FOUNDER OF THE QARA-KHITAI STATE: POLITICAL AND MILITARY CAREER OF YEH-LU TA-SHIH

Yıl 2024, , 375 - 396, 20.07.2024

Yavuz Delibalta

https://doi.org/10.53718/gttad.1427032

Öz

Yeh-lü Ta-shih received a very good princely education as a member of the Khitan Liao Dynasty, which dominated Northern China. Ta-shih, who achieved high success in traditional Chinese exams, struggled to save the collapsing Khitan State in the early years of his career, which he started as an administrative and military governor. Yeh-lü Ta-shih, who gained military experience after his first encounter with the troops of the Southern Song Dynasty, also fought with the northern enemies, the Jurchens, who emerged as a major threat to the Khitan State. At this time, Ta-shih led a coup against the Liao Emperor. However, later, thinking about the future of the state rather than his personal interests, he returned to the legitimate emperor. Meanwhile, although he was captured by the Jurchens, he managed to escape after a while. He opposed the strategic mistakes of the Liao Emperor, who was inadequate against the enemy’s advance. This situation brought Yeh-lü Ta-shih to the stage of history as an intelligent statesman, a brave warrior and a determined leader. In the second decade of his political and military career, Ta-shih acted individually and tried to revive the Khitan State. In 1124, he declared himself king and established dominance over the nomadic regions in the northwest. However, following the Jurchen prosecution, he ultimately carried the Khitan remnants to a new future in the west under his own political leadership. Ta-shih became a center of attraction among nomads in the west. The third decade of Ta-shih's political and military career was full of success. Ta-shih entered Balasagun in 1133 and put an end to the Eastern Karakhanid domination there. Yeh-lü Ta-shih laid the foundations of the Qara-Khitai State centered in Balasagun here. Although a revenge campaign against the Jurchens in the east failed, the Qara-Khitai State in the west became an ever-growing and strengthening administration under Ta-shih's leadership. The great victory against the Western Karakhanid State opened the doors of domination of Turkestan and Transoxiana. Yeh-lü Ta-shih’s political and military career reached its peak with the victory of Qatvan against the Great Seljuk State. Ta-shih, who made the Western Karakhanid State a subordinate state, also subjected the Khwarezm region to the west of the Ceyhun River to tribute.
Yeh-lü Ta-shih, who is generally introduced with the title “Gurkhan” in Islamic sources, appeared on the stage of history as an educated administrator and master warrior. He founded a new state in the west, literally from the ashes of the Khitan State. His charismatic leadership among the nomads enabled Ta-shih to become the founder of a powerful state stretching from the borders of China in the east to the Aral Lake in the west. The strong dominance he established as a foreigner in Turkestan, where the Turkish-Islamic civilization was deeply settled, reflects his administrative and military success. Ta-shih’s fame with the victory of Qatvan reached the Crusaders in Palestine and caused legends to spread about his strong personality. Although the sources of the period reacted against the Qara-Khitai administration with the expressions “infidel and idolater”, contemporary Muslim authors speak highly of Yeh-lü Ta-shih’s strong personality and his just and tolerant administration.

