The Portal of the ‘‘İnce Minare Madrasa’’ or the “Gate of Victory” (Bāb āl-Nasr) of Dār’āl-Mūlk Konya: An Interpretation

Yıl 2024, Sayı: ARIŞ 25. SAYI, 127 - 1634, 30.12.2024

Ziya Kenan Bilici

https://doi.org/10.32704/akmbaris.2024.200

Öz

The Ince Minare Madrasa, built by the famous Seljuk vizier Sāhib Fahr al-Dīn ‛Alī, has been the subject
of many studies, and various evaluations have been made on the plan of the building, especially its portal and
Kalūk ibn ‛Abd Allāh. The monumental portal, rises as an independent mass in the centre of the eastern façade
of the madrasa, is undoubtedly one of the most remarkable designs of the Seljuk period with its ornamentation
and plasticity and deserves to be the subject of a new study again.
The portal protruding from the eastern façade of the madrasa, is a prestigious and monumental building
element dependent on the rectangular and detached building mass behind it. The portal which currently has a
height of 10.00 m. stands out not only with its concave curved deep niche surrounded by a wide encircling arch,
but also with the thuluth inscriptions surrounding the façade composition and various decorative elements carved
in relief, as a high geometric design and an extraordinary example of creativity that gives the facade layout a
sculptural appearance. The absolute symmetry created by the spiral arrangement of the surahs of al-Fath and
Yāsīn, stacked in thuluth on the legs of the arch covering the door and the borders with transverse and concave
profiles bordering the rectangular prismal mass of the portal on both sides, clearly reveals that the whole mass
design is based on writing and that the portal is the product of a construction activity that emphasises the element
of writing.
In this context, it can be easily concluded that this monumental building element is not a madrasa, but a
prestige structure that reflects the power of the Sultanate as an ‘urban symbol’ in the public sphere in the Seljuk
capital Konya, in other words, it is the product of an extraordinary design that carries the insignia of the Seljuk
Sultanate and revives the glorious memories of the Middle Ages by giving it the appearance of a monumental
‘darwaza’ that will not fade from memory. Considering the fact that the most important details that give the portal,
which is shaped with extraordinary subtlety and a high knowledge of geometry, its main meaning and character,
are the sûrah of al-Fath (Conquest), which is stacked in thuluth to bless a great victory and conquest won by
war, there is no reason not to accept that this monumental mass was once built as a ‘Victory Gate’ (Bāb al-Nasr).
It should be pointed out that another building element in the ‘İnce Minare Madrasa’, which was designed
to be dedicated to the memory of a war victory and an important conquest, is the ‘minaret’ that gives the madrasa
its name.
In the medieval urban panorama of the 13th-century medieval city of Dār al-Mūlk Konya, with its majestic
silhouette that is particularly prominent and can be perceived from many kilometres away, there is no reason
not to think that the ‘minaret’ in question was once built and functioned as a ‘sultanic urban symbol’ welcoming
those arriving to the Seljuk capital from distant lands, rather than a building element belonging to the madrasa’s
masjid.
The building in question is located on the main road route connecting the city to its hinterland from the
west during the Seljuk era, starting from the city gate where ‘Ehmedek’, which is known to have been built
by Sultan Izz el-dīn Keykāvus I as a military garrison connected to the outer walls from the inside, is located
at a point where the road extending in the west-east direction ends at the wall line surrounding the ‘Alaeddin
Hill’ where the Seljuk Palace is located. In this context, there can be no doubt that this monument was built as
a ‘Tower of Victory’ rising in the same position in front of and across the road from the ‘Victory Gate’, which
was certainly connected by a bridge over the moat and allowed access to the Inner Fortress from the west.

Anahtar Kelimeler

Konya, İnce Minare Madrasa, Kalūk ibn ‛Abd Allāh, Victory Gate (Bāb al-Nasr), Victory Tower

“İnce Minareli Medrese” Taçkapısı Yahut Dârû’l-Mûlk Konya’nın “Zafer Kapısı” (Bâbü`n-Nasr): Bir Yorum

