النوابت كتوصيف نقدي من منظور علم الكلام والفلسفة السياسية

Yıl 2024, Cilt: 1 Sayı: 1, 63 - 84, 15.06.2024

Çevirmen: Mustafa Vacid Ağaoğlu

Öz

الفكر الإسلامي مظلة تتكون من ثلاثة أركان أساسية: علم الكلام والفلسفة والتصوف. وإذا ألقي النظرة على هذه القضية من الناحية التاريخية، فيأتي علم الكلام بلا شك على رأس تلك الأركان. والعلماء المنتمون إلى هذا النظام أو الفكر - الذي ابتدأ بالمعتزلة - قد شعروا بالحاجة إلى انتقاد منافسيهم ومعارضيهم نتيجة النقاش والجدال الدائر بينهم وكذلك من أجل الدفاع عن أطروحاتهم. وفي هذا السياق، أطلق علماء المعتزلة الأوائل مصطلح النابتة أو النوابت؛ من أجل انتقاد الفرق التي اختلفوا معها في القضايا العقائدية. إضافة إلى ذلك فالمصطلح المذكور الذي يحتوي على معاني تحقيرية مثل "عديم التجربة والأحداث"، تم استخدامه - وإن كان قليلًا - في النصوص الأدبية من قبل بعض الكتاب والأدباء، وذلك لأجل نقل بعض الأحداث ذات البعد السياسي. ولكن في وقت لاحق، وعلى يد الفارابي ولأول مرة في تاريخ الفكر الإسلامي، تم تصور النوابت بشكل منهجي على المستوى السوسيوبوليتيكي / الاجتماعي والسياسي. وقد تناول الفيلسوف، لفظة النوابت، والتي تعني: "الفرد غير الفاضل / الأفراد غير الفاضلين وبالتالي أولئك الذين يفسدون الرخاء والطمأنينة في المدينة الفاضلة"، في مختلف الطبقات والفئات. ويرى الفارابي أنه يجب على المجتمع التخلص من النوابت الذين يشكّلون تهديدًا للمدينة الفاضلة. وفي هذا السياق، يشرح كذلك الطريق والمنهج للقيام بذلك الأمر. وكذلك ابن باجه - وهو اسم آخر مهم في الفلسفة السياسية الإسلامية - نزّل النوابت في مكانة مهمة ضمن فكره السوسيوبوليتيكي. وعلى عكس سلفه الفارابي ومن سبقوه، قد أنشأ مفهومًا جديدًا وأصيلًا من حيث الفلسفة السياسية الإسلامية بشكل عام، ومن حيث مفهوم النوابت بشكل خاص، وهو يحمّل المصطلح المذكور معنى إيجابيًا وليس سلبيًّا. وعلى رأي ابن باجه، فإن النوابت تعني: "الفرد الفاضل (المتوحّد) الذي يعيش / اضطرّ أن يعيش في مدينة غير فاضلة". ويشرح الفيلسوف ما يجب أن يفعله مثل هذا الانسان وكيف سيدبّر نفسه في هذا الموقف الذي وقع فيه. وبناء على ما سبق، فالنوابت تتضمّن من حيث الفلسفة السياسية، معنيين مختلفين / متعاكسين. وهذه الدراسة، ستقوم بمناقشة النابتة أو النوابت على معنييها من وجهة نظر المتكلمين والفلاسفة، وبمحاولة تحديد الاتجاهات المختلفة بينهما. ومع هذا؛ فمن بين أهداف هذه الدراسة التوضيح والإجابة عن شتى الأسئلة، نحو: "إلى أي مدى وبأي معنى يرتبط النابتة / النوابت بأفلاطون؟ وهل المفهوم ناشئ عن أفلاطون أو خاص بالفكر الإسلامي؟"

Anahtar Kelimeler

الفلسفة الإسلامية،, علم الكلام،, الفلسفة السياسية،, النوابت / النابتة،, أفلاطون،, الجاحظ،, الفارابي،, إبن باجه.

