DİYARBAKIR KENTİNİN EN ESKİ YERLEŞİMİ: İÇKALE’DEKİ AMİDA HÖYÜK

Year 2015, Issue: 23, 59 - 110, 01.05.2015

A. Tuba Ökse

Abstract

Diyarbakır kentinin iskân tarihi, İçkale’deki höyükte yapılan araştırmalara
göre, MÖ. 4. binde başlamaktadır. Kuzey Mezopotamya’nın çoğu çağdaş yerleşiminde yerel el yapımı kaplar ile çark yapımı Ubeyd kaplarının ve devrik ağızlı
Uruk kâselerinin bir arada bulunmasına karşın, Amida Höyük’te sadece yerel kapların bulunması, buranın yerel topluluklar tarafından iskân edildiğine işaret etmektedir. Üzerinde perdahlı astar kalıntıları bulunan bir grup kap parçası, höyükte Geç
Kalkolitik dönemden Erken Tunç Çağına geçiş evresine tarihlenen bir yerleşimin
bulunduğunu göstermektedir.
Yukarı Dicle havzasının çoğu yerleşim biriminde olduğu gibi, burada da
MÖ 3. binin ilk yarısına tarihlenen seramik parçalarına rastlanmamıştır. Höyük
MÖ 3. bin ortalarından itibaren yeniden iskân edilmiş görünmektedir. İnce
hamurdan çarkta üretilmiş ve yüksek ısıda pişirilmiş az sayıda kap parçası, Kuzey
Mezopotamya’nın Standart Seramiğinin astarlı ve perdahlı bir grubunu temsil
etmektedir. Yüzey buluntuları arasında ele geçen bir parça, Orta Fırat havzasında
Erken Tunç Çağı III’e tarihlenen yüksek ayaklı çanakların ayak ile çanak bölümlerinin birleştirildiği kısma aittir. Erken Transkafkas III seramiğine ait bir parça,
bu seramik grubunun Yukarı Dicle havzasındaki varlığına ilişkin kanıtları artırmaktadır. Yukarı Dicle havzasında ele geçen en erken yazılı belge, Akkad Kralı
Naramsin’in bölgeyi MÖ 23. yüzyılda fethettikten sonra Pir Hüseyin’e diktirdiği
steldir. Bölgede Akkad yönetimi yaklaşık bir yüzyıl devam etmiştir, MÖ 3. binin
son iki yüzyılı da Akkad sonrası döneme tarihlenmektedir. Buna karşın, Amida
Höyük’te dönemin karakteristik Metalik Seramik ve Koyu Ağızlı Portakal Rengi
Çanaklarına ait herhangi bir parça ele geçmemiş, dolayısı ile höyükte bu dönemde
yerleşildiğine ilişkin bir bulgu elde edilmemiştir.
Yukarı Dicle havzasında Orta Tunç Çağı, standart Kırmızı-Kahverengi Boya
Astarlı Kaplar ve Habur Boyalıları ile tanımlanmaktadır. Amida Höyük’te bu seramik gruplarına ait parçaların varlığı, Yukarı Dicle havzasındaki çoğu yerleşim biriminde olduğu gibi, burada da yerleşilmiş olduğuna işaret etmektedir. Yüzeyi düzeltilmiş standart tek renkli kaplara ve ince hamurlu bej astarlı kaplara ait parçalar ile
olasılıkla Nuzi Boyalılarına ait bir gövde parçası, höyüğün Mitanni döneminde de
kullanıldığını göstermektedir. Orta Assur yazılı belgelerine göre Amid ya da Amedi,
Bit-Zamani adlı bir Arami kabilesinin başkentidir. Kentin MÖ 1260-1190 yıllarında Orta Assur krallığının egemenliğine girdiği bilinse de, höyük yüzey malzemesi
arasında Orta Assur dönemine tarihlenen parçalara rastlanmamıştır. Olasılıkla Orta
Assur yerleşimi, kentin başka bir bölümüne kaydırılmış olmalıdır.