Öz

Selçuklu başkenti Konya’da, vaktiyle Selçuklu Sarayı’nın da bulunduğu İç Kale’yi çevreleyen sur
tahkimatının dışında ve “Alâeddin Tepesi”nin batı kanadı üzerinde yer alan ve “Sâhib Âtâ Dâr’ûl-hadîsi” ya da
daha yaygın olarak “İnce Minareli Medrese” gibi adlarla bilinen yapı, bugüne kadar pek çok çalışmaya konu
edilmiş; başta, bânîsi Sâhib Âtâ Fahrū’d-dîn Ali olmak üzere, planı ve özellikle taçkapısı ile yapının mimarı
olduğu düşünülen Kelûk bin Abdullah üzerine de çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır. Medresenin doğu cephesinin ortasında ve âdeta yapıdan bağımsız bir kütle olarak yükselen anıtsal taçkapısı, tezyinat ve plastisitesiyle,
hiç kuşkusuz, Selçuklu çağının en dikkat çekici tasarımlarından biridir ve bu hâliyle müstâkil bir çalışmaya
yeniden konu edilmeye muhtaçtır.
Medresenin doğu cephesinden çıkma yapan taçkapı, gerisindeki dikdörtgen planlı bir bina kütlesine bağımlı
prestijli ve anıtsal bir yapı ögesidir. Hâlihazırda 10.00 m.ye varan bir yüksekliğe sahip olan taçkapının cephe
yüzeyi, geniş kuşatma kemeriyle çevrelenen içbükey kavisli derin nişi ile olduğu kadar, cephe kompozisyonunu
çevreleyen celî sülüs yazıları ve kabartma olarak işlenmiş çeşitli tezyinî ögeleriyle, fasat düzenini heykelsi bir
görünüme kavuşturan yüksek bir geometrik tasarım ve olağanüstü bir yaratıcılık örneği olarak özellikle öne
çıkar. Kapı açıklığını örten kemerin ayakları ile taçkapının dikdörtgen prizmal kütlesini iki yandan sınırlandıran
enli ve içbükey profilli bordürler üzerine celî sülüs ile istiflenmiş Fetih ve Yâsîn sûrelerinin sarmal bir düzenle
birbirine düğümlenerek oluşturdukları mutlak simetri, bütün kütle tasarımının, yazı üzerine kurulduğunu ve
taçkapının da özellikle yazı unsurunu öne çıkaran bir inşâ faaliyetinin ürünü olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.
Bu bağlamda, taçkapıda, özellikle yazı unsurunun öne çıkartılmış olmasına bakılarak, bu
anıtsal yapı ögesinin, bir medreseden ziyâde, Selçuklu başkenti Konya’da, Sultanlığın gücünü bir “kentsel simge”
hâlinde kamusal alana yansıtan bir prestij yapısı, başka bir deyişle, Selçuklu Sultanlığının nişânesini taşıyan
ve Ortaçağın görkemli anılarını hafızalardan silinmeyecek anıtsal bir “dervâze” görünümüne büründürerek
canlandıran sıradışı bir tasarımın ürünü olduğuna kolaylıkla hükmedilebilir.
Olağanüstü incelikli olarak, yüksek bir geometri bilgisiyle şekillendirilmiş taçkapıya esas anlam ve
karakterini kazandıran en önemli ayrıntıların, muhakkak ki savaşla kazanılmış büyük bir zafer ve fethi kutsamak
üzere celî sülüs ile istiflenmiş Fetih sûresi olduğu dikkate alınırsa, bu anıtsal kütlenin, vaktiyle, bir “Zafer Kapısı”
(Bâbü`n-Nasr) olarak inşâ edilmiş olduğunu kabul etmemek için hiçbir sebep yoktur.
“İnce Minareli Medrese”de, savaşla kazanılmış bir zafer ve önemli bir fethin anısına ithaf olunmak üzere
tasarlanmış bir diğer yapı ögesinin de, medreseye adını veren “minare” olduğuna işâret edilmelidir. Dâr’ûl-Mûlk
Konya’nın, 13.yüzyılın Ortaçağ kent panoramasında bilhassa öne çıkan ve kilometrelerce öteden algılanabilmesini
sağlayan görkemli siluetiyle, sözkonusu “minare”nin, vaktiyle, medresenin mescidine âit bir yapı ögesi olmaktan
ziyâde, uzak diyârlardan Selçuklu başkentine gelenleri karşılayan bir “Sultanî kentsel simge” olarak inşâ edildiği açıktır. Bu bağlamda, Selçuklu çağında, kenti batı yönünden hinterlandına bağlayan ve Sultan I.İzzeddîn
Keykâvus tarafından dış surlara içten eklemlenmiş bir askerî garnizon olarak inşâ ettirilip sonradan Osmanlı
çağında “Zindankale” adı verilen “Ehmedek”in de yer aldığı kent kapısından başlayıp batı-doğu istikâmetinde
uzanarak Selçuklu Sarayı’nın bulunduğu şimdiki “Alâeddin Tepesi”ni tahkim eden sur çizgisine ulaşan ana yol
güzergâhının nihâyetinde yer alan bu görkemli anıtın, muhakkak ki hendek üzerindeki bir köprü vasıtasıyla
irtibatlandırıldığı ve İç Kale’ye batı yönünden dâhil olunmasını sağlayan “Zafer Kapısı”nın önünde ve yol aşırı
karşısında aynı mevkide yükselen bir “Zafer Kulesi” olarak inşâ edildiğine şüphe duyulamaz.