Teoloji ve Siyaset Felsefesi Açısından Eleştirel Bir Niteleme Olarak “Nevâbit”

Öz

İslâm düşüncesi kelâm, felsefe ve tasavvuf olmak üzere üç temel direkten oluşan bir üst çatıdır. Kronolojik olarak bakıldığında bunların ilkini hiç şüphesiz kelâm disiplini oluşturmaktadır. Mu’tezile ile başlatılan söz konusu disiplin veya düşünceye mensup âlimler, rakip ve hasımlarıyla yaptıkları tartışma ve polemiklerin sonucunda ve kendi tezlerini savunma amacıyla onlara yönelik eleştiri getirme ihtiyacı hissetmişlerdir. Bu bağlamda erken dönem Mu’tezilî âlimler, itikâdî meselelerde ihtilaf ettikleri fırkaları eleştirmek gayesiyle onlara, nâbite veya nevâbit demişlerdir. “Tecrübesiz ve yeni meydana atılan” gibi küçümseyici anlamlar içeren mezkûr terim, az da olsa bazı yazar ve edipler tarafından siyasî boyutu olan bazı vukuatları aktarmak maksadıyla edebî metinlerde de kullanılmıştır. Ancak daha sonra Fârâbî’nin eliyle nevâbit, İslâm düşünce tarihinde ilk defa sistematik bir şekilde sosyo-politik düzeyde kavramsallaştırılmıştır. Filozof, adeta bir mefkuresi olan erdemli şehir’in; “erdemsiz bireyi/bireyleri ve dolayısıyla da erdemli şehrin huzur ve sükunetini bozanlar” anlamına gelen nevâbiti çeşitli sınıf ve kategoriler içerisinde ele almıştır. Fârâbî’ye göre toplum, erdemli şehir için bir tehdit unsuru olan nevâbitten mutlaka kurtulmalıdır. Bu bağlamda o, bunun yol ve yöntemini de açıklamaktadır. Yine İslâm siyaset felsefesinin başka önemli bir ismi olan İbn Bâcce, nevâbite sosyo-politik düşüncesinde önemli bir yer vermiştir. O, selefi Fârâbî ve ondan öncekilerden farklı olarak söz konusu kavrama olumsuz değil, aksine olumlu bir mana yükleyerek; genel olarak İslâm siyaset felsefesi açısından ve özel olarak da nevâbit kavramı açısından yeni ve özgün bir tasavvur inşa etmiştir. İbn Bâcce’ye göre nevâbit, “erdemsiz şehirde yaşayan/yaşamak zorunda kalan erdemli birey (mütevahhid)” anlamına gelmektedir. Filozof, böyle bir insanın ne yapması gerektiğini ve düştüğü durum içinde kendisini nasıl yöneteceğini açıklamaktadır. Dolayısıyla siyaset felsefesi açısından nevâbit, iki farklı/zıt anlam içermektedir. Bu çalışmada söz konusu nâbite ya da nevâbit, kelâmcı ve filozofların perspektiflerinden ele alınacak ve ikisinin arasındaki farklı yaklaşımlar tespit edilmeye çalışılacaktır. Bununla birlikte; nâbite/nevâbitin, “Platon ile ne derece ve hangi anlamda bağlantılı olduğu; kavramın Platon kökenli mi yoksa İslâm düşüncesine özgü mü olduğu” sorularına da cevap ve açıklık getirilmesi makalenin amaçları arasında yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Kelâm, Siyaset Felsefesi, Nevâbit/Nâbite, Platon, Câhız, Fârâbî, İbn Bâcce.

