Instrumental Musical Heritage of the East Turkistan Kazakhs

Year 2025, Volume: 19 Issue: 145, 114 - 129, 19.03.2025

Ardabi Maulet , Kalybek Koblandin , Lora Tlegenova

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1385194

Abstract

Since ancient time, it has been known that nomadic peoples living in the vast space between Tanirtau, Altai and Tarbagatay, the Sayans and Khingan in the West and the Carpathian Mountains in the East, left a rich cultural heritage that has a lot in common with the today's Kazakh traditions. This was the great period of the union of tribes called Scythians and Sakas. These tribes had strong state structures dating from the 3rd-1st centuries BC, as evidenced by various historical sites. They laid the foundations of their spiritual culture. It can be understood that the history of instrumental music and indigenous national instruments of the Kazakh dates back to very early cultural times. It should be noted the common history and cultural development of the Turkic-speaking peoples over many centuries and their common spiritual heritage. Although the main characteristics of the Kazakh people were fully defined in the 15th century, it is obvious that cultural relics were formed in tribal art even before self-determination. In the 14th -15th cc. the compo-sition of the Kazakhs was determined by the ethnic community of Turkic-speaking tribes living in the Akorda region from the Syrdarya valley to the Altai Mountains and from the Southern Urals to Zhetysu. Its spiritual culture has developed multifaceted to date. The nomadic lifestyle, which forms the basis of instru-mental music, which occupies a special place in the spiritual culture of the Kazakhs, had a great influence on the formation of a united nation. The instrumental music of the Kazakhs of East Turkestan, which is the basis of the article, is considered as a major performing school that has preserved the traditional character of the Kazakhs as a nation. In the study of instrumental music of Kazakhs in Turkestan, the analysis of the structural features of dombra kyuis and study of differences in tonality are of great importance. From this point of view, the Chinese research studies, collections of sheet music and journalistic works preserving the traditional culture of Kazakh Turks are of great importance in the study of instrumental music of the Ka-zakhs of East Turkestan. Baksylyk saryn (a ritual song of shaman) had a great influence, which until the middle of the 20th c. maintained a nomadic lifestyle and were the source of instrumental music of Kazakhs in East Turkestan, developed according to the kuimakulak method (a way of listening and transmitting oral musical art by ear). Tribal and community structure of the Kazakhs in this region influenced on the for-mation of distinctive regional performing schools of instrumental music. The instrumental music that origi-nates from the melodies of the old shamanic saryns, kara olen, synsu, passed down from generation to generation, mainly, by the national dombra and the sybyzgy instrument made of natural kurai. The Kazakhs in East Turkestan had the keyboard system of the old dombra consisting of 12, 13, 14, 15 keys, a register feature completely separate from the modern dombra construction was preserved, which the masters of that time made with their own hands and formed the dombra in accordance with the specifics of each region. This feature is very close to the system of old dombras preserved in the east of Kazakhstan and in Zhetysu and also shows differences and similarities in the performance techniques of dombra kuyis of the Kazakhs of East Turkestan, compared with the performance specifics of the Eastern region of Kazakhstan and Zhetysu. The dombras presented in our article are ancient examples of dombra common among Kazakhs living in three regions: Ili, Altai, Tarbagatai of East Turkestan.

Keywords

Kazakhs, cultural heritage, tradition, instrumental music, dombra.