Keywords

Diyarbakır, Amida Höyük, Kalkolitik dönem, Tunç Çağı, Demir Çağ, Roma-Bizans dönemi, Selçuklu dönemi.

The Earliest Settlement of the City of Diyarbakır: Amida Höyük at İçkale

Abstract

The settlement history of the city of Diyarbakır dates back to the 4th Millennium
BC as attested on the mound located in the acropolis of the fortified city. At several
contemporary settlements of Northern Mesopotamia, both the local hand made
vessels and wheel made Uruk vessels as well as flaring rim bowls are observed;
however, on Amida Höyük, only local vessels are collected, determining a settlement founded by a local population. A group of sherds with rests of a burnished slip
point to the existence of a settlement dating to the transition from Late Chalcolithic
to the Early Bronze Age.
Similar to several sites excavated in the Upper Tigris region, no surface finds
are dated to the first half of the 3rd Millennium BC and the mound seems to have
been resettled from the middle of the 3rd Millennium BC onwards. A few sherds
belong to fine pasted, wheel made vessels fired in high temperatures distinguished
as the slipped and burnished variant of the “Plain Simple Ware” of Northern
Mesopotamia. One sherd belongs to the joint of a high stemmed bowl resembling
those from the Early Bronze Age III contexts of the Middle Euphrates region. One
sherd of the Early Transcaucasian III ware enriches the rare existence of this ware
in the Upper Tigris region. The earliest written source found in the Upper Tigris
region is the stele of the Akkadian Emperor Naramsin, erected at Pir Hüseyin after
the conquest of the region in the 23rd century BC. The Akkadian supremacy in the
region lasted ca. one century and the post Akkadian period in the last two centuries
of the millennium; however, the characteristic Metallic Ware and Dark Rimmed
Orange Bowls that would have point to the inhabitance during this period, are not
found at Amida Höyük.

Keywords

Diyarbakır, Amida Höyük, Chalcolithic period, Bronze Age, Iron Age, Roman-Byzantine period, Seljukid period.

