Mardin’de Kutsal Mekânlara Bağlı Efsaneler ve Evliya Menkıbelerinin Mitik Temellerinden Günümüz İşlevlerine

Yıl 2019, Cilt: 25 Sayı: 100, 1023 - 1040, 22.11.2019

Şakire Çelik Balıkçı

Öz

İnsanlığın inanma ihtiyacından doğan kökleri mitik dönemlere kadar uzanan kutsal
değerler, kutsal mekânlar ve keramet ehli olarak görülen veli/evliya tipi Anadolu’nun birçok bölgesinde varlık göstermektedir. Bu inançlar yöreden yöreye bazı
değişiklikler içerse de benzer kültür temellerinden beslendiklerinden benzer ihtiyaçlara da cevap verirler. Bu bağlamda çalışmanın konusunu teşkil eden kutsal
mekânlar, Mardin özelinde veli tipiyle bağlantılı olarak “yatır”/”türbe” şeklinde
adlandırılan veli kişilerin mezarlarının etrafında gelişen rivayetleri kapsamaktadır.
Fakat Mardin’de söz konusu veli kültünden bağımsız olarak da bazı mekânların
halk tarafından kutsal kabul edildiği gözlemlenmiştir. Çalışmanın konusunu,
söz konusu kutsal mekânlar etrafından oluşan evliya menkıbeleri kadar zamanla
kutsallık kazanan mekânlar etrafında oluşan efsaneler de oluşturmaktadır.
Çalışmanın sahasını Mardin il merkezi ve yakın ilçeleri oluşturmaktadır. Saha
çalışmasından elde edilen metinlerin bir kısmı katılımcı gözlemci ve gözlemci konumunda tarafımızdan gerçekleştirilmiştir. Bir diğer kısmı da lisans öğrencileri tarafından gerçekleştirilmiş ve tarafıma yazılı olarak iletilmiştir. Çalışmada
yer alan metinlerle ilgili gerekli bilgi ve izinler hem kaynak kişi hem de derlemecilerden temin edilmiştir. Derleme metinlerinin altında derlemeci ve kaynak
kişi bilgileri mevcuttur. Söz konusu menkıbe ve efsaneler incelendiğinde, bunların
eski Türk inanç ve gelenekleriyle temellendiği görülmektedir. Fakat günümüzde
bu temellerin, pratikleri gerçekleştiren kaynak kişiler tarafından unutulmuş olduğu tespit edilmektedir. İslam inancı, diğer semavi dinler ve eski Türk inançlarının
günümüzde yeni bir boyut kazandığı ve söz konusu kutsal mekânların halkın yine
başka bir boyutta manevi ihtiyaçlarını karşıladıkları merkezlere dönüştüğü tespit
edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

atalar kültü, menkıbe, kutsal mekânlar, Sultan Şeyhmus, Mardin, Mardin türbeleri

Kaynakça

• Akyüz, Ç. (2017). Dağ, su ve mağara kültleri bağlamında Ankara Hüseyin Gazi Türbesi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, ss. 151-171.
• Artun, E. (2004). Anonim Türk halk edebiyatı nesri. ss. 238. İstanbul: Kitabevi.
• Bascom, W. (1954). Four functions folklore Journal of American Folklore. (67. Cilt). ss.333-349.
• Bayat, F. (2007). Türk mitolojik sistemi 2, (Kutsal dişi, mitolojik ana, Umay paradigmasında ilkel mitolojik kategoriler, iyeler ve demonoliji). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Boratav. P. N. (2016). 100 soruda Türk halk edebiyatı. Ankara: BilgeSu.
• Çobanoğlu, Ö. (2012). Türk mitolojisinde al dini ve okra ilişkisi. S. 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi: Tarih ve Medeniyet Tarihi. (2. cilt, ss. 981-986). Ankara: AYK.
• Emekli, G. (2006). Coğrafya, kültür ve turizm: Kültürel turizm. Ege Coğrafya Dergisi, S. 15, ss. 51-59.
• Güngör, Harun (2002), Eski Türklerde din ve düşünce, Türkler. (3. cilt). Ankara: Yeni Türkiye.
• Güzel, A. (2014). Dinî tasavvufi Türk edebiyatı el kitabı. Ankara: Akçağ.
• Karaalioğlu, S. K. (1975). Edebiyat terimleri kılavuzu. İstanbul: İnkılap ve Aka.
• Ocak, A. Y. (2007). İslam-Türk inançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas kültü. İstanbul: Kabalcı.
• Oğuz, Ö. Ekici, M., Aça, M. Düzgün, D., Akarpınar, P., Arslan, M., Yılmaz, M., Eker, Öğüt, G., Özkan, T. (2015). Türk halk edebiyatı el kitabı. (12. bs.) Ankara: Grafiker.
• Ögel, B. (2010). Türk mitolojisi II. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu. VII. Dizi.-102a3.
• Sancak, N. (2008). Mardin efsaneleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sakarya. Veri tabanından erişildi.
• Uygur, H.K. (2015). Kültürel doku içinde Mardin Süryanilerinin kutsal mekân efsaneleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Yeşilmen, H. (2018). Anlam ve değer bağlamında halk inançları ve ziyaret mekânlarının işlevselliği. Artuklu Akademi Dergisi, (C.5). S.2 ss. 251-269.
• KK1 İsmini vermek istemiyor. 1982 Mardin, mesleğini belirtmek istemiyor.
• KK2 S. P. 1997 Mardin, öğrenci.
• KK3 E. M, 1972, Mardin Merkez, ev hanımı
• KK4 A. Y, 1970, Mardin, tekniker.
• KK5 H. D, 1999, Mardin, öğrenci
• KK6 A. S, 1982, Mardin, esnaf
• KK7 Ş. Y, 1980, Mardin, ev hanımı
• KK8 G. A, 1982, Nusaybin, ev hanımı,
• KK9 N. G, 1943, Nusaybin, çiftçi,
• KK10 M. D.1949, Nusaybin, ev hanımı,
• KK11 F. Ö, 1933, Nusaybin, ev hanımı.(çiftçi)
• KK12 M. D, 1936 Sultan Köy, emekli (hizmetli)
• KK13 S. D, 1941, Sultan Köy, gönüllü olarak türbede çalışıyor.
• KK14 H. A, Soyadını vermek istemedi. 1929, Sultan Köy, emekli.
• KK15 C. Ö, 1971 Mardin, boyacı.
• KK16 H. H. 1963 Mardin, ev hanımı .