Doğu Türkistan Kazaklarının Enstrümantal Müzik Mirası

Abstract

Eski çağlarda Doğuda Tanrı Dağları, Altay, Tarbağatay, Sayan ve Dağları ile batı Karpat Dağları arasın-daki geniş coğrafyayı bugünkü Kazakların gelenek ve görenekleriyle doğrudan ilişkili çok zengin bir kültür mirası bırakan konargöçer ulusların yurt edindiği malumdur. Vaktiyle bu coğrafyaya İskitler veya Sakalar diye adlandırılan ulusların önderliğindeki topluluklar hâkim olmuştur. Bu topluluklar çeşitli kaynakların da belirttiği üzere MÖ üç ila birinci yüzyıllarda güçlü bir devlet kurmakla kalmamışlar, büyük bir kültürün temellerini de atmışlardır. Dolayısıyla Kazakların enstrümantal müziği ile millî çalgılarının tarihinin çok eski devirlere dayandığını anlamak güç değildir. Türk uluslarının ortak mirası, kültür ve tarihin birlikte gelişmesi sonucu oluşmuştur. Kazakların etnik oluşum süreci on beşinci yüzyılda tamamlanmasına karşın kendi kimli-ğini bulana değin kültür ögeleri ancak boylar üzerinden varlığını sürdürmüştür. On dördüncü ve on beşinci yüzyıllarda Sırderya havzasından Altay Dağları’na, Güney Ural bölgesinden Yedisu’ya değin uzanan Ak Orda topraklarını yurt edinmiş Türk boy ve oymakları, Kazakları oluşturmuştur. Bundan ötürü Kazakların somut olmayan kültürü bugüne kadar çeşitli biçimlerde gelişmesini sürdürmüştür. Kazakların tarihî ve kültürel temellerini teşkil eden ortak tarih millî gelenek ve görenekler, dünya görüşü, yaşam tarzı, anlayışı, somut olmayan kültüründe çok önemli bir yere sahip bulunan enstrümantal müziğinin oluşumunu sağladığı gibi, bugün bir ulus olarak ayakta kalmasını da güvence altına almıştır. Bu makaleye konu olan Doğu Tür-kistan Kazaklarının enstrümantal müziği, ulus olarak Kazakların geleneksel kalıplarını koruyup günümüze taşıyan bir okul sayılmaktadır. Doğu Türkistan yaşayan Kazak enstrümantal müziği araştırmalarında, özel-likle dombıra küylerinin yapısı ile örge (motif) özelliklerinin tespitinde nota ve kayıt araştırmaları büyük önem arz etmektedir. Bu bağlamda Doğu Türkistan Kazaklarının müzik mirasının araştırılmasında Arap harfli Kazakça kaynaklar ve Çince kaynaklar ile nota mecmuaları ve popüler yazılar çok önemli kaynaklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunlar hiç şüphesiz kültür tarihi araştırmalarında da birer temel kaynak olmaktadır. Yirminci yüzyılın ortasına kadar konargöçer hayat tarzından vazgeçmeyen ve müzik geleneğini kulaktan kulağa aktararak devam ettiren Doğu Türkistan Kazaklarının enstrümantal müzik geleneğinde baksılığın yani şamanların büyük etkisi olduğu açıktır. Bu bölgedeki Kazakların boy, uruk ve oymağa dayalı etnik ve toplumsal yapısı enstrümantal müziğin değişik yöresel icra okullarının teşekkülünde başlıca etken olmuştur. Eski baksı örgeleri (motifleri), qaraöleñ denen geleneksel şiir, joqtaw denen ağıt, kızların babae-vine veda ederken söylediği sıñsıw gibi yırların ezgileriyle başlayan enstrümantal müzik, daha çok dombıra ve kavala benzeyen sıbızğı vasıtasıyla nesilden nesile aktarıldı. Doğur Türkistan Kazaklarının geleneklik dombırası on iki, on üç, on dört, on beş perdelidir. Büyük değişim geçirmiş günümüz dombırasından farklı olan bu dombıra, ünlü ustalar tarafından yapılıyordu ve yörelere göre biçimsel özellikler gösteriyordu. Bunların Doğu Kazakistan ve Yedisu (Jetisuw) bölgelerinde yapılmış eski dombıralarla benzerlik gösterdiği açıktır. Öte yandan Doğu Türkistan Kazaklarının dombıra küylerinin icra yöntemleri ile Doğu Kazakistan dombıra küylerinin icra yöntemleri karşılaştırıldığında benzerlikler yanında farklar da tespit edilmektedir. Bu makalede ele alınan dombıralar, Doğu Türkistan’ın İle, Altay ve Tarbağatay yörelerinde yaşayan Ka-zaklarca yaygın olarak kullanılan dombıraların eski örnekleridir.

Keywords

Kazaklar, Kültür Mirası, Gelenek, Enstrümantal Müzik, Dombıra.