References

• Abay 1997 Abay, E. 1997, Die Keramik der Frühbronzezeit in Anatolien mit ‘syrischen Affinitäten’, Münster.
• Abu’l-Farac Abu’l-Farac, Gregory (Bar Habraeus), Abu’l Farac Tarihi I (Suryancadan İngilizceye çev. Ernest A. Wallis Budge, Türkçeye çev. Ö. R. Doğrul), 1987, Ankara.
• Akkermans 1988 Akkermans, P. M. M. G., “An Updated Chronology of the Northern ‘Ubaid and Late Chalcolithic Periods in Syria: New Evidence From Tell Hammam et-Turkman”, Iraq 50, 109-136.
• Akkermans – Schwartz 2003
• Akkermans, P. M. M. G. – G. M. Schwartz, The Archaeology of Syria From Complex Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (ca. 10,000-300 BC). Cambridge World Archaeology, Cambridge.
• Akşit 1970 Akşit O., Roma İmparatorluk Tarihi (M.S. 193-395), İstanbul. Algaze 1989 Algaze, G., “The Uruk Expansion: Cross-cultural Exchange in Early Mesopotamian Civilization”, Current Anthropology 30/5, 571-608.
• Algaze 1999 Algaze, G., “Trends in the Archaeological Development of the Upper Euphrates Basin of South-eastern Anatolia during the Late Chalcolithic and Early Bronze Ages”, G. Del Olmo Lete ve J.-L. Montero Fenollós (eds.), Archaeology of the Upper Syrian Euphrates, The Tishrin Dam Area, Barcelona, 535-572.
• Algaze v.d. 1990 Algaze, G. – A. Evins – M. L. Ingraham – L. Marfoe – K. A. Yener, Town and Country in Southeastern Anatolia II: The Stratigraphic Sequence at Kurban Höyük. Oriental Institute Publications 110, Chicago.
• Amiran 1968 Amiran, R., “Chronological Problems of the Early Bronze Age. Early Bronze I-II: The City of Arad, Early Bronze III: The Khirbet Kerak Ware”, AJA 72, 316-318.
• Ammianus Marcellinus Ammianus Marcellinus. The History (Çev. J. C. Rolfe) Loeb Classical Library edition, 1963 (ilk baskı 1935), Boston.
• Anastasio 2010 Anastasio, S., Atlas of the Assyrian Pottery of the Iron Age. Subartu XXIV, Turnhout.
• Arthur 2007 Arthur, P., “Byzantine and Turkish Glazed Ceramics in Southern Apulia, Italy”, Byzas 7, 239-254.
• Aslanapa 1962a Aslanapa, O., “Diyarbakır Sarayı Kazısı ilk Rapor (1961)”, TAD XI/2, 10-18.
• Aslanapa 1962b Aslanapa, O., “Erster Bericht Über Die Ausgrabung des Palastes von Diyarbakır”, IstMitt 12, 115-128.
• Aslanapa 1965 Aslanapa, O., “Die Ausgrabung des Palastes von Diyarbakır”, Atti del Secondo Congresso internationale di Arte Turca, Napoli, 13-29.
• Braidwood – Braidwood 1960 Braidwood, R. J. – L. S. Braidwood, Excavations in the Plain of Antioch I. The Earlier Assemblages. Phases A-J. Oriental Institute Publications 61. Chicago.
• Bulduk 2004 Bulduk, A., El-Cezire’nin Muhtasar Tarihi (Yay. Haz. M. Öztürk – İ. Yılmazçelik), Elazığ.
• Bulut 1984 Bulut, L., “Kabartma Desenli Samsat Ortaçağ Seramikleri”, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi VII: 1-18.
• Bulut 2000 Bulut, L., Samsat Ortaçağ Seramikleri: Sıraltı ve Lüsterler. İzmir. Burney 1958 Burney, Ch., “Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age”, Anatolian Studies 8, 157-209.
• Cahen 1935 Cahen, C., “Le Diyâr Bakr au temps des premiers Urtukides”, Journal Asiatique 227, 219-276.
• Creekmore 2007 Creekmore, A., “The Upper Tigris Archaeological Research Project (UTARP): A Summary and Synthesis of the Late Chalcolithic and Early Bronze Age Remains from the First Three Seasons at Kenan Tepe”, Anatolica 33, 75-128.
