Klasik Türk Edebiyatı Anlatı Metinlerinde Geleneksel Bir Eş Seçme Ritüeli: Elma Atma

Year 2025, Volume: 19 Issue: 145, 145 - 156, 19.03.2025

Sevda Önal Kılıç

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1386687

Abstract

Sözlü ve yazılı kültürün bilinen en eski zamanlarından günümüze kadar ulaşan örneklerinde, özellikle kadın karakterlerin eş seçmek için sergiledikleri bir gösteri olan “elma atma” ritüellerinden bahsedilmekte-dir. Günümüzde dahi Türk halk kültürünün, özellikle evlilik merasimlerinde yaşatılan bu gösteri, evrensel bir hikâyesi olan “yasak elma” mitine ve “elma” imgesi ile ilgili pek çok ortak anlama çağrışım yapmakta-dır. “Elma” ile ilgili, insanlığın kolektif belleğiyle aktardığı ilk ve yasak bilgi, aşk, bereket, şans, şifa, üreme vb. bu ortak sembolik anlamlar tarihsel süreçte mitsel bir imge de oluşturmuştur. Bilindiği üzere toplumlar bu türden mitsel imgeleri, çeşitli anma törenleri ve ritüellerle kutsama ve hatırlama yoluna gitmişlerdir. Bundan dolayı, toplumsal belleğin “elma” imgesine yüklediği karşı cinsin beğenisi, evlilik ve üremeye dair çağrışım-lar, pek çok kültürde elma atarak beğeni ve aşkı ifade etme şeklinde bir gösteriye dönüştürülmüştür. Bunun yanı sıra “elma atma” gösterilerinin kökenleri, günümüzde farklı şekilleri yaşatılan kansız kurban ritüelleri-ne de dayandırılmaktadır. Bu törenlerin arkaik uygulamalarında, tanrıları kutsamak ve adak adamak için insan ve hayvan kurbanları sunulurken zamanla tarım toplumunun gelişmesiyle çeşitli tarım ürünlerinin de tanrılara hediye olarak sunulduğu bilinmektedir. “Elma”, bütün meyveler içerisinde birden fazla çekirdeğe sahip olması ve çekirdeklerinin afrodizyak etkisi göstermesi itibarıyla en kıymetli hediye olarak değerlendi-rilmiştir. Bu nedenlerle, birçok kültürde “elma atma” ritüeli, en güzel olanın ve evlenilecek kişinin belirlen-diği sembolik bir gösteri olarak sergilenmiştir. Türk kültüründeki “elma atma” ritüeli ise elmanın bütün evrensel çağrışımlarını kapsayan bir şekilde kadın ve erkek arasındaki beğeniyi ifade eden bir iletişim aracı olmanın yanı sıra evlenilecek kişinin tespiti ve eş seçme için kullanılan sembolik bir gösteri niteliğindedir. Türk halk kültüründe günümüzde de canlılığını koruyan bu ritüele, Türkçe sözlü ve yazılı anlatı metinlerin-de de yer verilmiştir. Bu çalışmanın konusunu, klasik Türk edebiyatının manzum anlatı metinleri olan mes-neviler ve mensur aşk hikâyelerinde yer alan “elma ve turunç atma” sahneleri oluşturmaktadır. Çalışmanın örneklemi, metinlerin ayrıntılı incelenmesi ve metinler arası karşılaştırma yapabilmeye imkân bulabilmek için Işknâme (XIV. yy., Mehmed); Süheyl ü Nevbahâr (XIV. yy., Mesud bin Ahmed) ve Hümâ vü Hümâyûn (XVI. yy., Cemâlî) mesnevileri ile klasik dönem mensur hikâyelerinden Fağfurnâme ve Ferhad ile Şirin anlatıları ile sınırlı tutulmuştur. Bu eserler metin analizi yöntemiyle incelenerek, anlatılarda “elma bazen de turunç atma” şeklinde görülen ritüelin sergilenişi, kökenleri ve işlevleri üzerinde durulmuştur. İncelenen metinlerde “elma ya da turunç atma” gösterisi ile en güzel olanın belirlendiği bir seçim arenası oluşturula-rak evliliğe giden sürecin başlatıldığı görülmektedir. Elde edilen bulgular, Türk kültüründe “elma atma” ritüelinin özellikle eş seçme amacıyla sergilenen geleneksel bir gösteri olduğunu ortaya koymaktadır.

Keywords

Elma atma, mesnevi, hikâye, ritüel, yasak elma.

A Traditional Partner Selection Ritual in Classical Turkish Literature Narrative Texts: Apple Throwing

