Türk Dünyasının Boğazındaki İlmiğin Hikâyesi: Zengezur Koridoru

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 4, 2056 - 2076, 22.09.2024

Kübra Gelir , Hasip Saygılı

https://doi.org/10.46868/atdd.2024.692

Öz

Zengezur, bugün çoğunluğunun Ermenistan arazisinde bulunduğu, 20. yüzyılın başlarında yaklaşık 8.000 km2 kadar araziyi ihtiva eden bir bölgedir. Halen Ermenistan arazisinden Kafan, Meğri, Sisyan / Sisian ve Gorus rayonlarını, Azerbaycan arazisinden Kubadlı, Zengilan, Laçın rayonlarını ihtiva etmektedir. Kadim devirlerden 19. yüzyıla kadar Selçuklular, Safeviler, Timurlular ve Osmanlılar gibi birçok Türk Devleti bu topraklar üzerinde hüküm sürmüşlerdir. Stratejik öneme sahip olan Zengezur topraklarında Rusların gelişi ile yeni bir dönem başlamıştır. Bölgeye yapılan yoğun göçler neticesinde bu arazinin yerli nüfusu oluşturan Türk / Müslüman ahali katliamlara maruz kalmıştır. 1918-1920 yılları arasında doruk noktasına ulaşan kıyımlar, Zengezur’un büyük bir kısmının Ermenistan’a bırakılması ile neticelenmiştir. Bu durum Azerbaycan’ın Nahçıvan ile irtibatını askıya almıştır. Başka bir ifadeyle Azerbaycan ana karası ile Türkiye’nin bağlantısı da ortadan kalkmıştır. Böylece Ermenileştirilen Zengezur koridoru Türk dünyasının boynuna bir ilmik gibi geçirilmiştir. Sovyet rejiminin 1991’de çöküşü ile Zengezur’u elinde tutan Ermenistan Azerbaycan'ın Karabaş bölgesini ve bir kısım Azerbaycan arazisinin bir kısmını işgal etmiştir. Azerbaycan 2020 yılında gerçekleştirdiği başarılı askeri harekât ile Karabağ’daki Ermeni işgalini sonlandırmış ancak Zengezur meselesi henüz kalıcı bir şekilde hal yoluna konulmuş görünmemektedir. Bu makale bilimsel kaynakların ışığında Zengezur’un ilk devirlerinden itibaren ele alınmaktadır. Özellikle 19. yüzyıl ve günümüze gelen Azerbaycan-Ermenistan meselesinin düğüm noktaları kronolojik olarak ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Zengezur, Azerbaycan, Ermenistan, Rusya, 19. yüzyıl

The Story of the Noose in the Throat of the Turkic World: Zangezur Corridor

Öz

Zangezur is a region comprising about 8,000 km2 of land in the early 20th century, the majority of which today is in Armenia. Currently, it includes Kafan, Meghri, Sisyan / Sisian and Gorus rayons of Armenia and Kubadli, Zangilan, Lachin rayons of Azerbaijan. From ancient times until the 19th century, many Turkish states such as Seljuks, Safavids, Timurids and Ottomans ruled over these lands. A new era began with the arrival of the Russians in the strategically important Zangezur lands. As a result of the intensive migrations to the region, the Turkish / Muslim population, which constitutes the indigenous population of this land, was subjected to massacres. The massacres, which reached their peak between 1918-1920, resulted in a large part of Zangezur being left to Armenia. This situation has suspended Azerbaijan's contact with Nakhchivan. In other words, Turkey's connection with the mainland of Azerbaijan has also disappeared. Thus, the Armenianised Zangezur corridor was put around the neck of the Turkic world like a noose. With the collapse of the Soviet regime in 1991, Armenia, which held Zangezur, occupied the Karabash region of Azerbaijan and some of the Azerbaijani territory. Azerbaijan ended the Armenian occupation of Karabakh with a successful military operation in 2020, but the Zangezur issue does not yet seem to have been settled permanently. This article deals with Zangezur from the earliest times in the light of scientific sources. In particular, the nodal points of the Azerbaijan-Armenia issue from the 19th century to the present day have been tried to be revealed chronologically.

