir, Kurtubî, el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân, Ahkâm Tefsiri, Yorum

References

• Abdülbâkī, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1987/1408.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. el-Müsned. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınla-rı, 1992.
• Alp, Sedat. Hitit Çağında Anadolu (Çivi yazılı ve Hiyeroglif Yazılı Kaynaklar). Ankara: TÜBİTAK, 2001.
• Apaydın, Hacı Yunus. “Kerhî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/kerhi
• Araz, Yahya. “Osmanlı İstanbul’unda Çocukluk, Çocuk Evlilikleri ve Cinsellik Yaşı Üzerine Bir Değerlen-dirme (19. Yüzyıl Başlarından İmparatorluğun Sonuna)”, Toplumsal Tarih 274 (2016), 42-49.
• Atar, Fahrettin. “Fetva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 08 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/fetva
• Atay, Cevdet. Hukuka Giriş. Bursa: Marmara Kitabevi Yayınları, 1997.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. haz. Şerefed-din Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1945-1947.
• Bâhasîn, Yâ‘kūb b. Abdülvehhâb. el-Ḳavâʿidü’l-fıḳhiyye. Riyad 1418/1998.
• Bayram, Abdullah. “Ahkâm Ayetlerini Yorumlamada Kurtubî Tefsirinin Makāsıd Açısından Analizi”. Gü-müşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/4 (2013), 75-95.
• Bayram, Abdullah. “Kurtubî’nin Ahkâm Âyetlerine Yaklaşımının Şer‘î Deliller Bağlamında Değerlendirilme-si”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2015), 171- 200.
• Berki, Ali Himmet. Açıklamalı Mecelle. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1982.
• Bilgiç, Emin. “Eski Mezopotamya Kavimlerinde Kanun Anlayışı ve An’anesi”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 21/3-4 (1963), 103-119.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân, nşr. Muhammed Sâdık Kamhâvî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1414/1993.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: y.y., 1999.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. nşr. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb. 2 Cilt. (Kahire: y.y., 1997).
• Çetiner, Bedreddin. “Ahkâmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 04 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ahkamul-kuran
• Dârekutnî, es-Sünen. 4 Cilt. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, ts.
• Debûsî, Ebû Zeyd. Mukayeseli İslâm Hukuk Düşüncesinin Temelleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Demirci, Mehmet. Kurtubî’nin el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân Adlı Eserinin Tefsir Usulü Açısından Değerlendi-rilmesi. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah. el-Fevzü’l-kebîr fî uṣûli’t-tefsîr. Beyrut: y.y., 1407/1987.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usulü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Demirci, Muhsin. Tefsirde Metodolojik Sorunlar, İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. İslâm Hukukunda Kaynak Kavramı ve VIII. Asır İslâm Hukukçularının Kaynak Kavramı Üzerindeki Metodolojik Ayrılıkları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti-tüsü, Doktora Tezi, 1981.
• Ebû Hayyan el-Endelüsî. el-Baḥrü’l-muḥîṭ. nşr. Arafat el-A‘şâ Hassune vd. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1412/1992.
• Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• Emîn el-Hûlî. Kur’an Tefsirinde Yeni Bir Metod. çev. Mevlüt Güngör. İstanbul: Kur’an Kitaplığı, 1995.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkh ve Hukuk Terimleri. İstanbul: Ensar Yayınları, 2010.
• Esener, Turhan. Hukuk Başlangıcı Dersleri. İstanbul: Alkım Yayınları, 1998.
• Fâsî, Allâl. İslâm Hukuk Felsefesi. çev. Soner Duman - Osman Duman İstanbul: Mana Yayınları, 2014.
• Ferâhî, Hamîdüddin. Resâʾilü’l-İmâm el-Ferâhî fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. A‘zamgarh: y.y., 1411/1991.
• Flew, Antony. Felsefe Sözlüğü. çev. Nurşen Özsoy. Ankara: Yeryüzü Yayınevi, 2005.
• Gökçek, Gürkan - Akyüz, Faruk, “Sümer Kanunları”. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi 9/1 (2013).
