TANZİMAT DÖNEMİNDE RUMELİ KAZASKERLERİ (1839-1861)

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 11, 171 - 201, 30.05.2023

Zeynep Altuntaş

https://doi.org/10.32953/abad.1245676

Öz

Kazaskerlik, Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinden itibaren ilmiye sınıfının mühim görevlerinden biri olmuştur. Osmanlı’nın erken dönemlerinde birden fazla olduğu anlaşılan kazaskerlerin daha sonra Rumeli ve Anadolu kazaskerliği olarak ikiye ayrıldığı görülmektedir. Klasik dönemde Divan-ı Hümayun üyesi de olan kazaskerler modern dönemde ilmiye sınıfının zirvesi olan şeyhülislamlıktan bir önceki basamakta yer almışlardır. Zaman zaman itibarında ve buna bağlı olarak yetkilerinde artışlar veya eksilmeler olan kazaskerlerin en bilinen görevleri kadılık makamının başında olması sebebiyle yargılama görevi, kadıları ve müderrisleri tayin, teftiş ve azl etmeleridir.
Bu çalışmada rütbesi Anadolu kazaskerlerinden yüksek ve dolayısıyla ilmiye mesleğinin başı olan şeyhülislamlığa geçişte şansı daha fazla olan Rumeli kazaskerleri incelendi. Bu yapılırken kazaskerliğin itibarlı bir memuriyet haline geldiği Tanzimat döneminin zirvesi denebilecek Sultan Abdülmecid döneminde (1839-1861) kazaskerliğe başlayanlar seçildi. Prosopografi yöntemi kısmen kullanılarak kazaskerlerin aile bağları, ailelerin mesleki kökenleri yani sosyal kökenleri ortaya konuldu. Çoğu ilmiyeden ve önemli ailelere mensup kazaskerlerin yanında başka meslek guruplarından olduğu düşünülen ailelere sahip kazaskerlere de vurgu yapıldı. Ayrıca kazaskerlerin bu göreve tayinleri, görev süreleri ve görev sürelerinin uzatılması gibi konular incelendi. Tüm bunlar klasik ve modern dönem kazaskerlik yapısı karşılaştırılarak, farklılıklar ve benzerlikler ortaya konularak yapıldı.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Dönemi, Rumeli, Kazasker, İlmiye, Ulema, Aileler

RUMALIA KAZASKERS IN THE TANZIMAT PERIOD (1839-1861)

Öz

The institution of kazasker has been one of the important duties of the ilmiye class since the first periods of the Ottoman Empire. It is seen that the kazaskers, which were understood to be more than one in the early periods of the Ottoman Empire, were later divided into two as Rumelian and Anatolian kazaskers. Kazaskers, who were also members of the Divan-ı Hümayun in the classical period, took place in the previous step of the sheikh al-Islam, which was the peak of the ilmiye class in the modern period. The most well-known duties of the kazaskers, who have increased or decreased in their reputation from time to time and accordingly in their authority, are the duty of judging, appointing, inspecting and dismissing the kadis and mudarris as they are at the head of the kadi's office.
In this study, Rumelian kazaskers, who had a higher rank than Anatolian kazaskers and therefore had a better chance of transitioning to sheikh al-Islam, who was the head of the ilmiye profession, were examined. While doing this, those who started to work as kazasker during the reign of Sultan Abdülmecid (1839-1861), which can be called the peak of the Tanzimat period, when the kazaskery became a respected civil servant, were selected. By partially using the prosopography method, the family ties of the kazaskers, their professional origins, that is, their social origins, were revealed. In addition to the kazaskers, most of whom were from the ilmiye and from important families, the kazaskers who had families that were thought to be from other professional groups were also emphasized. In addition, subjects such as the appointment of the kazaskers to this duty, their term of office and the extension of their term of office were examined. All of this was done by comparing the structure of the classical and modern period kazasker institution, revealing the differences and similarities.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Period, Rumelia, Kazasker, İlmiye, Ulema, Families

