Aydın ve Türk Aydının Özellikleri, Din ve Din Eğitimine Yaklaşımları

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 23, 221 - 248, 15.01.2023

Ali Kemal Acar

Öz

Araştırmanın konusu aydınlar, Türk aydınları ve özellikleri, aydınların dine ve din eğitimine yaklaşımlarıdır. Aydın ve Türk aydınının nitelikleri, bu ikisinin kıyaslanması, Türk aydını için kullanılan nitelikler ve nedenleri, Türk aydınlarının din ve din eğitimine bakışları kapsam olarak belirlenmiştir. Alanda Türk aydınının din eğitimine yönelik görüşlerine dair çok sınırlı çalışma bulunmaktadır. Burada; ulema, münevver, aydın ve özellikle Türk aydını kavramı, Türk aydınına yüklenen olumsuz anlamlar ve bunlardan da din ve din eğitimi ile ilgili olanlarının tespit edilmesi ve değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Literatürde aydın kavramına yüklenen anlamla da ilişkili olarak din ve din eğitimine yönelik olumsuz bir bakış açısının varlığından söz edilebilir. Bu bakımdan sınanmak istenen “Türk aydını din ve din eğitimine karşıt ya da mesafelidir” cümlesidir. Bu amaç çerçevesinde çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Doküman incelemesi ile elde edilen veriler, içerik analizi yoluyla incelenmiştir. Karşılaştırma, yorum, varsayım ve değerlendirmelere gidilerek düşünce ve fikirler, eldeki veriler çerçevesinde araştırılmaya ve anlaşılmaya çalışılmıştır. Aydınların homojen değil, Tanzimat’tan bugünlere farklı yaklaşımlara sahip şahıslar oldukları belirtilebilir. Din ve din eğitimi konusunda Türk aydını kavramının sadece olumsuzluklarla ele alınması da doğru değildir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Aydın, Türk Aydını, Din Eğitimi Tutumu, Cumhuriyet Dönemi.

Destekleyen Kurum

---

Proje Numarası

---

Teşekkür

---

The Attitude of Turkish Intellectuals towards Religion and Religious Education

Öz

The subject of the research is intellectuals, Turkish intellectuals and their characteristics, their approaches to religion and religious education. The qualifications of intellectuals and Turkish intellectuals, the comparison of these two, the qualities used for Turkish intellectuals and their reasons, the views of Turkish intellectuals on religion and religious education had been determined as the scope. There are very limited studies on the views of Turkish intellectuals on religious education in the field. Here; it had been aimed to determine and evaluate the concept of ulamā, enlightened, intellectual and especially Turkish intellectual, the negative meanings attributed to Turkish intellectuals, and the ones related to religion and religious education. In relation to the meaning attributed to the concept of intellectual in the literature, it can be mentioned that there is a negative point of view towards religion and religious education. In this respect, the sentence "Turkish intellectual is against or distant from religion and religious education" is the sentence that is wanted to be tested. For this purpose, qualitative research method had been used in the study. The data obtained by document review had been examined through content analysis. By making comparisons, comments, assumptions and evaluations, thoughts and ideas had been tried to be researched and understood within the framework of the available data. It can be stated that intellectuals are not homogeneous, they are individuals with different approaches from the Tanzimat/reform era to today. It is not be correct to deal with the concept of Turkish intellectual in religion and religious education only with negativities.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Intellectual, Turkish Intellectual, Religious Education Attitude, Republican Period