Kaynakça

• Ağaoğlu, Mustafa Vacid. “Vezîr el-Mağribî ve “Siyaset Üzerine” Adlı Eseri: Analiz ve Çeviri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/2 (Aralık 2022), 19-45.
• Aristoteles. Politika. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2017.
• Asya, Zurvâk. el-İnsân fî felsefeti İbn Bâcce. Cezayir/Mesile: Mohamed Boudiaf Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi/Felsefe Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 2016/2017. http://dspace.univ-msila.dz:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/3968/%d9%85%d8%b5%d8%ad%d8%ad%d8%a9%20%d8%a8%d8%b9%d8%af%20%d8%a7%d9%84%d9%85%d9%86%d8%a7%d9%82%d8%b4%d8%a9.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Aycan, İrfan. “Câhız ve Emevî Tarihine Mutezilî Bir Yaklaşım”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 35/1-4 (Ağustos 1996), 285-308.
• Aydınlı, Yaşar. “İbn Bâcce”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 6 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-bacce
• Aydınlı, Yaşar. İbn Bâcce’nin İnsan Görüşü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997.
• Bircan, Hasan Hüseyin. İslâm Felsefesinde Mutluluk. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2020.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr el-. Risâle fi’n-Nâbite. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. (Resâilu’l-Câhız içinde). 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1399/1979.
• Câhız. er-Redd ‘ale’n-nasârâ. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. (Resâilu’l-Câhız içinde). 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1399/1979.
• Câhız. Halku’l-Kur’ân. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. (Resâilu’l-Câhız içinde). 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1399/1979.
• Câhız. Kitâbu’l-hayevân. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 8 Cilt. Mısır: Matba’atu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1386/1967.
• Câhız. Sınâ’atu’l-kelâm. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. (Resâilu’l-Câhız içinde). 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1399/1979.
• Çaylak, Adem – Yıldırım, Onur. “Nevâbitten Muhalefete: Mütevahhid’in Muhalefetinden Erdemli Siyasal Topluma”. Milel ve Nihal 17/2 (2020), 333-359.
• De Boer, T. J. Târîhu’l-felsefeti fi’l-İslâm. çev. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde. Kahire: Mektebetu’l-Usre, 2010. Ebû Zehre, Muhammed. Târîhu’l-Mezâhibi’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî.
• Ehvânî, Ahmed Fuâd el-. Fecru’l-felsefeti’l-Yûnâniyye: Kable Sokrat. Kahire: el-Heyetu’l-Mısriyyeti’l-‘Âmme li’l-Kitâb, 2009.
• Fârâbî. Aklın Anlamları. çev. Mahmut Kaya. (İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri içinde). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Fârâbî. el-Medînetü’l-Fâzıla. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayınları, 2021.
• Fârâbî. es-Siyâsetü’l-Medeniyye. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul, Litera Yayıncılık, 2020.
• Fârâbî. Fusûlün Müntezea. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2022.
• Fârâbî. İhsâu’l-Ulûm. nşr. Ali Bû Malham. Beyrut: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, 1996.
• Fârâbî. İhsâu’l-Ulûm. thk. Osman Emîn. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1949.
• Fârâbî. Kitâbü’l-Mille. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Fârâbî. Risâle fi’l-akl. nşr. Maurice Bouyges. Beyrut: el-Matbaatu’l-Kâtolikiyye, 1938.
• Gürsoy, Adnan. “Fârâbî’nin Erdemli Toplumunda Muhalifler”. Hikmet Yurdu 13/26 (Temmuz-Aralık 2020), 171-194.
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyin Abdurrahîm b. Muhammed el-. el-İntisâr. nşr. Nyberg. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1344/1925.