• Cescioli – Laneri 2011 Crescioli, L. – N. Laneri, “Downsizing a Ceremonial Center. A Brief Overview of the Late Bronze Age Period at Hirbemerdon Tepe (SE Turkey)”, Anatolica, 37, 115-146.
• Curtis 1989 Curtis, J., Excavations at Qasrij Cliff and Khirbet Qasrij, British Museum Western Asiatic Excavations I, London.
• Çıkkı 2004 Çıkkı, M. F., Naum Faik ve Süryani Rönesansı / Naum Faik; Syriac Christians Renaissance, İstanbul.
• D’Agostino 2010 D’Agostino, A., “The Upper Khabur and Upper Tigris Valleys Between the End of the Late Bronze Age and the Beginning of the Iron Age: An Assessment of the Archaeological Evidence (Settlement Patterns and Pottery Assemblages)”, K. Strobel (ed.), Empires after the Empire: Anatolia, Syria and Assyria after Suppiluliuma II (ca. 1200-800/700 B.C.), Eothen 17, Firenze, 87-137.
• Demirtaş 2007 Demirtaş, A., İslam Fethine Kadar Diyarbakır (Fırat Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ.
• Diehl 1937 Diehl, Ch., Bizans İmparatorluğu Tarihi (Türkçeye çev. T. Bıyıklıoğlu), İstanbul.
• Döğer 1998 Döğer, L. “İzmir Arkeoloji Müzesi Kolleksiyonları’ndaki Sualtı Buluntusu Slip Teknikli Bizans Seramikleri”, Adalya III, 179-194.
• Dönmez – Bryce 1949 Dönmez, A. – W. C. Bryce, “The Distribution of Some Varieties of Early Pottery in South-East Turkey”, Iraq 11/1, 44-58.
• Grube 1995 Grube, E. J., Cobalt and Lustre: The First Centuries of Islamic Pottery. The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art 9, London ve Oxford.
• Guarducci 2011 Guarducci, G., Facing an Empire: Hirbemerdon Tepe and the Upper Tigris Region during the Early Iron Age and Neo-Assyrian Period. Gorgias Near Eastern Studies 56. New Jersey.
• Güçer 1964 Güçer, L., XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler. İktisat Fakültesi Yayını 152. İstanbul.
• Güneli 2001/2002 Güneli, Z., “Kaybolmakta olan, Tarih, Kültür ve Mimari Miraslar Kenti Kale-Kent, Diyarbakır”, Türkiye Mühendislik Haberleri 412, 27-30.
• Güney 1990 Güney, E., “Dicle Irmağında Kelek Taşımacılığı”, Coğrafya Araştırmaları, 1/2, 323-327.
• Haller 1954 Haller, A., Die Gräber und Grüfte von Assur. Wissenschaftliche Veröffentlichungen der Deutschen Orient Gesellschaft 65. Berlin.
• Hayes 1972 Hayes, J. W., Late Roman Pottery, London.
• Helwing 2000 Helwing, B., “Regional Variation in the Composition of Late Chalcolithic Pottery Assemblages”, Varia Anatolica 11, 145-164.
• Henshaw 1968 Henshaw, R. A., “The Office of Şaknu in Neo-Assyrian Times. II”, Journal of the American Oriental Society 88/3, 461-483.
• Hoh 1981 Hoh, M. R., “Die Keramik von Hassek Höyük”, Istanbuler Mitteilungen, 31, 31-82.
• al-Friq 1959 Ibn al Azraq al-Friq, Tarkh al-Fariq, B. A. L. Awad, Cairo. İzgöer 1999 İzgöer, A, Z., Diyarbakır Salnâmeleri 1286-1323 (1869-1905) III, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları 14, İstanbul, 253-263.
• Jones 1937 Jones, A. H. M., The Cities of the Eastern Roman Provinces, Oxford.
• Karg 1999 Karg, N., “Gre Dimse 1998: Preliminary Report”, N. Tuna ve diğ. (eds.), Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 1998 Yılı Çalışmaları, Ankara, 237-296.
• Karul v.d. 2002 Karul, N. – A. Ayhan – M. Özdoğan, “2000 Yılı Mezraa-Teleilat Kazısı”, N. Tuna ve J. Velibeyoğlu (eds.), Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2000 Yılı Çalışmaları, Ankara, 101-141.