Proje Numarası

---

Kaynakça

• Acar, Ali Kemal. Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi Düşüncesinde Din Eğitimi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Ağaoğlu, Ahmet. Üç Medeniyet. İstanbul: Doğu Kitabevi, 2013.
• Akgül, Mehmet. Türk Modernleşmesi ve Din. Konya: Çizgi Kitabevi, 1999.
• Aladağ, Hüseyin Hilmi. “Türk Medeniyetinde ve Batı Sivilizasyonunda Aydın”. Türk Dünyası Araştırmaları 127/251 (2021), 325-350.
• Alatlı, Alev. “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Zorunlu Olmalı mı?”. Erişim: 02.12.2022. https://www.alevalatli.com.tr/din-kulturu-ve-ahlak-bilgisi-dersi-zorunlu-olmali-mi/
• Alkan, Ahmet Turan. Ateş Tecrübeleri. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1996.
• Altınkaş, Evren. “Osmanlı Modernleşmesinin Özgün Noktası: Aydınlar”. History Studies 3/3 (2011), 37-47.
• Arslan, Ahmet. "Aydınlar, Entelektüeller ve Müminler". Cogito 31 (2002), 201-213.
• Arslan, Hüsamettin. “Pozitivizm: Bir Bilim İdeolojisinin Anatomisi”. Türk Aydını ve Kimlik Sorunu. ed. Sabahattin Şen. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 1995.
• Arslan, Hüsamettin. Epistemik Cemaat Bir Bilim Sosyolojisi Denemesi. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2007. Atay, Oğuz. Oyunlarla Yaşayanlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Atlıoğlu, Yasin. “Türkiye’de Aydın Olmak”. TASAM. Erişim 29 Nisan 2022. https://tasam.org/tr-TR/Icerik/1347/turkiyede_aydin_olmak
• Aydın, Mustafa. “Aydınlar ve Günümüzdeki İşlevleri”. Entelektüel ve İktidar. ed. Kenan Çağan. Ankara: Hece yayınları, 2005, 45-72.
• Aytekin, Arif. “Osmanlı-Türk Modernleşmesinin Düşünsel, Ekonomik ve Bürokratik Kodları”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 30 (2013), 313-329.
• Ayvazoğlu, Beşir. Siretler ve Suretler. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1999.
• Başgil, Ali Fuat. “Din Hürriyeti: Türk Anayasasının 75. Maddesi üzerinde Etüd”. Türkiye’de Din ve Vicdan Özgürlüğü (İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1955), 187-218.
• Başgil, Ali Fuat. Din ve Laiklik. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2005.
• Batur, Enis. Alternatif Aydın. Ankara: Ark Yayınevi, 1995.
• Bein, Amit. Osmanlı Uleması ve Türkiye Cumhuriyeti Değişimin Failleri ve Geleneğin Muhafızları. çev. Bülent Üçpunar. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013.
• Berkes, Niyazi. “Darwinizm Karşısında İleri ve Geri Düşünüşler”. Yurt ve Dünya 39 (1944).
• Berkes, Niyazi. Teokrasi ve Laiklik. İstanbul: Adam Yayınları, 1984.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1973.
• Birkök, Mehmet Cüneyt. “Aydınlar ve Bazı Vasıfları”. Sosyoloji Konferansları Dergisi 26 (2000), 97-111.
• Bulaç Ali. Aydın Sapması’ndan Aydın Ulemâ Profili’ne. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları, 2008.
• Çağan, Kenan. “Entelektüel İmgesi Üzerine”. Entelektüel ve İktidar. ed. Kenan Çağan. Ankara: Hece Yayınları, 2005, 161-170.
• Çağan, Kenan. Münevverden Entelektüele Modernleşme, İslamcılık ve Yerlilik. İstanbul: Tezkire Yayınları, 2015.
• Çalık, Temel - Er, Emre. “Türkiye’de Aydın Sorunu Üzerine Bir Yaklaşım”. Devlet Dergisi. Erişim 29 Nisan 2022. http://devlet.com.tr/makaleler/y175TURKIYEDE_AYDIN_SORUNU_UZERINE_BIR_YAKLASIM.html
• Cemal, Hasan. Kimse Kızmasın, Kendimi Yazdım. İstanbul: Everest Yayınları, 2016.
