“ÇOGAY YIŞ” NEREDEYDİ?

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 25, 94 - 132, 26.06.2022

Çevirmen: Gökçen Kapusuzoğlu

Öz

Zhenguan yönetim döneminin dördüncü yılında (630) Tang Taizong, büyük ordusunu İllig Kağan üzerine sefere göndererek Doğu Göktürk Kağanlığı’nı bertaraf etmiştir. Kaiyao yönetim döneminin ilk yılında (681) Pei Xingjian, Göktürk Aşına Fu-nian ve Aşıdı Wen-fu’nun isyanlarını bastırmıştır. Daha sonra geride kalan Kutlug, Zongcai Dağı’na (Çogay yış) sığınmış, burada asker ve at toplayarak Doğu Göktürk Kağanlığı’nı yeniden canlandırmıştır. İkinci Göktürk Kağanlığı’nın merkezi olarak Zongcai Dağı’nın şüphesiz önemli bir konumu vardır. Ancak Zongcai Dağı’nın yeri nerededir? Çinli ve yabancı araştırmacılar tarafından yüz küsur yıldır araştırılan bu konuda fikir ayrılıkları mevcuttur. Bu makalede Tang dönemi tarih kayıtları, mezar kitabeleri, Dunhuang belgeleri ve yerel kayıtlar ile Göktürk Yazıtları temel alınarak Zongcai Dağı’nın yeri hakkında bir çözümleme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Orhun Yazıtları,, Zongcai Dağı,, Çogay Yış

Kaynakça

• Çince Tarihî Kayıtlar CHENG, Pengnian vd. 陈彭年等, Song Ben Guangyun 宋本广韵，中国书店影印，(Zhongguo Shudian Yingyin), 1982.
• CHENG, Pengnian vd. 陈彭年等, Song Ben Yupian 宋本玉篇，中国书店影印(Zhongguo Shudian Yingyin ), 1983.
• CHEN, Ziang 陈子昂, Cheng Ziang Koleksiyonu陈子昂集，中华书局 (Zhonghua Shuju)，1960.
• DU, You 杜佑, Tong Dian 通典，中华书局 (Zhonghua Shuju), 1984.
• Jiaqing Chongxiu Yitong Zhi 嘉庆重修一统志，中华书局 (Zhonghua Shuju)，1986.
• JUELUO, Shilin 觉罗石麟, Shanxi Tongzhi 山西通志，四库全书本, (Siku Quanshi Ben).
• LE, Shi 乐史, Taiping Huanyu Ji 太平寰宇记，中华书局 (Zhonghua Shuju)，2007.
• LI, Dao 李焘, Xu Zizhi Tongjian Changbian 续资治通鉴长编，中华书局 (Zhonghua Shuju)，1993.
• LI, Jian vd. 李贤等, Büyük Ming Birleşik Kayıtları 大明一统志， 三秦出版社 (San Qing Chubanshe)，1990.
• LI, Jifu 李吉甫, Yuan He Jun Xian Tu Zhi 元和郡县图志 ，中华书局 (Zhonghua Shuju)，1983.
• LI, Fang vd. 李昉等, Taiping Guangji 太平广记，中华书局 (Zhonghua Shuju), 1961.
• LI, Linfu vd. 李林甫等, Tang Liu Qu 唐六典，中华书局 (Zhonghua Shuju)，1992.
• LI, Sixiao 李思孝, Wanli Shaanxi Tongzhi 万历陜西通志, 陜西省地方志办公室（整理），国家图书馆出版社 (Guojia Tushuguan Chubanshe)，2017.
• LIU, Xun vd. 刘昫等, Jiu Tang Shu 旧唐书，中华书局 (Zhonghua Shuju)，1975.
• MA, Duanlin 马端临, Wen Xian Tongkao 文献通考，中华书局影印 (Zhonghua Shuju Yingyin)，1986.
• OUYANG, Xiu 欧阳修、Xin Tang Shu 新唐书, 中华书局 (Zhonghua Shuju)，1975.
