BATILILAŞMA ETKİSİNDEKİ HALK TİYATROSU “TULUAT”

Year 2022, Volume: 17 Issue: 134, 119 - 130, 22.06.2022

Hilal Karavar

Abstract

Çalışmanın amacı tuluat tiyatrosunun tarihsel perspektif içinde kronolojik gelişimiyle ilgili değerlendirmeler yapmaktır. Tuluat tiyatrosuyla ilgili yazında nasıl ortaya çıktığı, niçin yaygınlaştığı konuları üzerinde
durulmuştur. Genel yazından farklı olarak çalışmada ünlü tuluatçıların aynı zamanda niçin ünlü orta oyuncuları
oldukları sorusunun yanıtı aranmıştır. Bu sorunun yanıtı aranırken dönemin siyasi gelişmelerine de yer verilmiştir. Türkiye’de yazılı kültürün olmadığı dönemlerde sözlü kültür etkin olsa da siyasi tercihlerin bu durumu
etkilediğini söylemek mümkündür. Türk tiyatro yazınında var olan geleneksel ve modern ayrımı aslında siyasi
tercihlerin ürünüdür. 1839’da Tanzimat Fermanın ilan edilmesiyle modernleşme sürecinin toplumsal alana yansıması, Tanzimat öncesinin eğlence anlayışının geleneksel olarak ifade edilmesine neden olmuştur. Tanzimat dönemine kadar sarayın yanında, kentlerde ve kırsalda yaşayan halk, köy seyirlik oyunları ve halk tiyatrolarıyla eğlenmiştir. Eğlence anlayışındaki değişim ilk önce sarayda kendini göstermiş, Tanzimat’ı ilan eden Sultan Abdülmecit, sarayda Avrupalı kumpanyaların temsillerine yer vermiştir. Ancak bu kumpanyalar kendilerini sarayla sınırlamayıp İstanbul’da halka da oyunlar sahnelemesi kaçınılmaz olarak geniş halk kitlelerinin beğenilerini değiştirmiştir. İstanbul halkının modern tiyatroya karşı ilgi duymasındaki nedenlerden biri de Batılı tiyatrodaki estetik anlayışının yansımasıdır. Profesyonel sanatçılarca belirli bir sahnede oynanması, Avrupa yaşam tarzını göstermesi, kostüm ve dekorun olması bu durumu açıklar. Batılılaşma süreciyle birlikte sadece sarayın değil, halkın da beğenilerinin değişmesi geleneksel Türk tiyatrosunu etkilemiştir. Henüz yazılı kültürün oluşmadığı bir dönemde Batılaşmanın ve yabancı tiyatro kumpanyalarının etkisiyle yazılı metne dayanan, sahnesi ve profesyonel oyuncuları olan modern tiyatro, Tanzimat dönemiyle birlikte oluşmaya başlamıştır. Böylece Tanzimat’tan Meşrutiyet’e kadar olan dönemde Türk tiyatrosunda sahnelerin açılması, tiyatro edebiyatının ortaya çıkması ve profesyonel oyunculuğa geçiş gerçekleşmiştir. Ancak yine bir siyasi tercih sonucunda Gedikpaşa tiyatrosunun yıkılması, modern Türk tiyatrosunun gelişimine sekte vurmuştur. İkinci Meşrutiyet dönemine kadar tuluat adı verilen tiyatro İstanbul’da ve taşrada popülerleşmiştir. Tıpkı modern tiyatroda olduğu gibi tuluat tiyatrosunda da sahne, dekor ve metin bulunmaktadır. Ancak tuluat tiyatrosu, her ne kadar modern ögeleri barındırsa da geleneksel halk tiyatrosundan özellikle orta oyunundan kopamamıştır. Bunun nedeni olarak Meşrutiyet dönemi ve sonrasında tuluat oyunlarını icra edenlerin orta oyuncuları olması söylenebilir. Bu sebeple araştırmada orta oyunu ve dönemin ünlü orta oyuncuları hakkında da bilgi verilmiş, tuluat tiyatrosu ve orta oyunu
arasındaki benzer ve farklı yönler ortaya konulmuştur. Yine çalışmada tuluat tiyatrosuyla ilgili örneklere ve bir
tuluat oyunun nasıl oynandığıyla ilgili anıya yer verilmiştir. Böylece tuluat tiyatrosunun geleneksel ve modern
tiyatronun hangi yönlerini aldığı belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın son bölümünde dönemin anlatılarına,
modern araştırmacıların çalışmalarına, kısmen arşiv belgelerinden ve süreli yayınlardan yararlanılarak hazırlanan çalışmanın sonuçları değerlendirilmiştir. Bu makaleyi önemli kılan yönü, literatürde tuluatın yaygınlaşmasıyla ilgili verilen bilgilere yeni bir bakış açısı kazandırmasıdır.