• Gözler, Kemal. Hukuka Giriş. Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları, 2007.
• Gözübüyük, Şeref. Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları. Ankara: Turhan Kitabevi, 2001.
• Güngör, Mevlüt. Kur’an Tefsirinde Fıkhî Tefsir Hareketi ve İlk Fıkhî Tefsir. İstanbul: Kur’an Kitaplığı, 1996.
• Hacvî, Muhammed b. Hasan. nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân. 2 Cilt. el-Fikrü’s-sâmî fî târîḫi’l-fıḳhi’l-İslâmî. Beyrut 1416/1995.
• Hallâf, Abdülvehhâb, ʿİlmü uṣûli’l-fıḳh, Küveyt: y.y., 1388/1968.
• Hamurcu, Mahmut Fevzi. Mukâtil b. Süleyman ve İlk Fıkhî Tefsir. Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
• Hocaoğlu, Mustafa. Ahkâm Tefsirlerinin Usul Açısından Mukayesesi (Cessâs, Herrâsî ve İbn Arabî Örnekle-ri). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. İslâm Hukuk Felsefesi. çev. Mehmet Erdoğan – Vecdi Akyüz. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2013.
• İbn Kayyim el-Cevziyye. eṭ-Ṭuruḳu’l-ḥükmiyye. nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, İġās̱etü’l-lehfân min meṣâyidi’ş-şeyṭân. nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī. Kahire: y.y., 1357.
• İbn Kuteybe. el-Maârif. nşr. Servet Ukkâşe. Kahire: y.y., 1960.
• İbn Mâce, es-Sünen. nşr. Muhammed Mustafâ el-A‘zamî. 4 Cilt. Riyad: y.y., 1403/1983.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. 15 Cilt. Bulak: y.y., 1299-1308.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân. nşr. Ali M. el-Bicâvî. 4 Cilt. Kahire: y.y., 1394/1974.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir. Ḳānûnü’t-teʾvîl. nşr. Muhammed es-Süleymânî. Beyrut: y.y., 1990.
• İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1398/1978.
• İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes. el-Muvaṭṭaʾ, nşr. Abdüvehhâb Abdüllatîf. 2 Cilt. Kahire: y.y., 1382/1962.
• Mahmûd Zelat el-Kasbî. el-Kurtubî ve menhecühû fi’t-tefsîr. Kahire: Dârü’l-Ensâr, 1399/1979.
• Kâfiyeci, Süleyman. et-Teysîr fî ḳavâʾidi ʿilmi’t-tefsîr. Dimeşk: y.y., 1990.
• Kâfiyeci, Süleyman. et-Teysîr fî ḳavâʾidi ʿilmi’t-tefsîr. çev. İsmail Cerrahoğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Karaman vd. Kur’an Yolu Tefsiri. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Karaman, Hayreddin. “Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İslâm Ansiklopedisi. Erişim 04 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/fikih#1
• Kâtip Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992).
• Kaya, Eyyüp Said. “Nevâzil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 08 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/nevazil
• Kılıç, Yusuf - Eser, Elvan. “Eski Mezopotamya Hukukunda Dini Normlar”. Belgi 11/1 (Kış 2016), 133-150.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Hişâm Semîr el-Buhârî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed, el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân, nşr. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhim Ettafeyyiş (Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964).
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed, el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. 22 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. 22 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• Ma‘rife, Muhammed Hâdî. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî s̱evbihi’l-ḳaşîb. 2 Cilt. Meşhed: el-Cami‘u’r-Razaviyye li’l-ʿUlûmi’l-İslâmiyye, 1418/1997.
• Mâverdî, el-Ahkâmü’s-sultâniyye. Kahire: y.y., 1973.
• Mennâ‘ el-Kattân. Mebâḥis̱ fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Beyrut: y.y., 1407/1986.
