TAPU VE KADASTRO ARŞİVİNDEKİ XVI. YÜZYILA AİT İKİ HUDUDNÂME’NİN TEZYİNATI

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 3, 872 - 883, 29.12.2022

Emine Tekiş , Sevda Emlak , Pınar Toktaş

https://doi.org/10.55666/folklor.1152081

Öz

Yüzyıllar boyunca devletler inançları, gelenekleri, görenekleri, duygu ve düşüncelerini gelecek nesillere aktarmak ve kalıcı olmak amacı ile sanat eserleri üretmişlerdir. Bu sanat eserleri arasında yazılı belgeler Türk sanatında önemli bir yer almaktadır. Çeşitli konularda yazılan ve bezenen bu yazma eserler içerisinde sınırlar üzerine yazılan hududnâmeler de bulunmaktadır. Hududnâmeler tek sayfa, harita, rulo, taş ve defter şeklinde yazılmıştır. Araştırma konumuz olan hududnâmeler Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi Defter Emini Server Efendi Sergi Salonunda yer alan Vakf-ı Cedid defterlerine kayıtlı 20 envanter numaralı Şehzade Sultan Mehmet Han Hududnâmesi ve 26 envanter numaralı Merhum Sultan Süleyman Han Hududnâmesi’dir. Bu araştırmanın amacı hududnâmelerin tezyini açıdan incelenerek kullanılan renk, motif ve kompozisyon özelliklerinin belirlenmesi, eserlerin çizimlerinin yapılması ve bu doğrultuda ait olduğu dönemin bezeme anlayışına ilişkin bilgi vermektir. Araştırmanın sonucunda 20 envanter numaralı Şehzade Sultan Mehmet Han Hududnâmesi’nin 1a varağında tuğra tezhibi, 1b varağında unvan tezhibi, 26 envanter numaralı Merhum Sultan Süleyman Han Hududnâmesi’nin ise 5b varağında unvan tezhibi, 2a varağında tuğra tezhibinin yapıldığı belirlenmiştir. Eserlerin unvan tezyinatında hatayi, penç, goncagül ve yaprak motifleri, sade, sarılma, ayırma rumî çeşitleri, bulut, tepelik ve ortabağ motiflerinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Unvan sayfası tezyinatında zer-ender-zer, zemini boyalı klasik tezhip ve çift tahrir tekniği kullanılmıştır. Tuğra tezhiplerinde ise haliç işi ve çift tahrir tekniği uygulanarak bezemelerde penç, goncagül, yarı üsluplaştırılmış çiçeklerden karanfil, rumî ve bulut motifleri kullanılmıştır. Tuğralarda altın, lacivert ve kırmızı renklerin kullanıldığı görülmektedir. Genel olarak bir yazma eserde kullanılan tezhip alanlarının yanı sıra eserlerde farklı olarak tuğra tezyinatına rastlanmaktadır. Eserlerin motif, renk ve kompozisyon bakımından bir uyum içinde yapıldığı görülmüştür. Eserlerde krem rengi aharlı kâğıdın kullanıldığı, ciltlerde yıpranmalar ve yırtılmaların olduğu, bezemelerin iyi durumda olduğu ancak yer yer zemin rengi ve motif renklerinde dökülmelerin olduğu tespit edilmiştir. Araştırma Osmanlı dönemi hududnâmelerine örnek olmasının yanı sıra hududnâmelerde kullanılan hat, cilt, tezhip ve ebru sanatına dair içerdiği bilgiler açısından Türk sanatları alanına bir kazanımdır.

Anahtar Kelimeler

Tezhip, Sultan Süleyman Hududnâmesi, Şehzade Sultan Mehmet Hududnâmesi, Tapu ve Kadastro Arşivi, Tuğra