• QIAO, Dong 乔栋, LI Xianqi ve 李献奇 SHI, Jiazhen 史家珍 , Luyang Xin Huo Muzhi Xubian 洛阳新获墓志续编, 科学出版社，(Kexue Chubanshe), 2008.
• SIMA, Guang 司马光, Zizhi Tongjian. 资治通鉴,中华书局 (Zhonghua Shuju)，1976.
• SIMA, Qian 司马迁, Shi Ji 史记,中华书局 (Zhonghua Shuju), 2014.
• Sui Tang Wu Dai Muzhi Huibian 隋唐五代墓志汇编，天津古籍出版社，(Tianjin Guji Chubanshe) ,1991-1992.
• WANG, Qinruo vd. 王钦若等, Cefu Yuangui 册府元龟，凤凰出版社 (Fenghuang Chubanshe)，2006.
• WANG, Qinruo vd. 王钦若等, Song Ben Cefu Yuangui 宋本册府元龟，中华书局影印 (Zhonghua Shuju Yingyin)，1989.
• WANG, Niansun 王念孙, Guangya Shu Zheng 广雅疏证, 上海古籍出版社(Shanghai Guji Chubanshe), 1983.
• WU, Gang 吴钢, Quan Tang Wen Buyi 全唐文补遗（千唐志斋新藏专辑），三秦出版社 (San qing Chubanshe), 2006.
• WU, Gang 吴钢, Quan Tang Wen Buyi 全唐文补遗, 三秦出版社 (San qing Chubanshe), 1995.
• WU, Gang 吴钢, Quan Tang Wen Buyi 全唐文补遗, 三秦出版社 (San qing Chubanshe), 2005.
• WANG, Pu 王溥, Tang Huiyao 唐会要，中华书局影印 (Zhonghua Shuju)，1955.
• XU, Shen 许慎, Shuo Wen Jie Zi Zhu 说文解字注，上海古籍出版社 (Shanghai Guji Chubanshe)，1981.
• ZHANG, Yanyu vd. 张廷玉等, Ming Shi 明史, 中华书局，(Zhonghua Shuju), 1974.
• ZHOU, Shaoliang 周绍良, 赵超 Zhao Chao, Tang Dai Muzhi Huibian 唐代墓志汇编, 上海古籍出版社 (Shanghai Guji Chubanshe)，2001.
• ZHU, Xun 朱埙, ZHANG Chen 张琛, Shenmu Xian Zhi 神木县志 ，刻本 (Keben), 1841.
• WANG, Wei 王维, Wang Wei Ji Jiao Zhu 王维集校注，中华书局 (Zhonghua Shuju), 1997.
• Çince Eserler ARİZ, Erkin 艾尔肯·阿热孜ve Aydın, Erhan艾尔汗·阿伊登, Eski Türk Yazıtları, Uygurca Baskı 古突厥文碑铭：维吾尔文，新疆人民出版社 (Xinjiang Renmin Chubanshe)，2014.
• CEN, Zhongmian岑仲勉 (Göktürkçe Köl Tigin Yazıtı Kayıtları) “跋突厥文阙特勤碑”辅仁学志 (Furen Eğitim Kayıtları), 6. Cilt, 1. ve 2. ortak sayı, 1937.
• CEN, Zhongmian岑仲勉: (Göktürk Tarihi) 突厥集史, 中华书局 (Zhonghua Shuju)，1958.
• CHEN, Hao陈浩, (Tonyukuk Yazıtı Üzerine Notlar, Çince Tarihi Materyaller Işığında Doğu Türk Kağanlığı Tarihi) “跋暾欲谷碑——以汉文史料为中心的东突厥汗国史,” 欧亚译丛Ouya Yitong , sayı 3.
• DONG, Guodong冻国栋, (Tang Hanedanı’nın İlk Dönemlerinde Kelan Garnizonu ve Kelan Ordusu Üzerine: Zhudao Shanhe Diming Yaolüe'nin Bir Parçasının Okunması Üzerine Bir Not) “唐代前期的岢岚镇与岢岚军－读敦煌所出<诸道山河地名要略>残卷札记之一”，魏晋南北朝隋唐史隋唐史资料 (Weijin Nanbei Chao Sui Tang Shi Ziliao) sayı 4, 1996，s. 100-107.