References

• Äbdiqadırulı, Muqabek. Sıbızğı Sazı. Ürimji: Şıñjañ Jastar-Örender Baspası, 1991.
• Abdollaulı, Qabılaldı. Beysenbi Küyleri. Ürimji: Şıñjañ Halıq Baspası, 2006.
• Äbuwğazı, Murat ve Ardabiy Mäwletulı. Äşim Jäne İle Aymağınıñ Küyleri. Almatı Lem Baspası, 2008.
• Äbuwğazı, Murat. Qazaqtıñ Dombıra Öneri. Almatı: Nursät Baspası, 2016.
• Äbuwğazı, Murat. Şığıstıñ Şıñıraw Küyleri. Öskemen: Şığıs Poligraf, 2009.
• Aldabek, Nurjamal. Tarıyhı Talqığa Tolı Şıñjañ. Almatı: Qazaq Universiteti Baspası, 2003.
• Älimbekulı, Bayaqın ve Däwlet Halıqulı. Küy Qaynarı: Äygili Halıq Kompozitorlarınıñ Küyleri. Küytin: İle Halıq Baspası, 1985.
• Aravin, Pyotr. Janrı Kazahskoy İntsrumentel’nıy Muzıki. Alma-Ata: Jazuwşı Baspası, 1970.
• Ardabi Maulet, Zaure N. Smakova, Balzhan B. Junussova, Aigerim A. Karsakbayeva, Assel Rakymzhan. “The Art of Kui Performance of Kazakh Ethnic Group in China”. International Journal Of Environmental & Science Education. - 2016. Vol. 11, № 18. 11449-11465.
• Äzibayeva, Baqıtjan. Şeteldegi Qazaq Folklorı: Monografiya. Almatı: Evo Press Baspası, 2014.
• Baltabayeva, Külğazıyra ve Külziya Qoñırbayeva. Qazaqstan Jäne Şeteldegi Qazaqtar. Almatı: Atajurt Baspası, 2012.
• Bekenov, Darhan. İle Qazaqtarınıñ Küyleri. Almatı: Öner Baspası, 1998.
• Bekenov, Wäliy. Küy Tabıyğatı. Almatı: Öner Baspası, 1981.
• Bekhojina, Talıyğa. Dalamnıñ Nazdı Sazdarı. Almatı. Öner Baspası, 1996.
• Bödenbay, Smağul vd. Qoñır Äwen. Küytin: İle Halıq Baspası, 2009.
• Du, Yaşyun. Qıtaydağı Az Ulttar Muzıkasınıñ Jalpı Jağdayı. Şañhay: Şañhay Muzıka Baspası, 2002.
• Huan, Jonşiyan. Qazaqtıñ Batırlıq Epostarı Jäne Onıñ Dala Mädeniyeti. Pekin: Qurastıruw Jäne Awdaruw Baspası, 2007.
• Huan, Jonşiyan. Taraluw Formaları Jäne Jırlaw Dästüri: Qazaqtıñ Jırşıların Tekserip Zerttew. Pekin: Ulttar Baspası, 2009.
• İygilik, Bayan. Alıstağı Şuğıla. Şıñjañ Qazaqtarınıñ Küyleri. Almatı: İnjüw-Marjan Baspası, 2011.
• Jambozulı, K. “Altay Ayası”. Altay Aymağı. 1995, S. 4. 57.
• Jüzbay, Janğalıy. Şertpe Küydiñ Tört Mektebi: Zerttewler Jäne Küyler Jıynağı. Astana: Sarıarqa Baspası, 2009.
• Jüzbay, Janğalıy. Ustazdıñ Pedagogikalıq Repertuarı: Muzıka Kolleciniñ Oquwşılarına Arnalğan Şertpe Küyler Jıynağı. Astana: Kültegin Baspası, 2010.
• Kamalulı, Turğın. Meniñ Dombıram. Ürimji: Şıñjañ Halıq Baspası, 2006.
• Käsimbayulı, Dälelhan. Käsimbay Şığarmaları. Almatı: Ürimji: Şıñjañ Halıq Baspası, 2016. 124 b.
• Käsimbayulı, Otan. Käsimbay Än-Küyleri. Ürimji: Şıñjañ Halıq Baspası, 2008.
• Käsimhanulı, Dälelhan. Käsimbay Şığarmaları. Ürimji: Şıñjañ Halıq Baspası, 2010.
• Keşenulu, D. ve B. Isqaqov. Altay-Tarbağatay Öñiriniñ Dombıra Küyleri. Birinşi Kitap. Almatı: Atamura Baspası, 2009.
• Maqayılı, Kamal vd. Şertpe Küydiñ Alıbı Äşim: Äşim Düñşiulınıñ Düniyege Kelgenine 120 Jıl. Küytin: İle Gazeti Baspası, 2016.
• Maqayulı, Kamal. Küy Piri. Äşim Düñşiulınıñ Küyleri. Ürimji: Şıñjañ Halıq Baspası, 2008.
• Maqayulu, Kamak vd. Qoñqaydıñ Qoñır Küyleri. Ürimji: Şıñjañ Halıq Baspası, 2016.
• Marğulan, Älkey. Ejelgi Jır Añızdar. Red. R. Berdibayev. Almatı: Jazuwşı Baspası, 1985.