Anahtar Kelimeler

Zangezur, Azerbaijan, Armenia, Russia, 19th century

Kaynakça

• 1918-1920 Yılları Arasında Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Haritası. (t.y.). https://www.azerbaijans.com/content_359_tr.html
• 1918-1920 Yılları Arasında Zengezur Kazası Haritası. (t.y.). [Map]. https://axc.preslib.az/az/maps
• Abdurrahmanlı, E. (2023, Kasım 21). Zengezur’un Tarihsel Perspektiften Tarihi Geçmişi: Ekonomik, Askeri, Stratejik ve Diplomatik Önemi. https://tudpam.org/zengezurun-tarihsel-perspektiften-tarihi-gecmisi-ekonomik-askeri-stratejik-ve-diplomatik-onemi/
• Abışov, V. (2013). Azerbaycanlıların Soyqırımı (1917-1920-ci İller. E kitap, http://www.tarixinstitutu.az/books/view/265
• Akçora, E. Ö. (2017). Anadolu’dan Azerbaycan’a Ermenilerin Türklere Yaptığı Katliam (Azerbaycan-Karabağ-Hocalı). Türk Dünyası Araştırmaları, 226.
• Aslanlı, A. (2021). Zengezur Koridoru: Zaferin Taçlanması. Kriter Dergi, 6 (62), 46-49.
• Attar, A. (2005). Karabağ Sorunu Kapsamında Ermeniler ve Ermeni Sİyaseti. Atatürk Araştırma Merkezi.
• Buniyatov, Z. M. (1991). Azerbaycan. İçinde DİA (C. 4). TDV İslam Araştırmaları Merkezi.
• Buniyatov, Z. M. (1991). Azerbaycan. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 4, ss. 317-322).TDV Yayınları.
• Əhmədov, T. (2008). Erməni Xəyanəti 1918-1920. Nurlar Nəşriyyat.
• Əliyev, M. B. (1993). Qanlı Günlərimiz (1918-1920, Naxçıvan). Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.
• Gelir, K. (2021, Mart 9). Türk tədqiqatçı: “Zəngəzur şərtsiz qaytarılmalıdır” – “İlmə” açılsın! (K. Novruzov) [Şerq Qazet]. https://sherg.az/aktual/155170
• Gelir, K., & Saygılı, H. (2022). Teröristten Kahramana Bir Mitos: Andranik Ozanyan. Turkuaz Uluslararası Türk Dünyası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 3 (2), 224-239.
• Gurbanov, A. (2007). Abbasiler Dönemine Kadar Azerbaycan’ın Siyasi Tarihine Genel Bir Bakış (10–132/632–750). İstem, 9, 123-136.
• Həbiboğlı, V. (2002). Tərrorçu Andranik və “Böyük Ermənistan” Xülyası. Gənclik Nəşriyyatı.
• İkinci Karabağ Savaşı. (t.y.). [Bilgi-İletişim Texnolojileri Merkezi]. Virtual Qarabağ. Geliş tarihi 13 Nisan 2022, gönderen https://www.virtualkarabakh.az/tr/post-item/52/2871/ikinci-karabag-savasi.html
• İsmayılov, K. (2014). Zəngəzurda Azərbaycan Xalqına Qarşı Soyqırımı (1918-1920). Turxan Nəşriyyatı. https://doi.org/10.54970/turkuaz.1203377
• İsmayılov, K. (2019). Azərbaycan’ın Zəngəzur Bölgəsi 1918-1920-ci İlərdə. Turxan Nəşriyyatı.
• Kandemir, O. G. (2022). Karabağ Savaşları. İçinde T. Eray Biber (Ed.), Azerbaycan (ss. 215-249). İstanbul Ticaret Odası Ülke Araştırmaları.
• Mahmudov, Y. (t.y.). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (C. 2). Lider Nəşriyyat. Məmmədov, X., & Məmmədov, N. (2006). Türkiyədə və Azərbaycanda Erməni Milliyətçilərinin Cinayətləri. Elm Nəşriyyat.