• GENG, Shimin耿世民, (Eski Türk Yazıtları Araştırması) 古代突厥文碑铭研究，中央民族大学出版社 (Zhonyin Minzu Daxue Chubanshe)，2005.
• GENG, Shimin耿世民, (Eski Türk Yazıtlarının Keşfi ve Yorumlanması) “古代突厥文碑铭的发现和解读研究,” 西北民族研究 (Xibei Minzu Yanjiu), sayı 1，2005, s. 5-17.
• HAN, Rulin 韩儒林, (Göktürk Tonyukuk Kitabesi Tercümesi) “突厥暾欲谷碑译文” 禹贡半月刊 (Yugong 2 Haftalık Dergi) 6. Cilt, sayı 7, 1936, s. 21-30.
• HAN, Rulin 韩儒林, Suibei’deki Birkaç Yer Adı “绥北的几个地名”, 禹贡半月刊 (Yu Gong 2 Haftalık dergi) 8. ve 9. ortak Sayı, 1937, s. 81-88.
• LI, Yitang 刘义棠, Göktürk ve Uygur Araştırmaları 突回研究，台北, 经世书局 (Jingshi Shuju), 1990.
• LI, Yitang 刘义棠, Yeni Tang Kayıtları Göktürk Monografisi Araştırması “新唐书突厥传考注”，边政年报 (Bian Zheng Nian Bao), sayı 12，1981.
• LIN, Gan 林幹, (Göktürk Tarihi) 突厥史，内蒙古人民出版社 (Nei Mengu Renmen Chubanshe)，1988.
• RUO, Chuanming芮传明, (Çogay ve Kara Kum’un Yeri Araştırması) “Čoγay和Kara Kum方位考,” 西北民族研究 (Xibei Minzu Yanjiu), sayı 2, 1990.
• RUO, Chuanming芮传明, (Eski Türk Yazıtları Araştırması “古突厥碑铭研究,” 上海古籍出版社 (Shanghai Guji Chubanshe)，1998，s.1-26.
• SHI, Nianhai史念海, (Tarihi Dönemlerde Sarı Irmak‘ın Orta Kesimlerinde Yer Alan Ormanlar) “历史时期黄河中游的森林”,《河山集》三联出版社，(Sanlian Chubanshe) 1981, s. 232-313.
• TANG, Gengou 唐耕耦, (Dunhuang Sosyo-ekonomik Belgelerinin Orijinal Çalışmalarının Açıklanması ve Kaydedilmesi) 敦煌社会经济文献真迹释录》书目文献出版社(Shumu Wenxian Chubanshe) 1986.
• WANG, Yongxing王永兴, (Dunhuang El Yazmalarında Tang Kaiyuan döneminin Shuibu Tarzı Üzerine Bir Çalışma) “敦煌写本唐开元水部式研究,” 北京大学出版社 (Beijing Daxue Chubanshe), 1986，s. 41-67.
• WANG, Zhongluo王仲荦, (Dunhuang Shishi Dizhi'nin Parçalanmış Kitabının Metinsel Araştırması ve Açıklaması) 敦煌石室地志残卷考释，上海古籍出版社 (Shanghai Guji Chubanshe)，1993.
• WU, Yugui 吴玉贵, İkinci Göktürk Kağanlığı’nın Çince Tarihî Materyallerin Kronolojik Derlemesi 突厥第二汗国汉文史料编年辑考，中华书局 (Zhonghua Shuju) 2009.
• YAN, Gengwang 严耕望, Tang Hanedanı İletişim Haritaları Üzerine Bir Araştırma 唐代交通图考，(Taipei Merkez Araştırmalar Birimi, Tarihi Diller Araştırma Merkezi) 台北 “中央研究院”历史语言研究所，1985.
• ZHENG, Binglin 郑炳林, (Dunhuang Coğrafi Belgeler Koleksiyonuna Ek Açıklama) 敦煌地理文书汇辑校注，甘肃教育出版社 (Gansu Jiaoyu Chubanshe)，1989. Zhongguo Lishi Da Cidian 中国历史大辞典编纂委员会, 《中国历史大辞典》，上海辞书出版社 (Shanghai Cishu Chubanshe ), 2000.