Anahtar Kelimeler

Yeh-lü Ta-shih, Qara Khitai, Gurkhan, Khitans, Transoxiana

KARAHITAY DEVLETİNİN KURUCUSU: YEH-LÜ TAŞİ’NİN SİYASİ VE ASKERÎ KARİYERİ

Öz

Yeh-lü Taşi, Kuzey Çin’de hâkim bulunan Kitan Liao Hanedanı’nın bir mensubu olarak çok iyi bir prenslik eğitimi aldı. Geleneksel Çin sınavlarında üst düzey bir başarı kazanan Taşî, idarî ve askerî bir vali olarak başladığı kariyerinin ilk yıllarında çökmekte olan Kitan Devleti’ni kurtarmak için mücadele etti. Güney Song Hanedanlığı’nın birlikleriyle ilk karşılaşmalarından sonra askerî bir deneyim kazanan Yeh-lü Taşi, Kitan Devleti’ne karşı büyük bir tehdit olarak ortaya çıkan kuzey düşmanı Cürcenlerle de savaştı. Taşi, bu sırada Liao İmparatoru’na karşı düzenlenen bir darbeye öncülük etti. Ancak daha sonra şahsi menfaatinden ziyade devletin geleceğini düşünerek meşru imparatorun yanına geri döndü. Bu sırada Cürcenlere esir düştüyse de bir süre sonra kaçıp kurtulmayı başardı. Düşmanın ilerleyişine karşı yetersiz kalan Liao İmparatoru’nun stratejik hatalarına karşı çıktı. Bu durum Yeh-lü Taşi’yi zeki bir devlet adamı, yiğit bir savaşçı ve kararlı bir lider olarak tarih sahnesine çıkardı. Taşi, siyasi ve askerî kariyerinin ikinci on yılında bireysel olarak hareket edip Kitan Devleti’ni yeniden diriltebilmek için uğraştı. 1124 yılında kendisini kral ilan edip kuzeybatıdaki göçebe bölgeler üzerinde hâkimiyet kurdu. Ancak Cürcen takibatı üzerine neticede Kitan kalıntılarını kendi siyasî liderliği altında batıda yeni bir geleceğe taşıdı. Taşi, batıda göçebeler arasında bir cazibe merkezi haline geldi. Taşi’nin siyasi ve askerî kariyerinin üçüncü on yılı başarılarla doluydu. Taşi, 1133 yılında Balasagun’a girerek buradaki Doğu Karahanlı hâkimiyetine son verdi. Yeh-lü Taşi, burada Balasagun merkezli Karahıtay Devleti’nin temellerini attı. Doğuda Cürcenlere yönelik tertip edilen bir intikam seferi başarısızlıkla sonuçlansa da batıda Karahıtay Devleti, Taşi’nin liderliği altında sürekli büyüyen ve güçlenen bir idare haline geldi. Batı Karahanlı Devleti’ne karşı kazanılan büyük zafer, ona Türkistan ve Mâverâünnehir hâkimiyetinin kapılarını açtı. Yeh-lü Taşi’nin siyasî ve askerî kariyeri Büyük Selçuklu Devleti’ne karşı kazandığı Katvan zaferiyle doruk noktasına ulaştı. Batı Karahanlı Devleti’ni kendisine tâbi bir devlet haline getiren Taşi, Ceyhun Nehri’nin batısındaki Harezm bölgesini de haraca bağladı.
İslam kaynaklarında genellikle “Gürhan” unvanıyla tanıtılan Yeh-lü Taşi, eğitimli bir idareci ve usta bir savaşçı olarak tarih sahnesine çıktı. Kitan Devleti’nin adeta küllerinden batıda yeni bir devlet kurdu. Göçebeler nezdindeki karizmatik liderliği Taşi’ye doğuda Çin sınırlarından batıda Aral Gölü’ne kadar uzanan güçlü bir devletin kurucusu olma imkânını sağladı. Türk-İslam medeniyetinin köklü bir şekilde yerleştiği Türkistan’da, dışarıdan gelen bir yabancı olarak kurduğu güçlü hâkimiyet onun idarî ve askerî başarısını yansıtmaktadır. Taşi’nin Katvan zaferiyle kazandığı şöhret Filistin’deki Haçlılara kadar ulaşmış ve onun güçlü kişiliği hakkında efsanelerin yayılmasına sebep olmuştur. Her ne kadar dönemin kaynakları Karahıtay idaresine karşı “kâfir ve putperest” ifadeleriyle tepkilerini gösterseler de çağdaş Müslüman müellifler Yeh-lü Taşî’nin güçlü kişiliğinden, adaletli ve hoşgörülü idaresinden övgüyle bahsetmektedirler.

