Şerhu İleli’t-Tirmizî’deki Eleştiriler Bağlamında Kûfeli Fakihler Ve Hadis Rivayeti

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 26, 417 - 445, 15.07.2024

Ali Fuat Futsi

https://doi.org/10.53683/gifad.1432647

Öz

Ehl-i hadis ile ehl-i re’y arasında sünnete yaklaşım ve hadislerin kabulü gibi konularda metot farklılığından kaynaklanan ihtilaflar uzun asırlar boyunca devam etmiştir. Fukahâ olarak bilinen ehl-i re’yin fıkıhla olan yoğun iştigali ve hadisçilerden farklı olarak rivayetlerin kabulünde ortaya koydukları diğer kriterler sebebiyle, ehl-i hadis onları gerek metin gerekse sened açısından hadis bilgilerinin yetersiz olmasıyla itham etmiştir. Öyle ki, ricâl ve tabakât türü eserlerde bir râvinin sadece ehl-i re’yden olması sebebiyle cerh edildiği bile görülebilmektedir.
Ehl-i re’yin rivayetlerinin tartışma konusu yapılması, sonraki asırlarda da devam etmiş hatta VIII. yüzyılda yaşamış olan İbn Receb el-Hanbelî’nin (ö. 795/1393) Şerhu İleli’-t-Tirmizî adlı eserinde bile konuyla alakalı müstakil bir başlık yer almıştır. İbn Receb, fukahâ’nın hadisleri ezberlemediği, senedleri karıştırdığı, metinleri mâna ile rivayet ettiği gibi birçok iddiada bulunmaktadır. Onun sözleri, fukahânın neredeyse hiç hadis bilmeyen kimseler oldukları anlamını çağrıştırmaktadır.
Fıkıh ve re’y denilince ilk akla gelen yer Irak, daha özelde ise Kûfe şehridir. Abdullah b. Mesʻûd’un (ö. 32/652-53) şehre gelmesiyle başlayan ilmî faaliyet neticesinde burada birçok önemli isim yetişmiş ve bölgede aynı faaliyeti devam ettirmişlerdir. Bu nedenle bu çalışmada, başta İbn Mes’ûd’un öne çıkan talebelerinden başlanarak, İbn Receb’in ismini zikrederek eleştirdiği isimlere kadar ilk dönem Kûfe fakihlerinin hadis ilmi açışından hangi konumda bulunduklarının aydınlatılması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Rivayet, İsnad, Ehl-i Re'y, Kûfe

The Jurists of Kūfah and Hadith Narration in the Context of Criticisms in Sharh Al-Ilali Al-Tirmizi

Öz

Disagreements between the ahl al-ḥadīth and the ahl al-ra'y, arising from differences in method on issues such as approach to the Sunnah and acceptance of ḥadīths, have continued for many centuries. Due to the intense involvement of the scholars of ra'y, known as fuqahā’, with fiqh and the other criteria they put forward for the acceptance of narrations, unlike the ḥadīth scholars, the scholars of ḥadīth accused them of having insufficient knowledge of ḥadīth in terms of both the text and the narration. So much so that it can even be seen that in works such as rijāl and ṭabaqāt, a narrator is rejected just because he is a member of the ahl al-ra'y.
The discussion of the narrations of the ahl al-ra'y continued in the following centuries, and even Ibn Rajab al-Ḥanbalī (d. 795/1393), who lived in the eighth century, included a separate title on the subject in his work Sharḥ ʻIlal al-Tirmidhī. Ibn Rajab makes many claims, such as that the fuqahā’ did not memorize the ḥadīths, mixed up the sanad, and narrated the texts with the meaning. His words imply that the fuqahā’ were people who knew almost no ḥadīth.
The first place that comes to mind when it comes to fiqh and ra'y is Iraq, more specifically the city of Kūfah. As a result of the scholarly activity that started with the arrival of ʿAbdallāh b. Masʿūd (d. 32/652-53) in the city, many important people grew up and continued the same activity in the region. For this reason, this study aims to shed light on the position of the early jurists of Kūfah in terms of the science of ḥadīth, starting from the prominent disciples of Ibn Mas'ūd to the names that Ibn Rajab criticized by mentioning their names.