• Çetin, Ensar. “Türk Halkının Aydın Din Âlimi Algısı”. Toplum Bilimleri Dergisi 6/11 (2012), 189-204.
• Çetinkaya, Bayram Ali. “Meşrutiyet Dönemi (1876-1909) Aydın ve Devlet Adamının/Bürokratının Kimlik Yapısı”. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2008), 75-120.
• Cevizci, Ahmet. Aydınlanma Felsefesi Tarihi. İstanbul: Say Yayınları, 2016.
• Çiğdem, Ahmet. “Bilime Karşı Toplum”. İlim ve Sanat 2 (1985), 36-50.
• Çiğdem, Ahmet. Aydınlanma Düşüncesi. İstanbul: Dedalus Yayınları, 2017.
• Demirtaş, Feyza. Hasan Ali Yücel’in Eğitim Anlayışında Din. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Dereli, Toker. Aydınlar, Sendika Hareketi ve Endüstriyel İlişkiler Sistemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1974.
• Doğan, Metin. Türk Solu ve Din (1908-1946). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Duman, Mehmet Zeki. “Türkiye’de Aydın-İktidar İlişkisi”. Düşünen Siyaset Düşünce Dergisi 21 (2005), 275-295.
• Genç, Ernur. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını”. Akademik İncelemeler 2/1 (2007), 133-174.
• Gencer, Tülay. “Cemil Meriç ile Türk Modernleşmesine Bir Bakış”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/1 (2012), 19-33.
• Gökalp, Ziya, Makaleler VIII. Haz. Ferit Ragıp Tuncor. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
• Gökalp, Ziya. Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Goldman, Lucien. Aydınlanma Felsefesi. Çev. Emre Aslan. Ankara: Doruk Yayınları, 1999.
• Günaltay, M. Şemsettin. Tarih-i Edyan. İstanbul: Kanaat Matbaa ve Kütüphanesi, 1922.
• Güngör, Erol. İslâm’ın Bugünkü Meseleleri. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1993.
• Güngör, Erol. Sosyal Meseleler ve Aydınlar. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1993.
• İlhan, Attila. Aydınlar Savaşı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2004.
• İmamoğlu, Tuncay. Modern Batı Düşüncesinin Felsefi Temelleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• İnalcık, Halil. “Atatürk ve Türkiye’nin Modernleşmesi”. Belleten 52/204 (1988), 985-992.
• Kalkan, Bülent. Kurtuluş Savaşı Romanlarında Aydın Tipi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri. Yaban. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Karpat, Kemal Haşim. Osmanlıdan Günümüze Elitler ve Din. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Kılıçbay, Mehmet Ali. “Türk Aydınının Dünyasını Anlamak”. Türk Aydını ve Kimlik Sorunu. ed. Sabahattin Şen. İstanbul: Bağlam Yayınları, 1995.
• Kolektif. Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Korlaelçi, Murtaza. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
• Mardin, Şerif. “Aydınlar Konusunda Ülgener ve Bir İzah Denemesi”. Toplum ve Bilim 24 (1984), 9-16.
• Meriç, Cemil. Bu Ülke. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Meriç, Cemil. Jurnal I. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
• Meriç, Cemil. Kırk Ambar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Meriç, Cemil. Mağaradakiler. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Meriç, Cemil. Sosyoloji Notları ve Konferanslar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İslam ve Modern İnsanın Çıkmazı. Çev. Ali Ünal. İstanbul: İnsan Yayınları, 1984.