• Muradverdiyev, A. (2007). Zəngəzur: Tariximizin Yaddaşı. Xəzər Nəşriyyat.
• Musayev, İ. (1998). Azərbaycan’ın Naxçıvan və Zəngəzur Bölgələrində Siyasi Vəziyyət və Xarici Dövlətlərin Siyasəti. Bakı Universiteti Nəşriyyatı.
• Mustafa, N. (2019, Aralık 11). Nahçıvan ile Azerbaycan’ın Birbirinden Ayırmak Üzere Tertiplenen Zengezur’un Ermenistan’a Katılma Süreci. Avrasya İncelemeleri Merkezi (AVİM), Blog No.69.
• Mustafazadə, T. (2002). XVIII Yüzillik – XIX Yüzilliyin Əvvəllərində Osmanlı-Azərbaycan Münasibətləri: Monoqrafiya. Elm Nəşriyyatı.
• Nəcəfli, G. (2002). Azərbaycan Xanlıqlarının Osmanlı Dövləti ilə Siyasi Münasibətləri (XVIII əsrin II yarısı): Monoqrafiya. Nurlan.
• Nəcəfli, G., & Mahmudov, Y. (2020). Ermənilərin Şimali Azərbaycan Torpaqlarına Köçürülməsinin Regional Təhlükəsizlik Üçün Nəticələri. Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi.
• Nərimanoğlu, H. (2014). Zəngəzur və Qarabağda Ərmənilərin Törətdikləri Qətliamlar Osmanlı- Türkiyə Mənbələrində. Zəngəzur Cəmiyyətleri İctimai Birliyi.
• Nərimanoğlu, H. (2015). Türk, Ya Erməni Soyqırımı? Zəngəzur Cəmiyyətleri İctimai Birliyi.
• Nərimanoğlu, H. (2018). Zəngəzur, Köç, Deportasiya, Soyqırımı, İşğal Tarixi. QHT Nəşriyyatı.
• Nərimanoğlu, H. (2019). Zəngəzur: 100 Sual 100 Cavab. Zəngəzur Cəmiyyətleri İctimai Birliyi.
• Ordubadi, M. S. (2012). Qanlı İllər: 1905-1906’cı İllərdə Qafqazda Baş Verən Erməni-Müsəlman Davasının Tarixi. Elm və Təhsil.
• Piriyev, V. (2006). Azərbaycanın Tarixi-Siyasi Coğrafiyası. Müəllim Nəşriyyat.
• Sadıqov, H. (2012). Erməni Məsələsi: Xəyanəti, Deportasiyanı, Soyqırımını və İşğalı Pərdələyən Yalan. Adiloğlu Nəşriyyatı.
• Sarıahmetoğlu, N. (2006). Azeri-Ermeni İlişkileri (1905-1920). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Saygılı, H. (2021, Ocak 28). Türk hərb tarixçisi: “Zəngəzur boğazımızdakı ‘düyün’dür” – Açılır? (N. Kənan) [Şerq Qazet]. https://sherg.az/musahibe/151513
• Selvi, H. (t.y.). Kafkaslardan Balkanlara Katliamcı Bir Çete Reisi; Andranik Ozanyan. Türkler ve Ermeniler Tarih Boyunca Türk Ermeni İlişkileri. https://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/kafkaslardan-balkanlara-katliamci-bir-
• Tarix İnstitutu (Ed.). (2007a). Azərbaycan Tarixi (C. 1). Elm Nəşriyyat.
• Tarix İnstitutu (Ed.). (2007b). Azərbaycan Tarixi (C. 2). Elm Nəşriyyat.
• Tarix İnstitutu (Ed.). (2008a). Azərbaycan Tarixi (C. 5). Elm Nəşriyyatı.
• Tarix İnstitutu. (2008b). Azərbaycan Tarixi (C. 6). Elm Nəşriyyatı.
• Teyyuboğlu, M. T. (1999). XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Kafkaslarda Osmanlı-Rus İlişkileri. İçinde Osmanlı (C. 1). Yeni Türkiye Yayınları.
• Urud, M. (2005). Zəngəzur. Prezident Kitabxanası.
• Urud, M. (2016). Zəngəzur: Uzaq Keçmişdən Müasir Dövre Qədər. Nurlar Nəşriyyat.