• Mukātil b. Süleyman. Kitâbü Tefsîri’l-ḫamsi miʾe âye mine’l-Ḳurʾân. nşr. Isaiah Goldfeld. Israel: Matbaatü Dâri’l-Meşrik, Bar Ilan University, 1980.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 5 Cilt. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Orum, Fatih. “et-Talâk Sûresinin 4. Âyetindeki ‘ve’l-lāī lem yaḥiḍne’ İfadesinin Anlam ve Yorumu Üzerine”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 57/1 (2014), 35-69.
• Önen, Mesut. Hukukun Temel Kavramları. İstanbul: Der Yayınları, 1991.
• Özen, Şükrü. “İbn Şübrüme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Nisan 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-subrume
• Özsunay, Ergun. Medeni Hukuka Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1978.
• Râgıb el-İsfahânî. Müfredâtü elfâẓi’l-Ḳurʾân. nşr. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk-Beyrut, 1412/1992.
• Schmidt, David Peter. “Casuistry”. Encyclopedia Britannica. Erişim 05 Ocak 2020. https://www.britannica.com/search?query=Casuistry
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme. el-Mebsûṭ. nşr. Ebû Abdullah Muhammed Hasan İsmâil eş-Şâfiî. Beyrut: y.y., 1421/2001.
• Sezgin, Fuat. Târîḫu’t-türâs̱i’l-ʿArabî (GAS). çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî vd. 8 Cilt. Riyad: y.y., 1402-1408/1982-88.
• Subhî Mahmesânî. Felsefetü’t-teşrîʿ fi’l-İslâm. Beyrut: y.y., 1980.
• Subhî es-Sâlih. Mebâḥis̱ fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Beyrut: y.y., 1401/1981.
• Süyûtî, Celâleddin. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. nşr. Mustafa Dîb el-Bugā. 2 Cilt. Beyrut: y.y., 1407/1987.
• Süyûtî, Celâleddin. Tertîbü süveri’l-Ḳurʾân. nşr. Seyyid el-Cümeylî. Beyrut: y.y., 1986.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ. el-Muvâfaḳāt. 6 Cilt. nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân. Huber: y.y., 1417/1997.
• Şemseddin Sâmi. Kāmûs-ı Fransevî. İstanbul: Mihran Matbaası, 1882/1299.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir - Mahmûd Muhammed Şâkir. 16 Cilt. Kahire: Müessesetü’r-Risâle, 1955-1969.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer. Aḥkâmü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. nşr. Sadettin Ünal. 2 Cilt. İstanbul: İslâm Araştırmaları Mer-kezi Yayınları, 1416/1995-1418/1998.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer. Muḫtaṣaru İḫtilâfi’l-ʿulemâʾ. nşr. Abdullah Nezîr Ahmed. Beyrut: y.y., 1416/1995.
• Tan. Oğuzhan. “Childhood and Child Marriage in Islamic Law (İslam Hukukunda Çocukluk ve Çocuk Evlili-ği)”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (2018), 783-805.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali. Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1404/1984.
• Temel, Ahmet Vefa. Kur’an’a Göre Taassup. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Weidner, Ernst. “Dünyanın En Eski Kanunnameleri”. çev. Hasan Sevimcan. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 7/1-2 (1950), 379-383.
• Yavuz, Yunus Vehbi. Hanefî Mezhebinde İctihad Felsefesi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1993.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Beyrut: y.y., ts.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. el-İtticâhâtü’l-münḥarife fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm devâfiʿuhâ ve defʿuhâ. Kahire: y.y., 1986.
• Zerkā, Mustafa Ahmed. el-Fıḳhü’l-İslâmî fî s̱evbihi’l-cedîd (el-Medḫalü’l-fıḳhiyyü’l-ʿâm). Dımaşk: y.y., 1967-68.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî vd. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1415/1994.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Baḥrü’l-muḥîṭ. nşr. Muhammed Muhammed Tâmir. 6 Cilt. Beyrut: y.y., 1421/2000.
• Zürkānî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1415/1995.
• Zühaylî, Vehbe. İslâm Fıkhı Ansiklopedisi. çev. Ahmet Efe v.dğr. İstanbul: Risale Yayınları, 1990.