Keywords

Halk tiyatrosu, Tanzimat, Türk Tiyatrosu, orta oyunu

References

• A, F. “Yarım Asır İstanbulluları Güldüren Bir Sima: K. Hasan”. Yeni Kitab. 1 ( 30 Mayıs 1927): 43-47. (Osmanlıca basım)
• And, Metin. “Cumhuriyetin 70. Yıl Dönümünde Kimliğini Bulamamış Türk Tiyatrosu ve Kültür Bakanlığı”. Tiyatro Araştırmaları. 10 (1993): 1-21.
• ---------------. 100 Soruda Türk Tiyatrosu Tarihi. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1970.
• Ayhan. Orta Oyunları. İstanbul: Haftalık Mecmuası, 1927 (Osmanlıca basım).
• Ayzarof, Hasan Sabri. Neden Bu Halde Kaldık (tiyatro). Kaspi ve Füyüzat Matbaası: Bakü, 1907 (Osmanlıca basım).
• B. (yazar) “Abdi”. Serveti Fünun. (17 Eylül 1914): 696- 697. Coşkun Nusret Sefa. “Hayatım, Anlatan Naşid: Beni Baytar Yapacaklardı.” Son Posta (1939a, 24 İkincikanun).
• -----------------------. “Hayatım, Anlatan Naşid: Sarayda İlk Oyunum”. Son Posta (1939b, 25 İkincikanun).
• ----------------------. “Hayatım, Anlatan Naşid: Kavuklu Hamdi’nin Şahsiyeti.” Son Posta. (1939c, 27 İkincikanun).
• ----------------------. “Hayatım, Anlatan Naşid: Peruz’un Parlak Günleri”. Son Posta. (1939d, 28 İkincikanun).
• ----------------------. “Hayatım, Anlatan Naşid: Hasan’a Ait Bildiklerim”. Son Posta. (1939e, 5 Şubat).
• Cumhuriyet (1928 20 Kanunuevvel). Sepetçi Ali Rıza Öldü.
• Cumhuriyet (1934a 20 Haziran). Gönenin Sarıköy Panayırı Açıldı.
• Cumhuriyet (1937a, 11 Mart). Aktör Karakaşla Bir Konuşma.
• Danişmend, İsmail Hami. “Eski Osmanlılarda Tiyatro”. Cumhuriyet. (1942, 9 Eylül).
• Düzgün, Dilaver, “Türkiye’de Geleneksel Tiyatro Çalışmaları”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler. 52 (Haziran 2014): 143-158.
• Kemal Ahmed. “Bir Tuluatçı ile Hasbihal”. Aylık Mecmua. 11 (Şubat 1927): 6-7 (Osmanlıca basım).
• Kocaaslan, Murat (2019). “Osmanlı Hareminde Geleneksel Seyirlik Oyunlar”. Milli Folklor. 124 (2019): 136-146.
• Serveti Fünun. “İsmail Efendi.” 252 (1896, 10 Ocak): 279.
• Sokullu, Sevinç. “Geleneksel Türk Tiyatrosunun Ulusal Tiyatromuza Kaynaklığı Üzerinde Yeniden Durmak”. Tiyatro Araştırmaları. 28/2.():151-160.
• Süs. “Güllü Agop (Yakup Efendi)”. 18 (13 Ekim 1923/1339): 8. (Osmanlıca Basım).
• Tör, Vedat Nedim. “Tuluat Kumpanyaları”. Ulus. (1943, 13 Mart).
• Uşaklıgil, Halit Ziya. “Kanto Beliyyesi”. Cumhuriyet. (1935, 26 Ocak).
• Varol, Muharrem. “İstanbul Şehrinin “Udhûke-Perdâzı”: Meşhur Komik Abdürrezzak (Abdi, ö. 1914).” Osmanlı İstanbul’u. IV. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bildirileri 20-22 Mayıs 2016, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi. Gök Matbaacılık: İstanbul.
• Vedat Arifi (?). “Zabıta ve Tiyatro Sahnesi”. Milli Mecmua. (1924, 15 Kasım).
• Yesari, Mahmut. “Hayattan Hikâyeler Fadime Molla”. Cumhuriyet. (1940, 28 Kasım).
• Yiğit, Melih. “Türk İnkılâbı ve Sanat Düşüncesi İlişkisi: Türk Tiyatrosu Dergisinde Türk Tarih Tezi İzleri (1933-1944)”. Yıldız Sosyal Bilimler. 2 (2017): 206-221.