Kaynakça

• ABDURRAHMAN ŞEREF, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, I, Karabet Matbaası, İstanbul 1315.
• ABDURRAHMAN ŞEREF, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, II, Karabet Matbaası, İstanbul 1318.
• ALAN Ercan, Kadıasker Ruznamçelerine Göre XVII. Yüzyılda Rumeli’de Kadılık Müessesesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2015.
• ALTUNTAŞ Zeynep, Sultan Abdülmecid Dönemi Osmanlı Ulemâsı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2013.
• ALTUNTAŞ Zeynep, "Sultan Abdülmecid Döneminde Trabzonlu Bir Şeyhülislam: Şatırzade/Meşrebzade Mehmed Arif Efendi", 1. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon'da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı, c. 1, (8-10 Ekim 2015, Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Trabzon Büyükşehir Belediyesi), Değişim Yayınları, İstanbul 2016, ss. 97-111.
• AYDIN M. Âkif, Osmanlı Hukuku Devlet-i Aliyye’nin Temeli, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2020.
• BALTACI Cahit, “Arpalık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, III (İstanbul 1991), ss. 392-393.
• BEYAZIT Yasemin, “Osmanlı İlmiyye Bürokrasisinde Şeyhülislamlığın Değişen Rolü ve Mülâzemet Sistemi (XVI.-XVIII Yüzyıllar)”, Belleten, LXXIII/267, (2009), ss. 423-441.
• CEVDET PAŞA, Tezâkir, 40, Yay. Cavid Baysun, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. bs., Ankara 1991.
• ÇELİK Murat, Osmanlı İlmiye Sınıfının Kıyafet Normu ve Giysileri, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2021.
• DEMİRHAN ERDEMİR Ayşegül, “Abdülhak Molla”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, I (İstanbul 1988), ss. 210-211.
• DERMAN Uğur, “Mustafa İzzet, Yesârîzâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XXXI, (Ankara 2020), ss. 307-309.
• DERMAN Uğur, “Mustafa İzzet, Kazasker”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XXXI, (Ankara 2020), ss. 304-307.
• GÖLCÜK Şerafettin - YURDAGÜR Metin, “Gelenbevî”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XIII, (İstanbul 1996), ss. 552-555.
• GÜLDÖŞÜREN, Arzu, “Üç Asır İstanbullu Bir Ulema Ailesi: Arabzadeler”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 23/45 (2018/2), ss. 27-79.
• EVSEN Esra, Osmanlı İlmiye Teşkilâtında Mülazemet Sistemi (18. Yüzyıl Örneği), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009.
• İNAL İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri, I, Dergâh Yayınları, 3. bs., İstanbul 1988.
• İPŞİRLİ Mehmet, “Anadolu Kadıaskeri Sinan Efendi Hakkında Yapılan Tahkikat ve bunun İlmiye Teşkilâtı Bakımından Önemi”, İslâm Tetkikleri Dergisi, VIII/1-4, (1984), ss. 205-218.
• İPŞİRLİ Mehmet, “Dürrîzâdeler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, X (İstanbul 1994), ss. 38-39.
• İPŞİRLİ Mehmet, “Osmanlı Devleti’nde Kazaskerlik (XVII. yüzyıla kadar)”, Belleten, LXI/232, (1997), ss. 597-699.
• İPŞİRLİ Mehmet, “Kazasker”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XXV (Ankara 2002), ss. 140-143.
• KILIÇ Cihan, “Osmanlı Devlet Teşkilâtında Yargının İdari Denetimi: Kadıasker Teftiş Örneği”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6/2, (Aralık 2019), ss. 333-365.
• KORKMAZ Betül, H.1245/1246 (M.1829-1830-1831) Tarihli 64 Numaralı Anadolu Kazaskerliği Ruznamçe Defterine Göre Osmanlı İlmiye Bürokrasisi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir 2020.
• KURU Levent, Osmanlı İlmiye Tevcihâtı (1693-1725), Paradigma Akademi Yayınları, Çanakkale 2020.
• MEHMED SÜREYYA, Sicill-i Osmanî, I-IV, Matbaa-i Amire, 1308, 1311.
• MEHMED SÜREYYA, Sicill-i Osmanî, I-III, V, Haz. Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• MERT Talip, “Kadıasker Mustafa İzzet Efendi”, M. Uğur Derman 65. Yaş Armağanı, 2020 İstanbul, ss. 399-416.
• PAKALIN Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2004.
• SAHHÂFLAR ŞEYHİ-ZADE SEYYİD MEHMED ESʻAD EFENDİ, Vakʻa-nüvîs Esʻad Efendi Tarihi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, Haz. Ziya Yılmazer, İstanbul 2000.
• SİYER Ahmet, Osmanlı İlmiye Teşkilatında Kurumsal Dönüşüm Sürecinde Kadıasker-Şeyhülislam İlişkileri (1600-1800), Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli 2020.
• ŞENTOP Mustafa, Osmanlı Yargı Sistemi ve Kazaskerlik, Kadim Yayınları, 2. bs., Ankara 2021.
• UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. bs., Ankara 1988.
• UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Tarih Kurumu Yayınları, 2. bs., Ankara 1984.
• YILMAZER Ziya, “Esad Efendi, Sahaflar Şeyhizade (1789-1848)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XI, (İstanbul 1995), ss. 341-345.
• YURDAKUL İlhami, Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilâtı’nda Reform (1826-1876), İletişim Yayınları, İstanbul 2008.