• Kessler 1980 Kessler, K., Untersuchungen zur historischen Topographie Nordmesopotamiens nach keischriftlichen Quellen des 1. Jahrtausends v. Chr., Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients 26, Wiesbaden.
• Kınal 1954 Kınal, F., “Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Tetkik Gezisi Raporu”, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi 12/1-2, 77-89.
• Laneri v.d. 2008 Laneri, N. – M. Schwartz – J. Ur – S. Valentini – A. D’agostino – R. Berthon – M. M. Halde, “The Hirbemerdon Tepe Archaeological Project 2006-2007. A Preliminary Report on the Middle Bronze Age ‘Architectural Complex’ and the Survey of the Site Catchment Area”, Anatolica 34, 177-240.
• Lipinski 2000 Lipinski, E., The Aramaeans: their ancient history, culture, religion, Orientalia Lovaniensia analecta 100, Leuven.
• Lumsten 1999 Lumsten, S., “Neo-Assyrian Pottery from Nineveh”, A. Hausleiter ve A. Reiche (eds.), Iron Age Pottery in Northern Mesopotamia, Northern Syria and South-eastern Anatolia, Altertumskunde des Vorderen Orients 10, Münster, 3-15.
• McNicoll 1983 McNicoll, A., Taşkun Kale Keban Rescue Excavations, Eastern Anatolia, British Archaeologic al Reports, Oxford.
• Mason 1997 Mason, R. B., “Medieval Iranian Lustre-Painted and Associated Wares: Typology in a Multidisciplinary Study”, Iran, 35, 103-135.
• Matney – Rainville 2005 Matney, T. – L. Rainville, “Archaeological Investigations at Ziyaret Tepe, 2003-2004”, Anatolica 31, 153-88.
• Matney – Somers 1999 Matney, T. – L. Somers, “The Second Season of Work at Ziyaret Tepe in the Diyarbakır Province, Preliminary Report”, Anatolica 25, 203-220.
• Matney v.d. 2003 Matney, T. – J. MacGinnis – H. McDonald – K. Nicoll – L. Rainville – M. Roaf – M. L. Smith – D. Stein, “Archaeological investigations at Ziyarettepe-2002”, Anatolica 29, 175-221.
• Matney v.d. 2004 Matney, T. – M. Roaf – J. Mc Ginnis – H. Mc Donald, “Excavations at Ziyaret Tepe, 2001”, Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2001 Yılı Çalışmaları, Ankara, 387-423.
• Matney v.d. 2007 Matney, T. – L. Rainville – K. Köroğlu – A. Keskin – T. Vorderstrasse – N. Özkul Fındık – A. Donkin, “Report on Excavations at Ziyaret Tepe, 2006 Season”, Anatolica 33, 23-74.
• Matney v.d. 2009 Matney, T. – T. Greenfield – B. Hartenberger – A. Keskin – K. Köroğlu – J. Mac Ginnis – W. Monroe – L. Rainville – M. Shepperson – T. Vorderstrasse – D. Wicke, “Excavations at Ziyaret Tepe 2007-2008”, Anatolica 35, 37-84.
• Mellink 1992 Mellink, M. J., “Anatolia”, R. W. Ehrich (ed.), Chronologies in Old World Archaeology, Chicago,171-220.
• Merpert – Munchaev 1993 Merpert, N. Y. – R. M. Munchaev, “Yarım Tepe III: The Ubaid Levels”, N. Yoffee ve J. J. Clark (eds.), Early Stages in the Evolution of Mesopotamian Civilization, London, 225-240.
• Meyer 2011 Meyer, J.-W., “City Planning”, M. Lebeau (ed.), Associated Regional Chronologies for the Ancient Near East and Eastern Mediterranean I: Jezirah, Turnhout, 129-136.
• Ökse 2012 Ökse, A. T., “Salat Tepe Stratigrafisine göre Yukarı Dicle Havzası Kronolojisi”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Dergisi XVII, 1-29
• Ökse 2014 Ökse, A. T., “Ilısu Barajı İnşaat Sahası’nda Yeni bir Erken Tunç Çağı Mezarlığı: Tatıka”, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler 38, 8-10.
• Ökse – Görmüş 2006 Ökse, A. T. – A. Görmüş, “Excavations at Salat Tepe in the Upper Tigris Region: Stratigraphical Sequence and Preliminary Results of the 2005-2006 Seasons”, Akkadica, 127, 119-149.