Anahtar Kelimeler

Yeh-lü Taşi, Karahıtaylar, Gürhan, Kitanlar, Mâverâünehir

Kaynakça

• AĞIR, Abdullah Mesut, “Orta Çağ Seyyahlarının Kayıtlarında Presbyter John ve Efsanenin Asya ve Afrika’daki Temelleri”, History Studies, Vol. 9, Is. 2, June 2017, pp. 27-46.
• AHMED B. MAHMÛD, Selçuk-nâme, haz. Erdoğan Merçil, C. II, Tercüman Gazetesi Yayınları, İstanbul 1977.
• AZİMÎ TARİHİ (Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler: H. 430-538), çev. Ali Sevim, TTK Yayınları, Ankara 1988.
• BARTHOLD, V. V., “Kara-Hıtaylar”, MEB İA, C. VI, ss. 273-276.
• BARTHOLD, V. V., Four Studies on the History of Central Asia, trans. T. Minorsky, Vol. I, Leiden E. J. Brill 1956.
• BARTHOLD, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK Yayınları, Ankara 1990.
• BARTHOLD, V. V., Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, haz. Kâzım Yaşar Kopraman, İsmail Aka, TTK Yayınları, Ankara 2006.
• BEKRÂN, Muhammed b. Necîb, Cihannâme, çev. Meryem Doygun, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2021.
• BIRAN, Michal, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History Between China and Islamic World, Cambridge University Press, New York 2005.
• BRETSCHNEIDER, E., Mediaeval Researches From Eastern Asiatic Sources, Vol. I, London 1988.
• BÜNDÂRÎ, Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), çev. Kıvameddin Burslan, TTK Yayınları, İstanbul 1943.
• CH’UN, Ch’ang, Cengiz Han’ın Ölümsüzlük Arayışı, Taoist Simyacı Bir Keşişin Türkistan Seyahatnamesi (1221-1224), çev. ve not. Gülşah Hasgüçmen, Kronik Yayınları, İstanbul 2019.
• CÜVEYNÎ, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2013.
• D’OHSSON, Abraham Konstantin, Moğol Tarihi, çev. Bahadır Apaydın, Nesnel Yayınları, İstanbul 2008.
• EBERHARD, Wolfram, Çin Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 2019.
• EBU’L-FEREC, İbnü’l-İbrî, Târîhu Muhtasari’d-Düvel, çev. Şerafeddin Yaltkaya, TTK Yayınları, Ankara 2011.
• EBU’L-GAZİ BAHADIR HAN, Şecere-i Türk: Türk’ün Soyağacı, çev. Arif Acaloğlu, Selenge Yayınları, İstanbul 2020.
• EBÜ’L-FİDA COĞRAFYASI, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2017.
• EKREM, Erkin, “Karahanlı Devleti’nin Adı Meselesi”, 2. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri: Kâşgarlı Mahmud ve Dönemi 28-30 Mayıs 2008, Ankara 2009, ss. 171-193.
• EL-CÛZCÂNÎ, Minhâc-ı Sirâc, Tabakât-ı Nâsırî, Moğol İstilasına Dair Kayıtlar, çev. Mustafa Uyar, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016.
• EL-CÛZCÂNÎ, Minhâc-i Sirâc, Tabakât-ı Nâsırî: Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar, çev. Erkan Göksu, TTK Yayınları, Ankara 2015.
• EL-HÜSEYNÎ, Şadruddîn Ebu’l-Hasan ‘Ali İbn Nâşır İbn ‘Ali, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, çev. Necati Lügal, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• EL-ÖMERÎ, Şihabeddin b. Fazlullah, Mesâliku’l Ebsâr, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
• EL-YEZDÎ, Muhammed el-Hüseynî, Selçukluların Hikâyesi, çev. Mehmet Çalışkan, Selenge Yayınları, İstanbul 2020.
• ERGİN, Muharrem, Orhun Âbideleri, Hisar Kültür Gönüllüleri, 2003.
• ER-RÂVENDÎ, Muhammed b. Ali b. Süleyman, Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr, çev. Ahmet Ateş, C. I, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• FİDAN, Ayşe Gül, Hâce İmâm Zahiru’d-Dîn Nîşâbûrî’nin Selçuknâme’si (İnceleme-Çeviri), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2015.
• FRANKE, Herbert, “Kitan ve Cürçenler: Mançurya Ormanlarının Sakinleri”, çev. İsenbike Togan, Erken İç Asya Tarihi, haz. Denis Sinor, İletişim Yayınları, ss. 537-568.
• GROUSSET, Rene, Bozkır İmparatorluğu, çev. M. Reşat Uzmen, Ötüken Yayınları, İstanbul 2006.
• GUIGNES, Joseph de, Hunların Türklerin Moğolların ve Daha Sâir Batı Tatarlarının Tarih-i Umûmîsi, C. II, çev. Hüseyin Cahit Yalçın, haz. Erol Kılınç, Ötüken Yayınları, İstanbul 2019.