• ZHU, Yanfeng 朱延丰, (Göktürk Tonyukuk Kitabesi Tercüme Notları) “突厥暾欲谷碑铭译文笺证” 志林 (Zhilin Dergisi), sayı 4, 1943, s.1-9.
• Yabancı Kaynaklar AALTO, P., “Materialien zu den alttürkischen Inschriften der Mongolei. Gesammelt von G. J. Ramstedt, J. G. Granö und Pentti Aalto”, Journal de la Société Finno-Ougrienne 60:7, 1958, pp.1-91.
• ALYILMAZ, C., Orhon Yazıtları‘nın Bugünkü Durumu, Ankara: Kurmay yayınları, 2005.
• ÁRPÁD, B., Szavaimat jól halljátok...A türk és ujgur rovásírásos emlékek kritikai kiadása, Szeged, 2004.
• AYDIN, E., Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küku çor), Kömen Yayınları, 2012.
• AYDIN, E., Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küku çor), Kömen Yayınları, 2012.
• CLAUSON, G., “Some Notes on the Inscription of Tońuquq”, Studia Turcica, Budapest, 1971, pp.125-132.
• CLAUSON, G., An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, 1972.
• CZEGLÉDY, K., “Čoγay-Quzï, Qara-Qum, Kök-Öng”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Vol. 15, No. 1/3 (1962), pp. 55-69.
• DENY, J., Annuaire de l’Institiut de Philogie et d’Historire Orientales et Slaves (Mélanges Émile Boissacq), Bruxelles, 1937.
• DOĞAN, İ., Kafkasya’daki Göktürk (runik) İşaretli Yazıtlar, Ankara, 2000.
• GABAIN, A. “Steppe und Stadt im Leben der ältesten Türken”, Der Ialam, XXIX, 1949, s. 30-62.
• GABAIN, A., Alttürkische Grammatik, Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1974. 耿世民译 (Çev. Geng Shimin), 呼格吉勒图审校《古代突厥语语法》(Eski Tükçe Dilbilgisi), 内蒙古教育出版社 (Nei Menggu Jiaoyu Chubanshe)，2003.
• GIRAUD, R., L’Èmpire Des Turcs Celestes Les Règnes D’Èlterich, Qapghan et Bilgä (680-734), Contribution á L’histoire des Turcs d’Asie Central, Paris: Librairie d’Amerique et D’orient, 1960. 耿昇译 (Çev. Geng Shen),《东突厥汉文碑铭考释》 (Doğu Göktürk Kağanlığı Çince Yazıtlar Araştırması) ，新疆社会科学院历史所 (Xinjiang Toplum Bilimleri Fakültesi, Tarih Birimi), 1984.
• HIRTH, Friedrich, “Nachworte zur Inschriet des Tonjukuk: Beiträge zur Geschichte der Ost Türken im 7. und 8. Jahrhundert nach Chinesischen Quellen”, Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Band 2, St. Petersburg: Neudrruck der Ausgabe, 1897. 中译文见陈浩 (Çince tercümesi için bknz：Chen Hao)《跋暾欲谷碑——以汉文史料为中心的东突厥汗国史》 (Tonyukuk Abidesi-Çince Tarihi Kayıtlar Temelinde Doğu Göktürk Kağanlığı Tarihi)，《欧亚译丛》(Avrasya Çeviri Topluluğu) 3. Baskı.
• IWASA, Seiichirō Ikō 《突厥の復興に就いて》，《岩佐精一郎遺稿》，1936，s.77－107
• KENZHEAKHMET, N., “Ethnonyms and Toponyms of the Old Turkic Inscriptions in Chines Sources”, Studia et Documenta Turcologica, Nr.2, Cluj-Napoca: Preas Universitară Clujeană, 2014.
• KLYASHTORNY, S.G. 克里亚什托尔内著, 李佩娟译 (Çev. Li Peijuan),《古代突厥鲁尼文碑铭——中亚细亚史原始文献》(Eski Türk Runik Yazıtları-Orta Asya Tarihinin İlk Kayıtları)，黑龙江教育出版社 (Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe)，1991.