Anahtar Kelimeler

Hadīth, Transmission, Isnad, Ahl al-Ra'y, Kūfah

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. Kitâbü’l-ilel ve ma‘rifeti’r-ricâl. thk. Vasîyullah b. Muhammed Abbâs. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Hânî, 1416/1995.
• Ahmed b. Hanbel. Mevsûatü akvâli’l-İmam Ahmed b. Hanbel fî ricâli’l-hadis ve ilelihî. nşr. Seyyid Ebü’l-Meʻâtî en-Nûrî v.dğr. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l Kütüb, 1417/1997.
• Akdere, Mürsel. Alkame b. Kays en-Nehaî ve Hadis İlmindeki Yeri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Akgün, Hüseyin. Hadis Rivayet Coğrafyası (Hicrî İlk 150 Yıl). İstanbul: İFAV, 2019.
• Âşıkkutlu, Emin. “Leyyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/168-169. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Aydoğdu, Necdet. “İbn Hibbân’ın Ehl-i Re’ye Yönelttiği Eleştiriler”. Gök Medrese İlahiyat Araştırmaları 8. ed. Ebubekir Sıddık Yücel - Hasan Özalp. 161-189. Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları, 2021.
• Beşşâr Avvâd Ma’rûf - Şuayb el-Arnavûd. Tahrîru Takrîbi’t-Tehzîb. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1417/1997.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Suâlâtü Ebî Dâvûd li’l-İmâm Ahmed b. Hanbel fî cerhi’r-ruvât ve taʻdîlihim. thk. Ziyâh Muhammed Mansûr. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1414/1994.
• Ebû Yûsuf, Ebû Yûsuf Yaʿkûb b. İbrâhîm el-Ensârî. el-Âsâr. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efgānî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1355.
• Erman, Uğur. “Ehl-i Hadîs ve Ehl-i Re’y Arasında Yaşanan Polemiklerin Cerh ve Ta’dîl İlmine, Dönemin Te’lîfâtına ve Sosyal/Beşerî İlişkilere Yansıması (Hicrî III. Asır)”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 9/2 (2017), 990-1010.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. Süfyân b. Cüvvân (Cüvân). el-Maʻrife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. 4 Cilt. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1410/1990.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Takyîdü’l-ilm. nşr. Sâid Abdülgaffar Ali. Kahire: Dâru’l-İstikâme, 1429/2008.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebu Bekir Ahmed b. Ali. Târîhu Medîneti’s-Selâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2001.
• Hatîb, Muhammed Acâc. es-Sünne kable’t-tedvîn. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1427/2006.
• İbn Abdilber, Yûsuf b. Abdillah en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta’ mine’l-meânî ve’l-esânîd fî hadisi Rasûlillah. nşr. Beşşâr Avvâd Ma’rûf vd. 17 Cilt. Londra: Müessesetü’l-Furkan li’t-Turâsi’l-İslâmî, 1439/2017.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasen. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Ömer b. Garame el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1997.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed b. Abdirrahman er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta’dîl. 9 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1371/1952.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Tehzîbü’t-Tehzîb. thk. İbrâhim ez-Zeybak, Âdil Mürşid. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1416/1995.
• İbn Hıbbân, Muhammed. es-Sikât. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Usmâniyye, 1393.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurraḥman b. Ahmed b. Abdirrahman Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkî. Şerhu İleli’t-Tirmizî. nşr. Nureddîn Itr. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Melâh, 1398/1978.
• İbn Saʿd, Ebû Abdillah Muhammed b. Saʿd b. Menîʿ. Kitâbu’t-tabakâti’l-kübrâ. nşr. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü'l-Hâncî, 1421/2002.
• İbnu’s-Salâh, Osmân b. Salâhiddîn eş-Şehrezûrî. Ulûmü’l-hadîs. thk. Nureddîn Itr. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• Kahraman, Hüseyin. Kûfe’de Hadis. Bursa: Emin Yayınları, 2006.
• Kal’aci, Muhammed Revvâs. Mevsûatü fıkhi İbrâhim en-Nehaî. 2 Cilt. Kahire: Matâbiu’l-Hey’eti’l-Mısriyyeti’l-Âmmeti li’l-Kütüb, 1399/1979.
• Kevserî, Muhammed Zahîd. Makâlâtü’l-Kevserî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1428/2207.
• Kuzudişli, Bekir. Hadis Rivayetinde Bağlam. İstanbul: Klasik Yayınları, 2022.
• Mizzî, Abdurrahman b. Yusuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmai’r-ricâl. thk. Beşşar Avvâd Ma’ruf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 1980.
• Moğulṭây, Ebû Abdillah Alâüddîn Moğultây b. Kilîc el-Bekcerî. İkmâlu Tehzîbi’l-Kemâl fî Esmâî’r-Ricâl. thk. Ebû Abdirraḥman Âdil b. Muhammed ve Ebû Muhammed Usâme b. İbrâhîm. 12 Cilt. b.y.: el-Fârûku’l-Hadîse, 1422/2001.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîh-i Müslim. nşr. Merkezu’l-Buhûs ve Takniyyetü’l-Maʻlûmât. 8 Cilt. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 1435/2014.
• Râmehurmuzî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Abdirraḥman b. Hallâd el-Fârisî. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvi ve’l-vâî. nşr. Muhammed Acâc el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1391/1971.
• Safedî, Ebu’s-Safâ. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed Arnaûd. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Sönmez, Mehmet Ali. “Şerîk b. Abdullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/5-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Söylemez, Mahfuz. Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Suphandağı, Abdülkadir. Esved b. Yezîd en-Nehaî ve Hadis İlmindeki Yeri. İstanbul: Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Şâdi b. Muhammed b. Sâlim. Câmiu’s-Suâlâti’l-Hadîsiyye. 9 Cilt. Yemen: Merkezü’n-Nuʻmân li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1438/2017.
• Şeybânî, Abdullah b. Ahmed. Kitabu’s-Sünne. thk. Muhammed b. Saîd el-Kahtânî. 2 Cilt. Riyad: Dâru İbn Kayyım, 1406/1986.
• Tatlı, Mustafa. Tâbiûn Döneminde Hadis Rivayeti (75-135/694-753 Yılları). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Topgül, Muhammed Enes. İsnâdı Okumak. İstanbul: İFAV, 2022.
• Turhan, Halil İbrahim. Cerh-Taʻdîl İlminin Hicrî İlk İki Asırdaki Gelişim Seyri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Türcan, Zişan. “Hadisçilerin Rivayet Telakkisi ve İçerik Tenkidi Meselesi”. Turkish Academic Research Review 4/2 (2019), 299-316.
• Yahyâ b. Maîn. Mevsûatü akvâli Yahyâ b. Maîn fî ricâli’l-hadis ve ilelihî. nşr. Beşşâr Avvâd Maʻrûf v.dğr. 5 Cilt. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1430/2009.
• Yahyâ b. Maîn. Târîhu Yahyâ b. Maîn. nşr. Abdullah Ahmed Hasan. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1410/1990.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed ez-. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavûd, Me’mûn es-Sâgârcî. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed ez-. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.