• İbiş, Fatih. “Nevâbitten Bir Mütekellim: Dırâr b. ‘Amr -Yeni İlm-i Kelâm İçin Bir Prototip-”. Kader 19/2 (Aralık 2021), 494-521.
• İbn Bâcce, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ b. es-Sâiğ. Tedbîru’l-Mütevahhid. thk. Mâcid Fahrî. (Resâilu İbn Bâcce el-İlâhiyye içinde). Beyrut: Dâru’n-Nehâri li’n-Neşr, 1991.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ: Metafizik. metin ve çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2022.
• Karakaya, M. “Fârâbî’de Erdemli Toplumun Erdemsizleri/Nevâbit”. Felsefe Dünyası Dergisi 68 (Kış 2018), 135-156.
• Kerimoğlu, Özkan. “Fârâbî, Nasîruddin et-Tûsî ve Kınalızâde Ali’de Nevâbit Kavramı”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/23 (Ocak 2023/3), 130-162.
• Kıftî, Ebu’l-Hasen Cemâluddîn Alî b. Yûsuf el-. İhbâru’l-‘ulemâ’ bi-ahbâri’l-hukemâ’. nşr. İbrâhîm Şemseddîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Kochin, Michael S. “Weeds: Cultivating the Imagination in Medieval Arabic Political Philosophy”. Journal of the History of Ideas 60/3 (Temmuz 1999), 399-416.
• Korkut, Şenol. Fârâbî’nin Siyaset Felsefesi Kökenleri ve Özgünlüğü. Ankara: Atlas Yayınları, 2018.
• Köroğlu, Burhan. “İbn Bâcce ve İbn Tufeyl: Felsefe Endülüs’te”. İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 329-364. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Laoust, Henry. İslâm’da Ayrılıkçı Görüşler. çev. E. Ruhi Fığlalı-Sabri Hizmetli. İstanbul: Pınar Yayınları, 1999.
• Mağribî, Vezîr el-. Kitâbun fi’s-Siyâse. thk. Sâmî ed-Dehhân. Dımaşk: el-Ma’hedu’l-Fransî bi-Dımaşk li’d-Dirâsâti’l-‘Arabiyye, 1367/1948.
• Mes‘ûde, Bozidî. “Hakîkatu’l-mutevahhid fi’l-meşrû‘i’l-Bâccevî”. Silsiletu’l-Envâr 13/1 (2023), 228-242. Miskînî, Fethi el-. Felsefetu’n-nevâbit. Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, 1997.
• Neşşâr, Mustafa en-. Tarîhu’l-Felsefeti’l-Yûnâniyye min Manzûrin Şarkî. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyyeti’l-Lübnâniyye, 1437/2015.
• Okumuş, Ejder. Fârâbî’de Toplum. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2020.
• Platon. Devlet. çev. Sabahattin Eyüboğlu-M. Ali Cimcoz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Platon. Sokrates’in Savunması. çev. Teoman Aktürel. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Şalı, Emine. İbn Bâcce’nin Siyaset Felsefesi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Ali b. Muhammed et-. el-İşârâtu’l-İlâhiyye. thk. Abdurrahman Bedevî. Kahire: Matbaatu Câmiati Fuâd el-Evvel, 1950.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmi: Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 2012.
• Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Tusî, Nasîruddin. Ahlâk-ı Nâsırîç çev. Anar Gafarov-Zaur Şükürov. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Ulukütük, Mehmet. “İslam Düşüncesinde Tercüme Faaliyetleri: Hermeneutik ve Bibliyografik Bir Katkı”. İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Aralık 2010), 249-288.
• Üçer, İbrahim Halil. “Antik-Helenistik Birikimin İslâm Dünyasına İntikali: Aristotelesçi Felsefenin Üç Büyük Dönüşüm Evresi”. İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 37-90. Ankara: İSAM Yayınları, 2017. Üzüm, İlyas. “Nâbite”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 5 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/nabite
• Verdî, Ali el-. el-Ahlâm beyne’l-‘İlmi ve’l-‘Akîde. Londra: Dâr Kûfân, 1994.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İzmir: İzmir Fakültesi İlâhiyat Vakfı Yayınları, 2017.
• Yıldırım, Onur – Çaylak, Adem. “Fârâbî Düşüncesinde Nevâbit: Medinetü’l-Fazıla’nın Yeniden İnşa Edilmesi Sorunu Bağlamında Bir Analiz”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 13/1 (Nisan 2021), 66-82.
• Yıldız, Mustafa. “Yalnızlığın Felsefesi: İbn Bacce’de Filozofun Yabancılaşması Sorunu”. Felsefe Dünyası 55 (Temmuz 2012), 99-126.