• LIU, Mau-Tsai, Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T’u-küe), Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1958.
• MALOV, S. E., Памятнки древнетюркской письменности. Тексты и исследования. Издательство Академии Наук СССР. Москва, Ленинград, 1951.
• ONOGAWA, Hidemi,《突厥碑文譯注》(Göktürk Yazıtları Tercümesi), 滿蒙史論叢 (Man Meng Shi Luncong) , 4，1943，s. 1-177.
• ORKUN, H. N. Eski Türk Yazıtları, TDK Yayınları, 1936-1941.
• ÖLMEZ, M., Moğolistan‘daki Eski Türk Yazıtları, Ankara: Bilge Su, 2013.
• PELLIOT, P., “La version ouigoure de l'histoire des princes Kalyāṇaṃkara et Pāpaṃkara”, T’oung Pao, Vol. 15, 1914, pp. 230-231, note 3.
• RADLOFF, W., Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Band 1, St. Petersburg: Neudrruck der Ausgabe, 1894.
• RADLOFF, W., Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Zweite Lieferung, St. Petersburg: Neudrruck der Ausgabe, 1894.
• ROSS, E. Denison, “The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering”, Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 5, No. 4, 1930, s. 861-876.
• ROSS, E. Denison, “The Tonyukuk Inscription: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering”, Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 6, No. 1,1930, s. 37-43.
• RYBATZKI, V., Türk Dilleri Kütüphanesi: Die Tońuquq-Inschrift, Szeged, 1997.
• SUZUKI, Kōsetsu 鈴木宏節《突厥トニュケケ碑文劄記――斥候か逃亡者か――》，《待兼山論叢》sayı 42，2008, s. 55-80.（“Notes on the Turkic Inscription of Tonuquq: Does an Unsolved Word Mean ‘Scout’ or ‘Fugitive’?”, Machikaneyama Ronso, 42, 2008, s.55-80.
• SPRENGLING, M., “Tonyukuk’s Epitaph: An Old Turkish Masterpiece Introduction, Text Annotated Scientific Translation, Literary Translation and Transliteration”, The American Journal of Semitic Languages and Literatures, Vol. 56, No. 1, 1939, s. 1-19.
• TAUBE, J., “Eine runentürkische Inschrift (Tonyukuk, 01-16) im Lichte von Jean Gebsers Geschichte der Bewußtwerdung (Mit einem Nachtrag zu Tonyukuk 17-32)”, Splitter aus der Gegend von Turfan. Festschrift für Peter Zieme anläßlich seines 60. Geburtstags, İstanbul · Berlin, 2002, pp.333-365.
• TEKIN, T., A Grammar of Orkhon Turkic, Bloominoton: Indiana University, 1968.
• TEKIN, T., Tonyukuk Yazıtı, Ankara, 1994.
• TEZCAN, S., “Über orchon-türkisch çuγay”, Sonderdruck aus Beläk Bitig, Sprachstudien für Gerhard Doerfer zum 75. Geburtstage, Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 1955, s. 223-231.
• TEZCAN, S., “Tonyukuk Yazıtında Birkaç Düzeltme”, Türk Dili Araştırmaları Yll-Belleten 1975-1976, Ankara, 1976.
• TOGAN, İ.,Çin Kaynaklarında Türkler: Eski T’ang Tarihi (Chiu T’angshu), Açıklamalı Metin Neşri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2006.
• THOMSEN, V., Inscription de l’Orkhon Déchiffrées, Helsingfors, Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise, 1896.
• THOMSEN, V., Turcica. Études concernant l’interpretation des iscriptions turques de la Mongolie et de la Sibérie (Mémoires de la Société Finno-Ougrienne 37), Helsingfors, 1916, s. 80.
• THOMSEN, V., “Alttürkische Inschriften der Mongolei”, in Übersetzung und mit Einleitung, Zeitschrift der Deutchen Morgenländischen Gesellschaft, LXXVIII, 1924-1925, s. 121-175.