• Oğuz, Orhan. “1980-2000 Yılları Arasında Türk Romanında Çağdaşlaşma ve Eğitim Sorunu”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/13 (2010), 310-330.
• Onat, Hasan. Türkiye’de Din Anlayışında Değişim Süreci. Ankara: Kökler ve Değerler Yayıncılık, 2009.
• Onay, Hamdi. “Osmanlıdan Cumhuriyete Türk Aydını”. e-Journal of New World Sciences Academy 7/1 (2012), 21-30.
• Ortaylı, İlber. “Osmanlı Devletinde Laiklik Hareketleri Üzerine”. Türkiye’de Politik Değişim ve Modernleşme. ed. Ersin Kalaycıoğlu - Ali Yaşar Sarıbay. İstanbul: Alfa Yayınları, 2000, 125-135.
• Ortaylı, İlber. “Prof. Dr. İlber Ortaylı: Dünya Türkleri bekliyor”. Erişim: 02.12.2022. https://www.ntv.com.tr/turkiye/ilber-ortayli-dunya-turkleri-bekliyor,g8vGVtzcRka_oIrO2kNkRQ
• Said Halim Paşa. Buhranlarımız ve Son Eserleri. İstanbul: İz Yayınları, 1993.
• Said, Edward William. Entelektüel. Çev. Tuncay Birkan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2018.
• Şenderin, Zübeyde. “Türk Romanında Taşra: Toplumsal Yapılanma, Aydınlar ve Yabancılaşma”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 18/2 (2011), 115-136.
• Soysal, Mümtaz. 100 Soruda Anayasanın Anlamı. İstanbul: Gerçek Yayınları, 1974.
• Subaşı, Necdet. Türk Aydınının Din Anlayışı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. Yaşadığım Gibi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2000.
• Taş, Kemalettin. “Tanzimat ve Batılılaşma Hareketlerine Sosyolojik Bir Yaklaşım”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2002), 87-94.
• TDK Sözlüğü, http://tdkterim. gov.tr/bts/ aydın maddesi. Erişim tarihi: 28.04.2022
• Tekeli, İlhan – İlkin, Selim. Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993.
• Tekin, Mustafa. “Batı’da ve Türkiye’de Aydın’ın Dini-Sosyolojik Portresi”. Necmettin Erbakan İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/17 (2004), 161-176.
• Tekin, Mustafa. “Türkiye’de Aydın Kadınların Din Anlayışı”. Marife 4/2 (2004), 155-176.
• Topçu, Nurettin. Türkiye’nin Maarif Davası. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998.
• Toprak, Binnaz vd., Türkiye’de Farklı Olmak Din ve Muhafazakarlık Ekseninde Ötekileştirilenler. İstanbul: Boğaziçi Matbaası, 2008.
• Tosun, Cemal. “Türkiye’de Eğitimin Laikleşmesi ve Din Öğretimi”, Sekülerleşme ve Dini Canlanma Sempozyumu Bildiriler Kitabı. yay. haz. Ali İsra Güngör. Ankara: Türkiye Dinler Tarihi Derneği, 2008.
• Türkdoğan, Orhan. Sosyal Şiddet ve Türkiye Gerçeği. Ankara: Mayaş Yayınları, 1985.
• Türkdoğan, Orhan. Ulus-Devlet Düşünürü Ziya Gökalp. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2005.
• Ülgener, Sabri Fehmi. “Aydınlar Sosyolojisi ve Çağımız Aydını”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 35 / 1-4 (1975), 5-39.
• Ülgener, Sabri Fehmi. Aydınlar ve İzmler. Ankara: Mayoş Yayınları, 1983.
• Yavuz, Hilmi. Denemeler. İstanbul: Boyut Kitapları, 1999.
• Yeniçeri, Özcan. “Dünden Bugüne Türkiye'de Modernite ve Aydın Sorunu”. 21. Yüzyıl Dergisi 4 (2008), 1-24. Yeniçeri, Özcan. İtirazlar. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2007.
• Yüce, Sefa. “Felsefi Düşüncenin Edebiyata Yansıması: Türk Edebiyatında Pozitivist ve Materyalist Anlayış”. Turkish Studies 7/1 (2012), 2155-2183.
• Yücel, Ömer Faruk. “Terkibi Arayan Aydın: Ahmet Hamdi Tanpınar”. BAİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20/3 (2020), 687-706.