Abstract

In examples of oral and written culture that have survived from the earliest known times to the pre-sent day, "apple throwing" rituals, a show performed by female characters to choose a partner, are men-tioned. This show, which is kept alive even today in Turkish folk culture, especially in marriage ceremonies, evokes the myth of the "forbidden apple", which has a universal story, and many common meanings related to the "apple" image. These common symbolic meanings such as the first and forbidden knowledge, love, fertility, luck, healing, reproduction, etc. related to the “apple” that humanity has transmitted through its collective memory have also formed a mythical image in the historical process. As it is known, societies have tried to consecrate and remember such mythical images with various commemoration ceremonies and rituals. For this reason, the connotations about the liking of the opposite sex, marriage and reproduction that social memory attributes to the image of the "apple" have been transformed into a show of expressing appreciation and love by throwing apples in many cultures. In addition, the origins of the "apple throwing" demonstrations are also based on bloodless sacrifice rituals that are kept alive in different forms today. In the archaic practices of these ceremonies, human and animal sacrifices were offered to bless the gods and to make vows and it is known that with the development of the agricultural society over time, various agri-cultural products were also presented to the gods as gifts. Apple has been considered the most valuable gift among all fruits, as it has more than one seeds and its seeds have an aphrodisiac effect. For these reasons, in many cultures, the "apple throwing" ritual has been exhibited as a symbolic show in which the most beautiful person and the person to marry are determined. The "apple throwing" ritual in Turkish culture is not only a means of communication expressing the appreciation between men and women, covering all the universal connotations of the apple, but also a symbolic show used to determine the person to marry and to choose a spouse. This ritual, which still retains its vitality in Turkish folk culture today, has also been included in Turkish oral and written narrative texts. The subject of this study is the "throwing apples and oranges" scenes in masnavis and prose love stories, which are the verse narrative texts of classical Turkish literature. The sample of the study it is limited to the in order to examine the texts in detail and to make intertextual comparisons; which are among the classical period masnavis of Işknâme (14th century, Mehmed); Süheyl ü Nevbahâr (14th century, Mesud bin Ahmed) and Hümâ vü Hümâyûn (16th century, Cemâlî) and the prose stories narratives of Fağfurnâme and Ferhad ile Şirin. These works were examined by text analysis method, and the exhibition, origins and functions of the ritual seen in the narratives as "throwing apples and some-times oranges" were emphasized. In the texts examined, it is seen that the process leading to marriage is initiated by creating a selection arena in which the most beautiful one is determined with the "throwing apples or oranges" demonstration. The findings reveal that the "apple throwing" ritual in Turkish culture is a traditional show performed especially for the purpose of choosing a spouse.

Keywords

Apple throwing, masnavi, story, ritual, forbidden apple.

References

• Akmataliyev, Abdıldacan. Kırgız Folkloru ve Tarihi Kahramanlar (Evlilik Geleneği ve Türküleri, Çocuk Folkloru, Edebi Eseri ve Kahramanlar). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2001.
• Aktulum, Kubilay. İmgelem Çözümlemesine Giriş. İstanbul: Çizgi Yayınları, 2021.
• Akyıldız Ercan, Cemile. “Söylencelerde ve Masallarda Elma Sembolü”. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21 (3) (2017): 1043-1060.
• Alptekin, Ali Berat. Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2019.
• Atnur, Gülhan. Ural Batır Destanı Üzerine Bir Araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 1996.
• Aydar, Hidayet. “Âdem’in Meyvesi” Meyve Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006: 83-107.
• Bayat, Fuzuli. “Ezoterik Bilgi Kaynağında Yasak Meyve”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 3/5 Fall (2008): 615-625.
• Bekki, Selahattin. “Türk Mitolojisinde Kurban”. Akademik Araştırmalar 1 (3) 1996: 16-28.
• Connerton, Paul, Toplumlar Nasıl Anımsar?. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2019.
• Çoruhlu, Yaşar. “Tanrı’ya Sunulan Meyve” Meyve Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006: 3-23.
• Dilçin, Cem. Mes’ud bin Ahmed, Süheyl ü Nevbahâr, İnceleme-Metin-Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1991.
• Eliade, Mırcea. İmgeler Simgeler (Türkçesi Mehmet Ali Kılıçbay). Ankara: Gece Yayınları, 1992.
• Eliade, Mırcea. Mitlerin Özellikleri. İstanbul: Om Yayınevi, 2001.
• Erhat, Azra. Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1996.
• Forster, Benjamin Oliver, “Notes on the Symbolism of the Apple in Classical Antiquity”. Harvard Studies in Classical Philology 10. (1899): 39-55.
• Horata, Osman. Cemâlî Hümâ vü Hümâyûn, Yayımlanmış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1990.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal (22.02.2024)
• http://www.barnabas-incili.com/incil/barnabas/5/ (22.02.2024)
• https://www.kutsalkitap.org/online-tevrat-oku/ (22. 02. 2024)
• İnan, Abdulkadir. Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1976.
• İnan, Abdulkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1986.
• Karakuş, Gülay. “Sanat ve Mitoloji Bağlamında Elma İmgesi”. Akademik Sanat (16) (2022): 32-47.
• Kıdırbayeva, Burul, Muratov, Abdulkerim, Aça, Mehmet. “Alplara Mahsus Evlilik”. Milli Folklor 37 Bahar (1998): 78-84.
• Koç Keskin, Neslihan. “Çiçeklerin Gizli Dili”. Milli Folklor 127 (2020): 194-208.
• McCartney, Eugene Stock . “How the Apple Became the Token of Love”, Transactions and Proceedings of the American Philological Association 56 (1925): 70-81.
• Roux, Jean Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini. İstanbul: İşaret Yayınları, 1994.
• Şimşek, Esma. “Ölümsüzlük İlâcı Elma”, Turkish Studies, 3/5, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 3/5 Fall (2008): 193-204.
• Thompson, Stith. Motif-Index of Folk-Literature: A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-Books, and Local Legends. Bloomington, Indiana: 1955-1958.
• Türkmen, Fikret. “Er Töştük Destanındaki Stereotip Motiflerin Analizi”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 1 (2005): 235-239.
• Üstünova, Kerime. “Erzurum Düğünlerinde Elma Atma Geleneği”. Milli Folklor 90 (2011): 145-155.
• Yastı, Mehmet, vd. Fağfur-nâme Fağfûr-şâh ile Mâh-perî İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler Dizini-Tıpkıbasım. Konya: Palet Yayınları, 2020.
• Yılar, Ömer. Halk Hikâyesi Olarak Ferhad ile Şirin. Ankara: Pegem Akademi, 2014.
• Yüksel, Sedit. Mehmed Işk-nâme (İnceleme-Metin). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1965.