Anahtar Kelimeler

: Konya, İnce Minareli Medrese, Kelûk bin Abdullah, Zafer Kapısı (Bâb’ûl-Nasr), Zafer Kulesi

Kaynakça

• Ahmet Eflâkî. (1973). Âriflerin Menkıbeleri (Manakib al-Ârifin). II. (T.Yazıcı, Çev.) İstanbul: Hürriyet Yayınları.
• Akok, M. (1970). Konya’da İnce Minareli Medresenin Rölöve ve Mimarisi. Türk Arkeoloji Dergisi, (31), 5-36.
• Akok, M. (1975). Konya Şehri İçindeki Alâeddin Tepesinde Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Arkeolojik Kazıların Mimari Buluntuları. Belleten, (39/ 154), 217-224.
• Akok, M. (1977). Konya’da Restore Edilme Yoluyla Kurtarılması Düşünülen Üç Selçuklu Eseri: Sırçalı, Karatay ve İnce Minareli Medreselerin Restorasyon Projeleri. Türk Arkeoloji Dergisi, (41), 48-78.
• Akyurt, Y. (2024). Resimli Türk Âbideleri, 8.Cilt, Ankara:Türk Tarih Kurumu.
• Atçeken, Z. (2000). Konya Şer’iyye Sicil Kayıtlarına Göre İnce Minareli Darü’l Hadis’in Osmanlılar Zamanında Bakımı ve Kullanılması. Yeni İpek Yolu, Konya Ticaret Odası Dergisi, Özel Sayı III, 37-47.
• Atik, N. (2018). Antalya İli Anadolu Selçuklu Dönemi Kayıp Taş Kitabeleri. İlahiyat Araştırmaları Dergisi, (10), 111-158.
• Bakırer, Ö. (1971). Anadolu’da XIII.Yüzyıl Tuğla Minarelerinin Konum, Şekil, Malzeme ve Tezyinat Özellikleri. Vakıflar Dergisi, (IX), 337-365.
• Bayram, S. ve Karabacak, A. H. (1981). Sahib Atâ Fahrü’d-dîn Ali’nin Konya, İmaret ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri. Vakıflar Dergisi, (13/13), 31-69.
• Behrens-Abouseif, D. (1989). Islamic Architecture in Cairo: An Introduction. Leiden.
• Bilici, Z.K. (1989). Antalya Müzesi’ndeki Bir Selçuklu Kitâbesi Üzerine Düşünceler. Antalya 3.Selçuklu Semineri Bildirileri, 45-49, İstanbul: Antalya Valiliği Yayınları
• Bilici, Z.K. (2001-2002). Köprüpazar (Belkıs) Köprüsü Kitabesi Üzerine. Adalya, (V), 173-185.
• Bilici, Z.K. (201 6). Anadolu Selçuklu Çağı Mirası, Mimari, I, Ankara: Selçuklu Belediyesi Yayınları
• Bilici, Z.K. (2022). Anadolu Selçuklu Çağı Taçkapılarında Bazı Strüktürel Özellikler ve Altın Oran Üzerine. Anadolu Selçuklu Çağı Taçkapıları, 1, 225-505.
• Blessing, P. (2018). Moğol Fethinden Sonra Anadolu’nun Yeniden İnşası, Rum Diyarında İslamî Mimari, 1240-1330. (M.Özkılıç, Çev.) İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları
• Bozer, R. (2009). Eğirdir Hanı Kazı Çalışmalarının Ortaçağ Türk Sanatına Katkıları. XI.
• Ortaçağ- Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler, 65-75, İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları Brend, B. (1975). The Patronage of Faḫr ad-dīn ʿAli Ibn al-Ḥusain and the Work of Kalūk Ibn ʿAbd Allāh in the Development of the Decoration of Portals in Thirteenth Century Anatolia. Kunst des Orients, (10/1-2), 160-186.
• Creswell, K.A.C. (1952). The Muslim Architecture of Egypt, Ikhshids and Fatimids, A.D. 939-1171, I, Oxford: Clarendon Press
• Çakmakoğlu Kuru, A. (2008). Orta Çağ Anadolu Türk Mimarisinde Düğüm Motifi ve İkonografisi. Erdem, (51), 23-52.
• Çaycı, A. (2006). Osmanlı Seyyahlarının İzlenimleriyle Konya ve Çevresi. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, ( 21/21), 115-146.
• Çelebi, M.A. (2021). Konya İç Kalesi ve Anadolu Selçuklu Sarayı”, Selçuklu Dönemi Saraylar ve Köşkler, 1, 190-298.
• Değirmençay, V. (2014). Sultan Veled’in Sâhib Ataoğulları’na Methiyeleri. Şarkiyat Mecmuası, (25), 65-85.