• Ökse – Görmüş 2013 Ökse, A. T. – A. Görmüş, “Mesopotamian Chalcolithic Cultures in the Upper Tigris Region: A Case Study on Salat Tepe and its Environment”, Y. Morozova ve H. Oniz (eds.), SOMA
• 2010. Proceedings of the 14th Symposium on Mediterranean Archaeology, British Archaeological Reports International Series 2555, Oxford, 133-146.
• Ökse v.d. 2009 Ökse, A. T. – A. Görmüş – E. Atay – Y. Muluk – M. Eroğlu – S. Torpil – A. A. Bayraktar, Y. Tan – N. Balkan Atlı – L. Astruc – N. Kayacan, “Ilısu Barajı İnşaat Sahası Yüzey Araştırmasında Belirlenen Arkeolojik Alanlar”, Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi 7, 71-94.
• Ökse v.d. 2012 Ökse, A. T. – E. Oybak Dönmez – A. Görmüş – M. Gürbüz – M. Özdeğer, “The Middle Bronze Age Farming Economy of the Upper Tigris Region: A Reconstruction Basing on Archaeological, Archaeobotanical and Ethnoarchaeological Analysis”, Akkadica 133/1, 67-106.
• Ökse v.d. 2013 Ökse, A. T. – A. Görmüş – E. Atay – N. Erdoğan, “Ilısu Barajı İnşaat Sahası 2011 Kazıları”. KST 34/2, 25-34.
• Ökse v.d. 2014 Ökse, A. T. – H. Taşkıran – M. Kartal – A. Görmüş – E. Atay – N. Erdoğan, “Ilısu Barajı İnşaat Sahası 2012 Kazıları”, KST 35/1, 102-112.
• Özfırat 2006 Özfırat, A., Üçtepe II. Tunç Çağları (Kazı ve Diyarbakır-Bismil Yüzey Araştırması Işığında), İstanbul.
• Özkul-Fındık 2008 Özkul-Fındık, N., Hasankeyf Seramikleri (2004-2006), Ankara. Parker 1997 Parker, J. B., “Garrisoning the Empire: Aspects of the Construction and Maintenance of Forts on the Assyrian Frontier”, Iraq 59, 77-87.
• Parker 2002 Parker, J. B., “At the edge of the Empire: conceptualizing Assyria’s Anatolian frontier ca 700 BC”, Journal of Anthropological Archaeology 21, 371-395.
• Parker – Creekmore 2002 Parker, J. B. – A. Creekmore, “The Upper Tigris Archaeological Research Project: a Final Report from the 1999 Field Season”, Anatolian Studies, 52, 19-74.
• Schachner 2002a Schachner, A., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Giricano (Diyarbakır/Türkei) 2000”, Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2000 Yılı Çalışmaları, Ankara, 549-611.
• Schachner 2002b Schachner, A., “Ausgrabungen in Giricano (2000-2001). Neue Forschungen an der Nordgrenze des Mesopotamischen Kulturraums”, IstMitt 52, 9-57.
• Schachner 2003 Schachner, A., “From the Bronze to the Iron Age. Identifying Changes in the Upper Tigris Region. The Case of Giricano”, B. Fischer v.d. (eds.), Identifying Changes. The Transition from Bronze to Iron Ages in Anatolia and its Neighbouring Regions, İstanbul, 151-163.
• Schachner 2004 Schachner, A., “Vorbericht über die Ausgrabungen in Giricano, 2001”, Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2001 Yılı Çalışmaları, Ankara, 505-546.
• Schröder 1920 Schröder, O., Keilschrifttexte aus Assur verschiedenen Inhalts. Wissenschaftliche Veröffentlichungen der Deutschen OrientGesellschaft 35, Leipzig. Schwartz 1988 Schwartz, G. M., A Ceramic Chronology from Tell Leilan: Operation I. New Haven, London.
• Schwartz 1989 Schwartz, G. M., “The Origins of the Aramaeans in Syria and Northern Mesopotamia: Research Problems and Potential Strategies”. O. M. C. Haex, H. H. Curvers ve P. M. M. G.
• Akkermans (eds.), To the Euphrates and Beyond. Archaeological Studies in honour of Maurits N. Van Loon, Rotterdam, 275-291.
