MİTOLOJİK KUŞLARDAN SİMURG’UN MİNYATÜRLER ÜZERİNDEN SEMBOLİK ANLAM KODLARI

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 3, 439 - 451, 26.12.2021

Semiha Kartal , Kafiye Özlem Alp

Öz

Avcılık yaparak yaşamlarını sürdüren toplulukların anlatılarında hayvan tasvirleri ön planda olmuştur. Zamanla gerçek hayvanlara yüklenen anlamlar yetersiz kalmış ve insanlar gerçek dışı hayvanları anlatılarına konu edinmiştir. Bu noktada hayvanlar mitolojiye esin kaynağı olmuş ve mitoloji de sanata esin kaynağı olmuştur. Sanata esin kaynağı olmuş mitolojik yaratılardan birisi de pek çok kültürde farklı adlarla bahsi geçen Simurg kuşudur. Anka ya da Zümrüd-ü Anka olarak da anılan Simurg kuşu, mitolojik bir kuş olup, doğaüstü özellikleri ile pek çok kültürel anlatıya konu olmuştur. Diğer kültürel verilerde olduğu gibi Simurg kuşunun da farklı sembolik kodları bulunmaktadır. Bu sembolik kodlar, Simurg kuşunun geçtiği anlatının hikâyesine göre değişmektedir. Simurg kuşu, otuz kuşun birleşiminden oluşmuş, kendi oluşumuna ilişkin hikâyeleri bulunan ve genel olarak iyilik başlığı altında ele alınan bir semboliktir.
Simurg, özellikle İslam kültür ve sanatının çeşitli anlatılarında ve çeşitli maddi kültür ürünlerinde çok sık kullanılan sembolik bir motiftir. Bu anlatılardan birisi de minyatürlerdir. Minyatürler, Osmanlı sosyal ve kültürel yaşantısı için kıymetli birer belge niteliğindedir. Bu araştırmada, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde bulunan beş adet minyatürdeki Simurg kuşunun sembolik ve işlevsel anlamları yorumlanmıştır. Bu minyatürlerden Sürname-i Hümayun minyatüründe Simurg kuşu, devlet kuşu semboliği altında, koruyucu, kollayıcı, kanadının gölgesinin düştüğü kişilere padişahlık getirdiğine inanılan Hüma kuşuna benzer işlev ve anlamlarda kullanılmış olabilir. Simurg kuşunun ejder ile mücadele sahnesini anlatan minyatürde ise, iyiliğin kötülük ile daimi mücadelesini anlatan, mitolojik hikâyelere dayanan bir sembolik olarak karşımıza çıkmaktadır. Kalender Paşa tarafından hazırlanıp I. Ahmed’e sunulan Fâlnâme minyatüründe ise, Bukrat’ın (Hipokrat) Simurg tarafından şifalı bitki ve otlar bulabilmesi için Kaf Dağı’na taşınması sahnesi betimlenmiştir. Simurg kuşunun geniş ölçüde yer aldığı bir başka minyatür örneği ise, İran edebiyatının başyapıtı sayılan, kahramanlık anlatısı Şehnâmedir. Şehnâme’de Simurgun Pehlivan Sam’ın oğlu Zal’ı Kaf dağına kendi yuvasına götürmesi tasvir edilmiştir. Minyatürde Simurgun iyilik, anaçlık, eğiticilik-öğreticilik, koruyuculuk ve kollayıcılık gibi temel sembolik işlevleri öne çıkmıştır. Şehnâmeye ait diğer bir minyatürde ise, Simurg’un Zal’ı babası Sam’e teslim etmesi tasvir edilmiştir. Minyatürde Simurgun iyilik, akıl, şefkat, geleceği görme gibi misyonlarının yanında taşıyıcılık işlevi de vurgulanmıştır.
Simurg kuşu taşıdığı sembolik kodlar ve üstlendiği görevler bakımından kültürel anlatıların önemli mitolojik figürlerinden birisidir. Bu anlatıların çözümlenmesinde kültürel sembollerin işlev ve anlamlarına ilişkin çalışmalar önemli katkılar sağlayacaktır. Araştırmanın amacı Simurg kuşunun sembolik anlam kodlarını minyatür anlatıları üzerinden ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Simurg, Sembol, Minyatür, Anlam, Mitolojik Kuşlar