• Mäsimhanulı, Düken. Ewraziyalıq Örkeniyet – Ejelgi Türki Jäne Qıtay Eliniñ Ruwhanıy Qarım-Qatınası. Astana: Foliant Baspası, 2012.
• Mäsimhanulı, Düken. Söz Jelken. Almatı: Ölke Baspası, 2005.
• Mawlet, Ardabiy ve Esen Negımanov. “Tarbağatay Aymağı Küyşilik Mektebiniñ Qalıptasuwı”. V Halıqara-lıq
• Seyten Tağılımdarı Ğılımıy Praktikalıq Konferensiya Materialdarı. Kökşetaw: Mir Meçati, 2010: 61-66.
• Mazaq, Däwlet. Kök Özen. Ürimji: Şıñjañ Jastar-Örender Baspası, 1993.
• Mıñjanıy, Nığımet. Qazaqtıñ Qısqaşa Tarıyhı. Ürimji: Şıñjañ Halıq Baspası, 1986.
• Mırzahanulı, Jaqıp. Qazaq Halqı Jäne Onıñ Salt-Sanası. Ürimji: Şıñjañ Halıq Baspası, 1992.
• Muhambetova, A. “Nekatorıye Estetiçeskiye Problemı Kazahskoy İnstrumental’noy Kul’turı”. Koçevniki. Estetika: Poznaniye Mire Traditsinnım Kazahskim İsskusstvom. Almatı: Ğılım Baspası, 1993. s. 160-168.
• Muqamethanulı, Näbiyjan. Qıtaydağı Qazaqtardıñ Qoğmadıq Tarıyhı (1860-1920). Almatı. QazAqparat Baspası, 2000.
• Müptekeyev, Bazaralı. Äke Armanı. Astana: QazUÖU Baspası, 2014.
• Müptekeyev, Bazaralı. Jetisuw Küyleri. Almatı: Öner Baspası, 1998.
• Nüsipoqasulı, Ayıp. Ağaş Besikten Jer Besikke Deyin. Ürimji: Şıñjañ Jastar-Örender Baspası, 2002.
• Oralbek, Jaqsıbek. Tırnalar: Än-Küyler Jıynağı. Küytin: İle Halıq Baspası, 1996.
• Pradlov, Vasiliy. Altın Sandıq. Red. S. Qasqabasov, K. İslämjanulı. Almatı: Ana Tili Baspası, 1993.
• Qabıljanulı, Erkebay. Qızay Eli Tarıyhına Qatıstı Derekter. Küytin: İle Aymaqtıq 1-Pedagogikalıq Mektebi Baspası, 1999.
• Qamzayulı, Nığımet. Söz Sardarı. Ürimji: Şıñjañ Jastar-Örender Baspası, 2008.
• Qazaqtıñ Dästürli 1000 Küyi: Antologiya. El Production Compony Ltd. 2009.
• Qusayınulı, Käsimbay. “Jayma Şuwaq: Änder men Küyler”. Tarbağatay Jurnalı. Ürimji: Şınjañ Halıq Baspa-sı, 1988.
• Sämiytulı, Jaqsılıq. Qıtaydağı Qazaqtar. Almatı: Atajurt Baspası, 2000.
• Seydimbek, Aqselew. Qazaqtıñ Küy Öneri: Monografiya. Astana: Kültegin Baspası, 2002.
• Seyitqazinulı, “Qıyat. Küyşi Baba Bäzğalım Jäne Onıñ Küyleri Jayında”. Tarbağatay Gazeti 2000: S. 23.
• Su, Bihay. Qazaq Mädeniyetiniñ Tarıyhı. Almatı: Däwir-Kitap Baspası,2013.
• Şetel Qazaqtarınıñ Öneri: Muzıka Mädeniyeti. 1-Kitap. Almatı: Qazaq Universiteti Baspası, 2014.
• Tañğıtulı, M. Jaysañ. Almatı: Alataw Baspası, 2009.
• Tañğıtulu, Muqş. Şığıstıñ Şırın Şertpeleri: Zerttew Maqalalar. Şäweşek: Şäweşek Paspası, 2003.
• Toqtabayev, Säwlet. “Dala Darabozdarınıñ Eki Retki Kezdesüwi”. İle Gazeti, 15 Aqpan 2008.
• Toyınbayev Oqabay ve Däripbek Mäjin. Kökten Şuwağı: Änder men Küyler Jıynağı. Ürimji: Şıñjañ Halıq Baspası, 1988.
• Turlıqojaulı, Düysenbek vd. Küy Tolqını. Ürimji: Şıñjan Jastar-Örender Baspası, 1985.
• Wäliyhanov, Şoqan. Tañdamalı. Almatı: Jazuwşı Baspası, 1980.
• Yerzakoviç, Boris ve Zeynur Qospaqov. Qazaq Muzıka Folklarınıñ Tarıyhnaması. Almatı: Ğılım Baspası, 1996.
• Zatayeviç, Aleksandr. 500 Pesen i Kyuyev Kazahskogo Naroda. Almatı: Dayık-Press, 2002.
• Zikiriyaulı, Qurmajan ve Tursınjan Bäzilulı. Şıñıraw: Halıq Küylerinen Muzıkalıq-Ensiklopediyalıq Jıynaq. Ürimji: Şıñşañ Jastar-Örender Baspası, 2000.
• Zikiriyaulı, Qurmanjan vd. Keñes Küyler. Küytin: İle Halıq Baspası, 2009.