• HOWORTH, H. H., “The Northern Frontagers of China Part III. The Kara Khitai”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Vol. 8, No. 2, Apr. 1876, pp. 262-290.
• HUNG, Shao, “Meng Ta pei lu”, Cengiz İmparatorluğu Hakkında İlk Tarih Kayıtları, çev. Ankhbayar Danuu, haz. Mustafa Uyar, Ötüken Yayınları, İstanbul 2012, ss. 39-90.
• HUNKAN, Ömer Soner, Türk Hakanlığı Karahanlılar, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2011.
• İBNÜ’L-ESİR, el-Kâmil fi’t-Târih, C. XI, çev. Abdülkerim Özaydın vd., Bahar Yayınları, İstanbul 1987.
• İÇER, Ali, Târîh-i Cihân-ârâ’nın Türkçe Tercümesi (Karahanlılardan Timurluların Sonuna Kadar), Iğdır Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Iğdır 2020.
• İZGİ, Özkan, “Kuruluş Devrinde Uygurlar’ın Kitanlar’a Tesirleri ve Uygur, Gazne, Kitanlar Arasındaki Münasebetler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 7-8, İstanbul 1977, ss. 7-16.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 2000.
• KAZVİNÎ, Hamdullah Müstevfî-yi, Târih-i Güzide, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2018.
• KONUKÇU, Enver, “Balasagun”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul 1992, ss. 4.
• KÖKSAL, Mustafa, Ravzatü’s-Safâ ve Habîbü’s-Siyer’de Moğollar Kısmının Tercümesi (1155-1259), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van 2019.
• KÖYMEN, Mehmet Alt
• ay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi II: İkinci İmparatorluk Devri, TTK Yayınları, Ankara 2017.
• LANE, George, “The Khitans: Corner Stone of the Mongol Empire”, Acta Via Serica, Vol. 6, No. 1, June 2021, pp. 141-164.
• NESEVÎ, Muhammed b. Ahmed, Celâleddin Hârizmşah Biyografisi, çev. Necip Asım, Hikmetevi Yayınları, İstanbul 2021.
• ÖZAYDIN, Abdulkerim, “Gürhan”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 14, İstanbul 1996, ss. 323.
• ÖZGÜDENLİ, Osman G., Sultan Sencer ve Kara-Hitaylar -Katavan Savaşı-, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1994.
• ÖZKUZUGÜDENLİ, Bülent, Hasan-ı Yezdî’nin Câmi’ut-Tevârih-i Hasenî İsimli Eserinin Selçuklular Kısmı (Giriş-Farsça Metin-Türkçe Tercüme), C. I, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2014.
• REŞİDEDDİN FAZLULLAH, Câmi’ü’t-Tevârîh, Açıklamalı İngilizce Tercüme W. M. Thackston, haz. Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin, C. I, Harvard Üniversitesi 1998.
• REŞÎDÜ’D-DÎN FAZLULLAH, Cami’ü’t-Tevârih Selçuklu Devleti, çev. Erkan Göksu - H. Hüseyin Güneş, Selenge Yayınları, İstanbul 2010.
• SEMERKANDÎ, Nizâmî Arûzî, Çehâr Makâle, çev. Esin Eren Soysal, Demavend Yayınları, İstanbul 2016.
• ŞEBANKÂREÎ, Muhammed, “Selçuklular” çev. Ahmad Hesamipour, Tarih Okulu, Yaz 2009, S. IV, ss. 137-161.
• TAŞAĞIL, Ahmet, “Karahıtaylar”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 24, İstanbul 2001, ss. 415-416.
• TOGAN, Zeki Velidi, Asya Tarihi, haz. İsenbike Togan, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2022.
• TOGAN, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş: En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2023.
• TUOTUO 脫脫, Jin shi 金史 ( Jin Resmi Tarihi), Beiing: Zhonghua shuju, 1975.
• TUOTUO 脫脫, Liao shi 遼史 (Liao Resmi Tarihi), Beiing: Zhonghua shuju, 1974.
• TWITCHETT, Denis, Klaus-Peter Tietze, “The Liao”, The Cambridge History of China, Alien Regimes and Border States, 907-1368, Vol. 6, Ed. Denis Twitchett and John K. Fairbank, Cambridge University Press, 2008, pp. 43-153.
• VASARY, Istvan, “Qara Ketây”, https://www.iranicaonline.org/articles/qara-ketay, 23.01.2024, sa. 13:55.
• WITTFOGEL, Karl A., Fêng Chia-Shêng, History of Chinese Society Liao (907-1125), Transactions of the American Philosophical Society, Vol 36, Philadelphia 1949.
• YASİN, Yusufcan, “Kitan Devletinde Uygurlar ve Uygur Kültürü”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 34, Konya 2013, ss. 315-327.