• Segal 1996 Segal, J. B., Edessa (Urfa) Kutsal Şehir (çev. A. Aslan), 2002, İstanbul.
• Sevim – Yücel 1989 Sevim, A. – Y. Yücel, Türkiye Tarihi. Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Ankara.
• Sievertsen 2010 Sievertsen, U., “Iron Age Pottery Inventories from the New Excavations at Tell Halaf (2006-2007)”, P. Matthiae ve diğ. (eds.), Proceedings of the 6th International Congress of the Archaeology of the Ancient Near East 2, Wiesbaden, 651-668.
• Soyukaya 1999 Soyukaya, N., “Arkeolojik Araştırmalar Işığında Diyarbakır ve Çevresi”, Diyarbakır: Müze Sehir, İstanbul, 27-37.
• Soyukaya v.d. 2011 Soyukaya, N. – E. Alpay – F. Kaya – E. Hanar – Ş. Yumruk – Z. Han – O. Balsak, Diyarbakır Kültür Envanteri (Merkez) 1, Diyarbakır.
• Sözen 1971 Sözen, M., Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul. Sözer 1969 Sözer, A. N., Diyarbakır Havzası, Ankara.
• Speiser 1996 Speiser, J. M., Die Byzantinische Keramik aus der Stadtgrabung von Pergamon, Berlin.
• Uysal 2007 Uysal, A. O., “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Seramik Buluntuları”, Byzas 7, 545-558.
• Uzunçarşılı 1984 Uzunçarşılı, İ. H., Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara.
• Uzunçarşılı 1988 Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı Tarihi I-III, Ankara. Van de Mieroop 2007 Van de Mieroop, M., A History of the Ancient Near East, ca. 3000-323 BC, Oxford.
• Watson 2004 Watson, O., Ceramics from Islamic Lands: Kuwait National Museum, the Al-Sabah Collection, London.
• Wilhelm 1978 Wilhelm, G., “Zur Rolle des Großgrundbesitzes in der hurritischen Gesellschaft”, Revue Hittite et Asianique 36, 205-213.
• Wilhelm 1980 Wilhelm, G., Das Archiv des Silwa Teššup, Heft 2: Rationenlisten I, Wiesbaden.
• Wilhelm 1982 Wilhelm, G., Grundzüge der Geschichte und Kultur der Hurriter. Darmstadt.
• Wilkinson – Tucker 1995 Wilkonson, T. J. – D. J. Tucker, “Settlement Development in the Northern Jezira, Iraq”, Iraq Archaeological Reports 3. Warminster.
• Williams 1989 Williams, C., Anemorium. The Roman and Early Byzantine Pottery. Pontifical Institute of Medieval Studies. Toronto.
• Winter 2010 Winter, I. J., On Art in the Ancient Near East I: of the First Millennium B.C.E., Leiden.
• Yalçın 2004 Yalçın, A. B., “VI. Yüzyılda Roma İmparatorluğu’nun Doğu Sınırları ve Amida (Diyarbakır) Kenti”, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, Diyarbakır, 225-235.
• Yamada 2000 Yamada, S., The Construction of the Assyrian Empire. A Historical Study of the Inscriptions od Shalmaneser III (859- 854 BC) Relating to his Campaigns to the West, Leiden. Yıldırım 2012 Yıldırım, N., “Yeni Asurca Belgelerde Geçen Amidi Şehri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 52/2, 91-101.
• Yılmazçelik 1995 Yılmazçelik, İ., XIX. Yüzyılın ilk yarısında Diyarbakır (1790- 1840), Türk Tarih Kurumu Yayınları XIV/21, Ankara.
• Yılmazçelik 2001 Yılmazçelik, İ., “XVIII. ve XIX. Yüzyılda Diyarbakır Kalesi ve Diyarbakır Surları”, I. Bütün Yönleriyle Diyarbakır Sempozyumu, Ankara, 30-48.
• Yinanç 2001 Yinanç, M. H., “Diyarbekir”, Islam Ansiklopedisi 3, 601-626.
• Yona-Walksman 2007 Yona-Walksman, S., “Byzantine Chersonesos, an investigation of the local production of ceramics by chemical analysis”, Byzas 7, 383-398.
• Zorlu 2004 Zorlu, C., “İlk İslam Coğrafyacılarına Göre Diyarbakır”, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri, Diyarbakır, 849-861.