• Demiralp, Y. (1996). Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
• Duran, R. (2001). Selçuklu Devri Konya Yapı Kitâbeleri (İnşa ve Ta’mir), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• Durukan, A. (1999). A Medieval Anatolian Architect: Keluk. Art Turc / Turkish Art, 10e Congrès international d’art turc, 277-285.
• Erdemir, Y. (2015). İnce Minareli Medrese, Konya: Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları
• Erdoğru, M.A. (2003). Murad Çelebi Defteri: 1483 yılında Karaman Vilâyetinde Vakıflar-I, Tarih İncelemeleri Dergisi, (18/1), 119-160.
• Eroğlu, Ü. ve Halaç, H.H. (2022). İnce Minareli Medresedeki Nem Problemi ve Çözüm Önerileri. Vakıflar Dergisi, (57), 156-176.
• Fayda, M. (1992). Bey‘atürrıdvân. TDV İslâm Ansiklopedisi, 6, 39-40.
• Gustafson, E. (2018). A Crusader Portal on a Cairene Madrasa. Palimpsests: Buildings,- Sites, Time, 61-88.
• Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (2010). Haz: S.A.Kahraman ve Y.Dağlı, 3/1, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
• Herzfeld, E. (1954). Matériaux pour un Corpus Inscriptionum Arabicarum, Deuxième Partie : Syrie du Nord, Inscriptions et Monuments D’Alep, II, Le Caire:
• Herzfeld, E. (1955). Matériaux pour un Corpus Inscriptionum Arabicarum, Deuxième Partie : Syrie du Nord, Inscriptions et Monuments D’Alep, I, Le Caire:
• İbn Bibi. (2014). El-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye, Selçuknâme, II, (M.Öztürk, Çev.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• Konyalı, İ.H. (1945). Nasrettin Hoca Şehri Akşehir (Tarihi Turistik Kılavuz), İstanbul: Numune Matbaası
• Konyalı, İ.H. (1964). Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya: Yeni Kitap Basımevi
• Kuran, A. (1969). Anadolu Medreseleri, I, Ankara: Ortadoğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları
• Kunıholm, P.I. (2000). Dendrochronologically Dated Ottoman Monuments. A Historical Archaeology of the Ottoman Empire: Breaking New Grounds, 93-136.
• Küçükdağ, Y. (1989). Lâle Devri’nde Konya, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya
• Küçükdağ, Y. Arabacı, C. ve Yenice, M.S. (2020). Tarihî Süreç İçinde Konya Şehrinin Fiziki Gelişimi. Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi, (5), 1-38.
• Lamb, D. (1914/1915-1915/1916). Notes on Seljouk Buildings at Konia. The Annual of the British School at Athens, (21), 31-61.
• Leisten, T. (1996). Mashhad Al-Nasr: Monuments of War and Victory in Medieval Islamic Art. Muqarnas , (13), 7-26.
• Manohar, M. (2021). A Victory Tower Built by a Slave: The Chand Minar at Daulatabad in Deccan India. Muqarnas, (38), 35-76.
• Mayer, W. (2007). The Madrasa of Sultan al-Nasir Muhammad: the Portal. A future for the past: restorations in Islamic Cairo 1973-2004, 95-98.
• Odabaşı, Z. (2018). XV. ve XVI. Yüzyıllarda Konya Ekonomisi: Sâhib Ata Medresesi’nin Malî Tarihi. XVII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, (IV/IV), 1445-1463.
• Ögel, S. (1987)(2). Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• Önder, M. (1962). Mevlanâ Şehri Konya (Tarihî kılavuz), Konya: Yeni Kitap Basımevi
• Önge, M. (2011). Conservation of Cultural Heritage on Alaeddin Hill in Konya from the 19th Century to Present Day, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), ODTÜ/Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara
• Önge, M. (2023). Konya Kalesi ve Tarihi. Konya Kitabı XIX, Türkiye Selçukluları ve Konya, Mimarî, (IV), 113-139.
• Öztürk, O. ve Gümüştop, A. (2021). Türkiye Selçuklu ve Karamanoğulları Dönemi Konya Cami ve Mescid Vakıfları. Konya Vakıfları, 283-299.
• Pinder-Wilson, R. (2001). “Ghaznavid and Ghūrid Minarets”, Iran, (39), 155-186.
• Raby, J. (2004). Nur Al-Din, The Qastal Al-Shu‛aybiyya, and The “Classical Revival. Muqarnas, XXI, 289-310.
• Redford, S. ve Leiser, G. (2008). Taşa Yazılan Zafer, Antalya İç Kale Surlarındaki Selçuklu Fetihnâmesi, İstanbul: Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yayınları
• Sönmez, Z. (1989). Başlangıcından 16.Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• Sönmez, Z. (2002). Kölük b. Abdullah. TDV İslâm Ansiklopedisi, (26), 248-250.
• Sözen, M. (1972). Anadolu Medreseleri, Selçuklu ve Beylikler Devri, II, İstanbul:
• Tabbaa, Y. (1986). Monuments with a Message: Propagation of Jihâd under Nûr al-Din. The Meeting of Two Worlds: Cultural Exchange between East and West during the Period of the Crusade, 223-241.
• Tabbaa, Y. (1993). Survivals and Archaisms in the Architecture of Northern Syria, ca. 1080–ca. 1150. Muqarnas, (10), 29-41.
• Thomas, D. C. (2012). The Metamorphosis of the Minaret of Djām-from Ghūrid ‘Victory Tower’ to Symbol of the New Afghanistan and Global Cultural Property. Archaeology and the (De)Construction of National and Supra-National Polities, Archaeological Review from Cambridge, (27/2), 139-159.
• Tuncer, O.C. (1982). Birkaç Selçuklu Tackapısında Geometrik Araştırmalar. Vakıflar Dergisi, (16/16), 61-76.
• Tuncer, O.C. (1985). Mimar Kölük ve Kalûyân. Vakıflar Dergisi, (XIX), 109-118.
• Tuncer, O.C. (1987). Anadolu Selçuklu Mimarisi ve Moğollar, Ankara:
• Turan, O. (1947). Selçuk Devri Vakfiyeleri, I. Şemseddin Altun-Aba, Vakfiyyesi ve Hayatı. Belleten, (11/42), 197-236.
• Turan, O. (1948). Selçuk Devri Vakfiyeleri, III. Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri. Belleten, (12/45), 17-170.
• Uzluk, Ş. (1935). Kelük bin Abdullah, Konya: Babalık Basımevi
• Ünal, R.H. (1982). Osmanlı Öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde Taçkapılar, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları
• Wadhawan, P. (1991). Alai Minar : Principles of Construction and a Conjectural Reconstruction vis a vis the Qutb Minar. Proceedings of the Indian History Congress, (52), 1044-1054.
• Wolper, E.S. (2005). Understanding the Public Face of Piety: Philanthropy and Architecture in Late Seljuk Anatolia. Les Seldjoukides d’Anatolie, Mésogeios, (25-26), 311-336.
• Yavaş, A. (2007). Anadolu Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahreddin Ali’nin Mimari Eserleri, (Yayımlanmış Doktora Tezi) Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara
• Yavaş, A. (2019). Konya Sâhib Ata (İnce Minareli) Medresesinin Tarihi ve Aslî Durumu Hakkında Bazı Tespitler. Yaşar Erdemir’e Armağan: Sanat Tarihi Yazıları, 215-249.
• Yılmaz, L. (2002). Antalya (16.Yüzyılın Sonuna Kadar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• Yılmaz, L. ve Tuzcu, K. (2010). Antalya’da Türk Dönemi Kitabeleri, Haarlem: SOTA Publications
• Yinanç, R. (1991). Sivas Abideleri ve Vakıfları. Vakıflar Dergisi, (22), 15-44.