Kaynakça

• AĞAOĞLU, M. (2012). Osmanlı Toplumsal Ve Kültürel Yaşamının Resmedilmesi: Osmanlı Minyatür Sanatında Surnameler. Tarih ve Uygarlık İstanbul Dergisi, Sayı 1-2.
• AKSOY, E., ve BÜLENT, E. (2018). Anadolu Halılarında Yer Alan Zümrüdü Anka Ve Ejder Motifleri. 2. Uluslararası İpek Yolu Akademik Çalışmalar Sempozyumu, Sempozyum Tam Metin Kitabı, 111.
• ALP, K. Ö. (2009). Orta Asya’dan Anadolu’ya Kültürel Sembollere Giriş. Ankara: Eflatun Yayınevi.
• AND, M. (2008). Minyatürlerle Osmanlı-İslâm Mitologyası. 2. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• BAŞER, A. (2015). Logo-Marka İlişkisinde Form ve Renk Anlayışının Göstergebilimsel Açıdan İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Akdeniz Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Antalya.
• BATİSLAM, H. D. (2002). Divan Şiirinin Mitolojik Kuşları: Hüma, Anka ve Simurg, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi I, 185-208.
• BİROL, İ. A. ve DERMAN, Ç. (2020). Türk Tezyînî San’atlarında Motifler. Yenilenmiş 17. Baskı. İstanbul: Kubbealtı.
• CANDAN, E. (2011). Türklerin Kültür Kökenleri. 8. Baskı. İstanbul: Sınır Ötesi Yayınları.
• ÇAKMAKÇI, H. (2011). Türk-İslam Minyatürlerinde Simurg Tasviri Ve İkonografisi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• ÇORUHLU, Y. (2011). Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul: Kabalcı.
• ÇORUHLU, Y. (2019). Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dinî ve Edebî Tasavvurlara Göre Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi I, Proto-Türk Devrinden, MS 14. Yüzyıla Kadar Efsanevi ve Yırtıcı Hayvanların Sembolizmi Üzerine Bir Deneme. 3. Basım. İstanbul: Ötüken.
• DOĞAN, K. (2019). Astar Bezeme Teknikli Seramiklerde “Simurg” Temalı Tasarımlar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İstanbul.
• DUVERGER, M. (1982). Siyaset Sosyolojisi, (Çev., Şirin Tekeli), İstanbul: Varlık.
• DUYMAZ, A. (1998). Anadolu ve Balkan Türklerinin Halk Anlatmalarında Mitolojik Bir Kuş: Zümrüdü Anka, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(1), 91-97.
• ERBEK, M. (2002). Çatalhöyük'ten Günümüze Anadolu Motifleri, Kültür Bakanlığı, Ankara.
• ERDEM, M. (2011). Kubad-Abad Saray Çinilerindeki Hayvan Motiflerinin İkonografisi, Simgesel Anlamı ve Günümüz Seramiğinde Yorumlar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• FISKE, J., (2003). İletişim Çalışmalarına Giriş. Süleyman İrvan (çev.), Ankara: Bilim ve Sanat.
• GÖKÇİĞDEM, M. E. (1999). Selçuklu Devri Taşınabilir Objelerinde Figürlü Süslemeler. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• KARAKUŞ, G. (2020). Simurg Söyleni Üzerine Görsel Anlatılar. Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Ankara.
• MEHRAN, S. (2017). Simurg. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• OYMAN, N. R. (2019). Bazı Anadolu Kilim Motiflerinin Sembolik Çözümlemesi. Arış Dergisi, (14), 4-22.
• ÖGEL, B. (2014). Türk Mitolojisi. II.Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ÖNDER, M. (1968). Kubadabad Sarayı Harpi ve Simurg’ları. Türk Etnografya Dergisi, S.10, s. 5-17. Ankara: Tarih Kurumu Basımevi.
• ÖZMUTLU, A. (2009). Grafik Tasarım Atölye Derslerinde Afiş Konusunun Uygulama ve Çözümleme Süreçlerinde Gösterge Bilimsel Çözümleme Yönteminin Kullanımı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• SOYER, F. (2015). Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi E.H.1512 Numarada Bulunan Mantıku’t-Tayr Nüshası Minyatürlerinin Teknik Çözümlemesi Ve Sembolik Anlatımları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İstanbul.
• ŞAHİN, C. (2001). Türklerde Ejder Ve Simurg Motiflerinin Grafik Gelişimi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• YOZGAT, S. (2019). Türk Mitolojisindeki Grafik Sembollerin Günümüz Logo Tasarımlarına Yansımaları: Kuş Figürü Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu.
• URL 1- “Minyatür Sanatı”. https://www.kulturportali.gov.tr/portal/minyatursanati (Erişim:17.05.2021)