THE ORNAMENTTION OF TWO 16TH CENTURY HUDUDNÂMES IN THE ARCHIVE OF LAND REGISTRY AND CADASTRE

Öz

Countries have produced works of art for centuries with the aim of transferring their beliefs, traditions, customs, feelings, and thoughts to future generations and being permanent. Among these works of art, manuscripts occupy an important place in Turkish art. Among these manuscripts written and decorated on various subjects, there are also hududnames written on borders. Hududnames are written in the form of a single page, map, roll, stone, and notebook. The study subjects of this research are the Şehzade Sultan Mehmet Khan Hududname with inventory number 20 and the Late Sultan Süleyman Khan hududname with inventory number 26, which are registered in the Vakf-ı Cedid Book placed in the General Directorate of Land Registry and Cadastre Archive Defter Emini Server Efendi Exhibition Hall. This research aims to determine the color, motif, and composition features of hududnames by examining them in terms of illuminations, to conduct drawings of the works, and accordingly to give information about the ornament understanding of the period they belong to.
As a result of the research, it was determined that the tughra illumination of the Şehzade Sultan Mehmet Khan Hududname with inventory number 20 was conducted on leaf 1a, the title illumination was conducted on leaf 1b, and the title illumination of the late Sultan Süleyman Khan Hududname with inventory number 26 was conducted on leaf 5b, and the tughra illumination was conducted on leaf 2a. It was determined that hatayi, penç, rosebud and leaf motives, plain, enwinding, rumi types with wings, cloud, headwear decoration, and ortabag motifs were used in the title illumination of the works. In the title page decorations, zer-ender-zer, the classical illumination with the painted ground, and the double tahrir technique were used. In the tughra illuminations, golden horn work and double tahrir techniques were applied and penç, rosebud, carnation from semi-stylized flowers, rumi, and cloud motifs were used in their decorations. It was seen that gold, navy blue, and red colors were used in the tughras. In addition to the illumination areas used in a manuscript in general, tughra decorations are seen differently in the works. It was observed that the works were made in harmony in terms of motif, color, and composition. It was observed that cream-colored barn paper was used in the works, there were frays and tears on the bindings, and the decorations were in good condition; however, there were spills in the ground color and motif colors partly. This research is an achievement for the field of Turkish arts in terms of the information it contains on the art of calligraphy, binding, illumination, and marbling used in the hududnames as well as providing examples of the Ottoman period hududnames.

Anahtar Kelimeler

Illumination, Sultan Süleyman Khan Hududname, Şehzade Sultan Mehmet Hududname, The Archive of Land Registry and Cadastre, Tughra

Kaynakça

• Referans1 AKENGİN, H. (2015). Siyasi Coğrafya İnsan ve Mekân Yönetimi. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Referans2 ALKAN, M. (2018). “Osmanlı Devleti’nde Hudûdnâmelerin Kaynak Değeri Üzerine Bir Araştırma”. Gazi Akademik Bakış Dergisi, C. 11, S. 23, 99-109
• Referans3 ASLANTÜRK, H. A. (2011). “Sadrazam Ayas Paşa’nın Vakfiyeleri ve Bir Sınırnâmesi”. Osmanlı Araştırmaları The Journal Of Ottoman Studıes, C.37, S. 37, 165-180.
• Referans4 DERMAN, M. U. (2002). Sakıp Sabancı Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler, İstanbul: Akbank Yayınları.
• Referans5 ELÇİ, İ. (2019). Geç Hitit Krallıklarından Gurgum’un Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Çevre Kültürlerle Etkileşimi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı.
• Referans6 GÜMÜŞÇÜ, O. (2010). “Siyasi Coğrafya Açısından Sınırlar ve Tarihi Süreç İçinde Türkiye’de Sınır Kavramı”. Bilig- Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, S. 52, 79-104.
• Referans7 IŞIK, S., KADIOĞLU, S., YILDIRIR, M. (2012). Kuyûd-ı Kadîme Arşiv Kataloğu, Ankara: T.C. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Daire Başkanlığı Yayınları.
• Referans8 KARACA, Z. (2019).1 699-1739 Osmanlı Avusturya Antlaşmalarına Göre Sınır Tespit Çalışmaları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Karaman.
• Referans9 KETEN, İ. VE ŞAHİN, M. N. (2004). Vakfiye Tuğraları, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Referans10 KIRAL, B. (2020). “Nitel Bir Veri Analizi Yöntemi Olarak Doküman Analizi”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 8, S. 15,170-189.
• Referans11 KORKUT, C. (1970). Siyasi Coğrafya Açısından Devlet Sınırları ve Türkiye’nin Sınırları, İzmir: Karınca Matbaacılık.
• Referan12 KURTARAN, U. (2018). “Pasarofça Antlaşması’na Göre Yapılan Sınır Tahdit Çalışmaları ve Belirlenen Yeni Sınırlar”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11 (55), 285-300.
• Referans13 KUZU, A. (2013). Bilimsel Araştırma Yöntemleri, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Referans14 KÜTÜKOĞLU, M. (1998). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Referans15 NADİR, A. (1987). Osmanlı Padişah Fermanları. 1.Basım, İngiltere.
• Referans16 ÖZEN, E. M. (1985). Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Yayınları.
• Referans17 PAKALIN, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Referans18 TANINDI, Z., KİLERCİK, A. A. (2012). Sakıp Sabancı Müzesi Kitap Sanatları ve Hat Koleksiyonları, İstanbul: Sakıp Sabancı Müzesi Yayınları
• Referans19 TOKTAŞ, P. (2019). “T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü'nde Yer Alan Sultan III. Murad'a Ait Üç Adet Beratın Tezhip Özelliklerinin İncelenmesi”, Internatıonal Black Sea Coastlıne Countrıes Symposıum II, Samsun.
• Referans20YEKELER, N., ÖZDEMİR, İ., TEMEL, M. S., SİVRİDAĞ, A. (2021). Osmanlı Ferman ve Beratları, İstanbul: Devlet Arşivleri Yayını.
• Referans21 YILDIRIR, M., KADIOĞLU, S., DALKIRAN, A., MERCAN, F. (2009). Osmanlıdan Günümüze Tapu Arşiv, Ankara: T.C. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Daire Başkanlığı Yayınları.