Celîs ed-Dîneverî ve “Simâru’s-Sınâ‘a Fî İlmi’l-Arabiyye” İsimli Eserinde Nahiv İlletlerine Yaklaşımı

Year 2021, Volume: 7 Issue: 1, 439 - 459, 16.01.2021

Cumali Baylu

Abstract

Bu makalede hicri beşinci asırda Abbasîler döneminde, İran bölgesindeki Dînever şehrinde yaşayan, nahiv, kıraat ve lügat ilmi alanlarında önemli bir isim olan Hüseyin b. Musa b. Hibetillah Celîs ed-Dîneverî’nin hayatına, ilmî kişiliğine, eserlerine ve özellikle de günümüze kadar ulaşmış tek eseri olan Simâru’s-Sınâ‘a fî İlmi’l-Arabiyye isimli eserine ışık tutmaya çalıştık. Bu amaçla Celîs ed-Dîneverî’nin ilgilendiği ilim dallarına ait biyografi ve bibliyografya eserlerini tarayarak, bu eserlerde Celîs ed-Dîneverî hakkında dağınık vaziyette bulunan bilgileri derleyerek, onun yaşamına, hocalarına, öğrencilerine ve eserlerine dair bilgilere ulaşmaya çalıştık. Ayrıca onun nahiv ve sarf ilmine dair olan Simâru’s-Sınâ‘a fî İlmi’l-Arabiyye isimli eserini inceleyerek ilmî kişiliğini, eserindeki metodunu, nahiv ekollerine ve illetlerine yaklaşımını tespit etmeye çalıştık. Bu eserin nahiv ilmi ve özellikle de nahiv illetleri konusunda önemli bir yeri olduğunu düşünmekteyiz. Çünkü hicri beşinci asırda yazılmış bir eser olmasına rağmen nahiv ve sarf ilmine dair pek çok konuyu sistemli bir şekilde ele almış ve özellikle de nahiv illetlerine yönelik içerdiği bilgiler sebebiyle İmam Süyûtî, Ebu Hayyân el-Endelüsî ve İbn Mektûm gibi nahiv alimleri eserlerinde bu kitaptan yararlanmış ve özellikle nahiv illetleri konusunda bu esere atıflarda bulunmuştur.

Keywords

Arap Dili ve Belagatı, Nahiv, Sarf, Nahiv İlletleri, Celîs ed-Dîneverî, Kıraat, Dinever

References

• BAĞDÂDÎ, İsmâil Bâşâ. Hediyyetu’l-ârifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1951.
• BROCKELMANN, Carl. Târîḫu’l-edebi’l-Arabî. çev. Abdülhalim Neccâr. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 1959.
• CEZERÎ, Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. Gâyetu’n-nihâye fî ṭabaḳâti’l-ḳurrâ. nşr. Gotthelf Bergstraesser. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• DÂNÎ, Ebu Amr. Câmiʿu’l-beyân fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿi’l-meşhûre. thk. Muhammed Sadûk el-Cezâirî. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• DAYF, Şevki. el-Medarisu’n-nahviyye. Kahire: Dâru’l-meârif, 1968.
• DEMİRCİ, Muhsin, Tefsirde Metodolojik Sorunlar. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• DEMİRCİ, Muhsin. Tefsir Usulü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• DÎNEVERÎ, Hüseyin b. Musa Celîs. Simâru’s-sınâ‘a fî İlmi’l-Arabiyye. thk. Muhammed b. Halid el-Fadıl. Riyad: Câmiatu Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1990.
• FÎRÛZÂBÂDÎ, Muhammed b. Yâkup. el-Bulğa fî terâcimi eimmeti’n-nahvi ve’l-luğa. thk. Muhammed el-Mısrî. Şam: Dâru Sa‘di’d-Dîn, 2000.
• GEYLANİ, Mahfuz. Basra ve Kûfe Ekolleri Arasındaki Nahiv Tartışmaları. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2018.
• HAMÎDULLAH, Muhammed. “Dîneverî Ebu Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/356-358. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• HANSÂRÎ, Muhammed Bâkır. Ravdâtu’l-cennât fî ahvâli’l-ulemâi ve’s-sâdât. 8 Cilt. Tahran: Mektebetü İsmâiliyyân, 1970.
• İBN EBÎ DAVUD. Kitâbu’l-mesâhif. thk. Muhibbuddin Abdüssübhan Vâiz. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-beşâir, 2002.
• İBN GAZVÎ, Muhammed b. Abdurrahman. Dîvânu’l-İslâm. thk. Seyyid Kesrevî Hasan. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İBN HALLİKÂN, Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtu’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sader, 1970.
• İBN SERRÂC, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. el-Usûl fi’n-nahv. thk. Abdulhüseyin el-Fetlî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1996.
• İLHAN, Avni. “Hansâri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/48. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• KEHHÂLE, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-müellifîn. 4 Cilt. Şam: Müessesetü’r-Risâle, 1957.
• MADAZLI, Ahmet. “İbn Şüreyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/383. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• SÜYÛTÎ, Celaluddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-İktirâh fi ilm-i usûli’n-nahv. thk. Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• SÜYÛTÎ, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. Buğyetu’l-vu‘ât fî ṭabaḳâti’l- luğaviyyîn ve’ n-nuhât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Kahire: Matba‘atu Îsâ el-Bâbî, 1964.
• TÜCCAR, Zülfikar. “Dîneverî Nasr b. Ya‘kûb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/359. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• YAZICI, Hüseyin. “İbn Kuteybe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/145-149. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• YAZICI, Tahsin. “Dînever”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/356. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• YEMÂNÎ, Abdülbâkî b. Abdülmecid. İşâretu’t-ta‘yîn ve terâcimi’n-nuhât ve’l-luğaviyyîn. thk. Abdülmecîd Deyyâb. Riyad: Merkez el-Melik Faysal, 1986.
• YETİK, Erhan. “Dîneverî Ebu’l-Abbas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/358-359. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• YILDIZ, Hakkı Dursun. “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/31-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.